PDF Errazionamendua

��

��

�

��

��

Proiektuaren bultzatzaileak

Laguntzaileak

Hizkuntz koordinazioa

LANBIDE EKIMENA LANBIDE EKIMENA

Egilea(k):

ORMAZABAL Joxe Jabier: Manejo reproductivo del rebaño.

The Babcock Institute University of Wisconsin

Itzultzailea(k): Di-da, S.koop.

Zuzenketak: Elhuyar Hizkuntz zerbitzuak

Maketa: Pello Aranburu eta Agurne Lizaso

Azalaren diseinua: Naiara Beasain

2005an itzulia eta prestatua

1 Errazionamendua

LANBIDE EKIMENA I

Aurkibidea

11.. BBEEHHIIAARREENN DDIIGGEESSTTIIOO--SSIISSTTEEMMAA ................................................................................................................................................................................................................ 22

11..11.. DDiiggeessttiioo--ssiisstteemmaarreenn ddeesskkrriibbaappeennaa .......................................................................................................................................................................................... 22

11..22.. DDiiggeessttiiooaarreenn pprroozzeessuuaakk ............................................................................................................................................................................................................................ 66

11..33.. DDiiggeessttiioo--aappaarraattuuaarreenn ffuunnttzziioonnaammeenndduuaa ...................................................................................................................................................................... 1133

22.. DDIIEETTAAKKOO MMAANNTTEENNUUGGAAIIAAKK ............................................................................................................................................................................................................................ 2233

22..11.. SSaarrrreerraa ............................................................................................................................................................................................................................................................................ 2233

22..22.. UUrraa ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 2233

22..33.. EEnneerrggiiaa ddaauukkaatteenn mmaanntteennuuggaaiiaakk............................................................................................................................................................................................ 2244

22..44.. KKaarrbboohhiiddrraattooaakk .................................................................................................................................................................................................................................................. 2266

22..55.. BBiittaammiinnaakk .................................................................................................................................................................................................................................................................... 3300

22..66.. MMiinneerraallaakk .................................................................................................................................................................................................................................................................... 3344

33.. EENNEERRGGIIAARREENN EETTAA PPRROOTTEEIINNEENN MMEETTAABBOOLLIISSMMOOAA ................................................................................................................................................ 4466

33..11.. NNoollaa lloorrttzzeenn dduuttee bbaakktteerriiooeekk eettaa bbeehhiieekk eenneerrggiiaa eelliikkaaggaaiieettaattiikk?? ............................................................................................ 4466

33..22.. KKaarrbboohhiiddrraattooaakk eenneerrggiiaa--iittuurrrrii ggiissaa ........................................................................................................................................................................................ 4466

44.. AANNIIMMAALLIIEENN EELLIIKKAADDUURRAARRII DDAAGGOOZZKKIIOONN PPRRIINNTTZZIIPPIIOO OORROOKKOORRRRAAKK ...................................................................................... 5599

44..11.. EElliikkaadduurraa--pprreemmiiaakk.......................................................................................................................................................................................................................................... 5599

44..22.. PPrreemmiiaa--mmoottaakk ...................................................................................................................................................................................................................................................... 6611

44..33.. AAnnaalliissiiaarreenn bbiiddeezz lloorrttuuttaakkoo eelliikkaaggaaii--ffrraakkzziiooaakk .................................................................................................................................................... 6622

44..44.. DDiiggeerriiggaarrrriittaassuunnaa ............................................................................................................................................................................................................................................ 6633

44..55.. AAbbeerreeeekk jjaann ddeezzaakkeetteenn eelliikkaaggaaii--kkooppuurruuaa .................................................................................................................................................................. 6644

44..66.. EEnneerrggiiaa--eekkaarrppeennaa .......................................................................................................................................................................................................................................... 6666

44..77.. EEnneerrggiiaa--uunniittaatteeaakk............................................................................................................................................................................................................................................ 6677

44..88.. PPrrootteeiinnaa--eekkaarrppeennaa ........................................................................................................................................................................................................................................ 6688

44..99.. MMiinneerraalleenn eekkaarrppeennaa .................................................................................................................................................................................................................................... 7700

