Carla Cucina
Le rune in età vichinga
Vestrvíking e austrvíking
sulle steli runiche della Scandinavia
Varianti del fuþark più recente nell’età vichinga
Stanziamenti stabili e rotte dei vichinghi
Le regioni della Scandinavia
Stele runica di Rök, Östergötland, Svezia
STELE DI HUSBY-LYHUNDRA KYRKA, Uppland, Svezia (U 539)
U 539 Husby-Lyhundra kyrka:
tiarfR x uki x urika x uk . uiki x uk x iukir x uk x kiRialmR x þiR
bryþr x aliR x litu x risa x || stin þina x iftiR x suin x bruþur x sin x
saR x uarþ x tuþr a x iutlati x on skulti || fara x til x iklanþs x kuþ x
ialbi x ons x at uk salu x uk x us muþiR x betr x þan an karþi til
DiarfR ok Orøkia ok Vigi ok IogæiRR ok GæiRhialmR, þeiR brøðr alliR
letu ræisa stæin þenna æftiR Svæin, broður sinn. SaR varð dauðr a
Iotlandi. Hann skuldi fara til Ænglands. Guð hialpi hans and ok salu ok
Guðs moðiR bætr þan hann gærði til.
“Diarfr e Orøkia e Vigi e Iogæirr e Gæirhialmr, tutti questi fratelli fecero
erigere questa pietra in memoria di Svæinn, loro fratello. Questi trovò la
morte nello Jutland. Egli doveva partire per l'Inghilterra. Dio e la Madre
di Dio aiutino il suo spirito e (la sua) anima meglio di quanto egli abbia
meritato” [Croce].
Datazione: ca. 1000-1016.
Pianta delle principali fortificazioni circolari danesi
Veduta aerea del sito di Trelleborg, Sjelland
Veduta aerea del sito di Fyrkat, Jutland
Veduta aerea del sito di Aggersborg, Limfjord
Casa vichinga di Trelleborg, Sjelland (ricostruzione)
Nave di Gokstad, Norvegia
Scavo della nave di Oseberg, Norvegia
Prua della nave di Oseberg
Nave di Oseberg
Carro di Oseberg (primo secolo IX)
Corredi della nave di Oseberg: testa zoomorfa e iscrizione runica
Campo cemeteriale di Lindholm Høje, Danimarca
STELE DI LINGSBERG 2, Uppland, Svezia (U 241)
U 241 Lingsberg:
...n tan auk huskarl . auk sua(i)n . l(i)tu rita stin aftiR . ulfrik .
faþurfaþur sino . hon . hafþi onklanti tuh kialtakit + kuþ hialbi
þiRa kiþka salukuþs muþ(i)
<E>n Dan ok Huskarl ok Svæinn letu retta stæin æftiR Ulfrik,
faðurfaður sinn. Hann hafði a <Æ>nglandi tu giald <t>akit. Guð
hialpi þæiRa fæðga salu <o>k <G>uðs moði<R>.
“E Dan e Huskarl e Svæinn fecero innalzare la pietra in memoria di
Ulfrikr, loro nonno paterno. Egli aveva in Inghilterra riscosso due
tributi. Dio e la Madre di Dio aiutino le anime del padre e del figlio”
[Croce; uomo; orso].
Datazione: ca. 1025-1030.
N.B. Il testo di U 241 costituisce il proseguimento dell’epigrafe di U 240 Lingsberg, cui la chiusa cristiana anche si riferisce: tan auk huskarl + auk suain + auk hulmfriþr x þaun miþkin litu rita stin þino x aftiR halftan + faþur þaiRa tans . auk humfriþr at buanta sin Dan ok Huskarl ok Svæinn ok Holmfriðr, þaun møðgin letu retta stæin þenna æftiR Halfdan, faður þæiRa Dans, ok Ho<l>mfriðr at boanda sinn. “Dan e Huskarl e Svæinn e Holmfriðr, madre e figli fecero innalzare questa pietra in memoria di Halfdan, padre di Dan e dei suoi fratelli, e Holmfriðr in ricordo del suo sposo”
Stele di Lingsberg 1, Uppland, Svezia (U240)
STELE DI KÅLSTA, Uppland, Svezia (U 668)
U 668 Sterle di Kålsta:
. sterkar . auk . hioruarþr . letu . reisa . þensa | . stein | at . faþur
sin keira . sum . uestr . sat . i þikaliþi . kuþ hialbi salu
Stærkarr ok Hiorvarðr letu ræisa þennsa stæin at faður sinn
GæiRa, sum vestr sat i þingaliði. Guð hialpi salu.
“Stærkarr e Hiorvarðr fecero erigere questa pietra in ricordo del loro
padre Gæiri, il quale in occidente fu membro del þingalið. Dio aiuti
l'anima” [Croce].
Datazione: 1020-1070.
Scorrerie vichinghe in Inghilterra (miniatura inglese)
Knýtlinga saga ‘Saga dei discendenti di Canuto (Knútr)’
Composta da Óláfr hvítaskáld (‘scaldo bianco’) Þórðarson († 1259) verso la metà del sec. XIII.
Narra le vicende dei sovrani di Danimarca dalla metà circa del sec. X fino alla fine del XII.
Le fasi della conquista anglosassone sono narrate nei capitoli 6-19. Interessanti risultano le notizie su
1) La costituzione del ‘þingamannalið’, la schiera scelta di guerrieri e condot-tieri danesi che rimase di stanza in Inghilterra durante la conquista;
2) Il ripetuto pagamento da parte inglese del ‘danageld’, il tributo dovuto ai conquistatori quale garanzia di pace.
Sveinn tjúguskegg (‘barbabiforcuta’) Haraldsson (986-1014) in una miniatura inglese.
La saga sulle prime conquiste di Sveinn contro Æðelred unræd ‘l’irresoluto’ († 1016) (miniatura)
[Dal capitolo 6:]
Sveinn konungr var hermaðr mikill ok inn ríkasti konungr. Hann herjaði víða bæði um Austrveg ok suðr um Saxland. At lykðum fór hann með her sinn vestr til Englands ok herjaði þar víða ok átti þar margar orrostur. Þar var þá Aðalráðr konungr Játgeirsson. Þeir Sveinn konungr áttu margar orrostur, ok hôfðu ýmsir sigr. Sveinn konungr vann mestan hlut Englands. Var hann þá á Englandi marga vetr ok herjaði víða landit ok brenndi. Hann kôlluðu þeir fjánda Engla. Í þessum ófriði flýði Aðalráðr konungr landit fyrir Sveini konungi, en Sveinn konungr varð bráðdauðr um nótt í rekkju sinni […].
Re Sveinn era un grande uomo di guerra e il sovrano più potente. Egli depredò in lungo e in largo sia sulla via orientale sia a sud in Sassonia. Infine condusse il suo esercito a ovest fino in Inghilterra e lì depredò in lungo e in largo e ingaggiò molte battaglie. A quel tempo era là re Æðelred, figlio di Edgar. Lui e re Sveinn combatterono molte battaglie, ottenendo la vittoria ora uno ora l’altro. Re Sveinn conquistò la parte maggiore dell’Inghilterra. Rimase quindi in Inghilterra molti anni e depredò e incendiò in lungo e in largo per il paese. Era chiamato il nemico degli Inglesi. Durante questo periodo travagliato re Æðelred aveva lasciato il paese fuggendo da re Sveinn, ma re Sveinn morì improvvisamente una notte nel suo letto […].
Knútr inn ríki (Canuto il Grande) Sveinsson (1018-35) in una miniatura islandese
[Dal capitolo 7:] Eptir dauða Sveins konungs heldu Danahôfðingjar því ríki í Englandi, er þeir hôfðu unnit af landinu. Hófusk þá enn orrostur af nýju, því at þegar er Sveinn konungr var dauðr, fór Aðalráðr konungr heim í landit ok komsk þá í ríki sitt með styrk Óláfs ins helga […]. Í þann tíma settu Danir þingamannalið í Englandi. Þar váru þá málamenn, ok var þat it frœknasta lið, ok heldu þingamenn mjôk upp orrostu af hendi Dana við Englismenn. Dopo la morte di re Sveinn, i capitani dell’esercito danese mantennero quella parte del regno in Inghilterra che avevano conquistato. Poi di nuovo ricominciarono le battaglie, poiché non appena re Sveinn fu morto, re Æðelred ritor-nò nel paese e si reinsediò quindi nel suo regno con l’aiuto di Óláfr il santo […]. In quel tempo, i Danesi istituirono in Inghilterra il ‘þingamannalið’. Ne facevano parte allora soldati mercenari, ed era quello il contingente più audace dell’esercito, e furono i ‘þingamenn’ a combattere molte delle battaglie che i Danesi ingaggiarono contro gli Inglesi.
Edmund e Canuto (assedio di Londra)
STELE DI VALLEBERGA, Scania (DR 337)
DR337 Valleberga:
: suen : auk : þurgutr : kiaurþu : kuml : þisi | eftiR : mana | auk
· suina || kuþ : hialbi : siaul : þeRa : uel : ian : þeR : likia : i :
luntunum
Swen ok Þorgotr gærþu kumbl þæssi æftir Manna ok Swena. Guþ
hialpi siol þera wæl; æn þær liggia i Lundunum .
“Svæinn e Þorgotr fecero questo monumento in memoria di Manni
e Svæini. Dio aiuti bene le loro anime; ma essi giacciono a Londra”.
Datazione: prob. prima metà del sec. XI.
Lastra runica vichinga dal cimitero di St. Paul, Londra (XI secolo)
: k(i)na : let : lekia : st in : þensi : auk : tuki : “Ginna e Toki fecero porre questa pietra ...”
Grande pietra di Jelling, Danimarca Lato della “grande bestia”
Grande pietra di Jelling, Danimarca Lato della crocifissione
STELE DI SPÅNGA, Södermanland, Svezia (Sö 164)
Sö 164 Spånga:
kuþbirn : uti : þaiR raisþu : stan þansi : at : kuþmar : faþur : sin :
stuþ : triki : la : i : stafn skibi : likR uistarla | ufhul | n sar tu :
Guðbiorn, Oddi, þæiR ræisþu stæin þannsi at Guðmar, faður sinn.
Stoð drængila i stafn skipi.
LiggR vestarla of hulinn sar do. (*)
“Guðbiorn, Oddi, essi eressero questa pietra in ricordo di Guðmarr, loro
padre.
Stava virilmente sulla prua della nave.
Giace in occidente sepolto colui che morì” [Croce e nave].
Datazione: prima metà del secolo XI.
(*) Gli ultimi due segmenti del testo sono stati tracciati in `kvistrunor'
(ufhul) ed in `stavlösa runor' (n sar tu).
Stele pittorica di Smiss, Gotland, Svezia
Stele pittorica di Lärbro Stora Hammars, Gotland, Svezia
Stele pittorica di Tängelgärda, Gotland, Svezia
Stele pittorica di Tjängvide, Gotland, Svezia
BASTONCINO DI HERJOLFSNES (anche detto `di Gudveg'), Ikigait,
Groenlandia sud-orientale
+ þæsi : kona : uar : lagþ : firi : borþ : i : grøna || laz : hafi : ær :
guþuih : hit
Þesse kona var lagð fyrir borð í Grœnalands hafi, er Guðveg hét. (*)
“Questa donna fu gettata fuori bordo nel mare di Groenlandia. Guðveg
era il suo nome”.
Datazione: secolo XIV .
Lato A ± Qæsi : Kona : uaR : lagQ : FiRi : BoRQ : : gRøna Lato B lac : haFi : æR : guQuih : hit
STELE DI ULUNDA, UPPLAND, SVEZIA (U 792)
U 792 Ulunda:
kar lit · risa · stin · þtina · at · mursa · faþur · sin · auk · kabi · at ·
mah sin · fu- hfila · far · aflaþi | uti · kri[k]um · arfa · sinum
Karr let ræisa stæin þenna at Horsa (?), faður sinn, ok Kabbi (?) at
mag sinn.
Fo<r> hæfila, feaR aflaði
uti <i> Grikkium arfa sinum.
“Karr fece erigere questa pietra in ricordo di Horsi (?), suo padre, e
Kabbi (?) in ricordo di suo cognato [/genero].
Viaggiò audacemente, ricchezza acquistò
lontano tra i Greci per il suo erede”.
Datazione: poco dopo la metà del sec. XI (la stele è stata attribuita
all’incisore Balli, attivo nel periodo 1050-1070 ca.)
STELE DI MERVALLA, SÖDERMANLAND, SVEZIA (SÖ 198)
Sö 198 Mervalla:
siriþ · lit · resa · stan · [þin]a [·] at · suen · sin · [b]unta · h[n] · uft ·
siklt · til · simkala · turu[m] · | knari · um · tumisnis
Si<g>rið let ræisa stæin þenna at Svæin, sinn bonda.
Hann oft siglt til Sæimgala,
dyrum knærri, um Domisnæs.
“Sigrið fece erigere questa pietra in ricordo di Svæinn, suo sposo.
Egli [ha] spesso navigato fino al Semgallen,
con prezioso vascello, intorno al Domesnäs”.
Datazione: poco dopo la metà del sec. XI (scuola dell’incisore Balli)
Dalla Egils saga Skalla-Grímssonar, cap. 40: Þat mælti mín móðir, at mér skyldi kaupa fley ok fagrar árar, fara á brott með víkingum, standa upp í stafni, stýra dýrum knerri, halda svá til hafnar, höggva mann ok annan. “Ciò disse mia madre, / che mi si dovrebbe comprare / una nave veloce con splendidi remi; / viaggiare lontano con i vichinghi, / star ritto sulla prua, / guidare il prezioso vascello, / e così trattenerlo entrando nel porto, / trapassare un uomo, e poi un altro”.
Ms GKS 2845 4° della Yngvars saga víðförla, “Saga di Yngvarr il-viaggiatore-in-terre-lontane” (Collezione Arnamagneana)
Dal capitolo 5 della Saga di Yngvarr: Litlu síðar sigldi Yngvarr ór Svíþjóð með þrjá tigi skipa, ok lögðu eigi fyrr seglin en þeir kómu í Garðaríki, ok tók Jarizleifr konungr við honum með mikilli sæmd. Þar var Yngvarr þrjá vetr ok nam þar margar tungur at tala. Hann heyrði umræðu á því, at þrjár ár fellu austan um Garðaríki ok var sú mest, sem í miðit var. Þá fór Yngvarr víða um Austrríki ok frétti, ef nokkurr maðr vissi, hvaðan sú á felli, en engi kunni þat at segja. Þá bjó Yngvarr ferð sína ór Garðaríki ok ætlaði at reyna ok kanna lengd ár þessarar. […] Poco tempo dopo, Yngvarr salpò dalla Svezia con 30 navi, e non ammainarono la vela prima di aver raggiunto la Russia; e re Jaroslav lo accolse con grande onore. Lì rimase Yngvarr tre anni, e lì imparò a parlare molte lingue. Egli udì narrare di tre fiumi che correvano a oriente attraversando la Russia, dei quali il maggiore era quello che si trovava nel mezzo. Allora Yngvarr si recò in molti luoghi del regno d’Oriente, chiedendo se qualcuno sapeva da dove quel fiume nascesse, ma nessuno poteva dirlo. Allora Yngvarr si dette a preparare una spedizione dalla Russia per misurare la lunghezza ed esplorare il corso di quel fiume. […]
Codex Skylitzes Matritensis, Biblioteca Nacional de Madrid, Vitr. 26-2, f. 34 v. (il ‘fuoco greco’)
STELE DI GRIPSHOLM, SÖDERMANLAND, SVEZIA (SÖ 179)
Sö 179 Gripsholm:
x tula : lit : raisa : stain : þinsat : sun : sin : haralt : bruþur : inkuars :
(þaiR) furu : trikila : fiari : at : kuli : auk : a : ustarlar : ni : kafu : tuu :
sunar : la : a sirk : lan : ti
Tola let ræisa stæin þensa at sun sinn Harald, broður Ingvars.
ÞæiR foru drængila fiarri at gulli
ok austarla ærni gafu;
dou sunnarla a Særklandi.
“Tola fece erigere questa pietra in ricordo di suo figlio Haraldr, fratello di
Ingvarr.
Essi viaggiarono virilmente lontano alla ricerca d’oro
ed in oriente l’aquila cibarono;
morirono a sud nel Serkland”.
Datazione: poco dopo il 1041 (cfr. la spedizione di Ingvarr).