44..1100.. UUrr--eekkaarrppeennaa............................................................................................................................................................................................................................................................ 7733

44..1111.. ZZeennbbaaiitt eelliikkaaggaaii eerraabbiillttzzeekkoo mmuuggaakk .................................................................................................................................................................................... 7744

1 Errazionamendua

LANBIDE EKIMENA II

55.. AAZZPPIIPPRROODDUUKKTTUUEENN EERRAABBIILLEERRAA HHAAUUSSNNAARRKKAARRIIEENN EELLIIKKAADDUURRAANN .......................................................................................... 7755

SSaarrrreerraa .......................................................................................................................................................................................................................................................................... 7755

55..11.. AAzzppiipprroodduukkttuu eenneerrggeettiikkooaakk .............................................................................................................................................................................................................. 7755

55..22.. ZZuunnttzzeezzkkoo aazzppiipprroodduukkttuuaakk................................................................................................................................................................................................................ 8844

55..33.. DDeeggrraaddaattzzeenn eezz ddeenn eerrrruummeenneekkoo pprrootteeiinnaa--eedduukkiiaa hhaannddiiaaggoottzzeenn dduutteenn eelliikkaaggaaiiaakk .................................. 9966

55..44.. KKoonnppaarraazziioo kkuuaalliittaattiibbooaa eettaa kkuuaannttiittaattiibbooaa.................................................................................................................................................................. 9999

55..55.. KKoonnppaarraazziioo eekkoonnoommiikkooaa .................................................................................................................................................................................................................. 110000

66.. TTXXAAHHAALLAAKK EELLIIKKAATTZZEEAA ...................................................................................................................................................................................................................................... 110011

66..11.. OOrriittzzaa eettaa ttxxaahhaall jjaaiioobbeerrrriieenn ggaaiixxoottaassuunneenn aauurrkkaakkoo eerrrreessiisstteennttzziiaa.................................................................................. 110011

66..22.. TTxxaahhaall jjaaiioobbeerrrriiaarreenn uurrddaaiillaa ........................................................................................................................................................................................................ 110055

66..33.. TTxxaahhaall ggaazztteeaakk eessnneezz eelliikkaattzzeeaa .......................................................................................................................................................................................... 110099

66..44.. EElliikkaaggaaiiaakk eemmaatteenn hhaasstteeaa:: hhaassiieerraakkoo ggaarraauuaa eettaa bbeellaarr lleehhoorrrraa .......................................................................................... 111199

66..55.. TTiittiiaa kkeenndduu bbaaiinnoo lleehheenn aauurrrreeiikkuusstteenn ddeenn ppiissuu--iirraabbaazziiaa .................................................................................................................. 112244

66..66.. TTiittiiaa kkeennttzzeeaa ...................................................................................................................................................................................................................................................... 112255

66..77.. LLaabbuurrppeennaa.............................................................................................................................................................................................................................................................. 112299

66..88.. EErraannsskkiinnaa................................................................................................................................................................................................................................................................ 113311

77.. EESSNNEE--BBEEHHIIEENNTTZZAAKKOO EELLIIKKAAGGAAIIAAKK .............................................................................................................................................................................................. 113322

77..11.. ZZeerr eerraabbiill ddeezzaakkeegguu bbeehhiiaakk eelliikkaattzzeekkoo?? .................................................................................................................................................................. 113322

77..22.. BBaazzkkaakk ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 113333

77..33.. KKoonnttzzeennttrraattuuaakk................................................................................................................................................................................................................................................ 114455

77..44.. MMiinneerraallaakk ................................................................................................................................................................................................................................................................ 115599

LLaabbuurrppeennaa .............................................................................................................................................................................................................................................................. 116622

88.. KKAALLIITTAATTEE OONNEEKKOO EESSNNEEAA LLOORRTTZZEEKKOO EELLIIKKAADDUURRAA ...................................................................................................................................... 116644

88..11.. EEssnneeaarreenn kkooiippeeaarreenn eettaa pprrootteeiinnaarreenn jjaattoorrrriiaakk ................................................................................................................................................ 116644

88..22.. EElliikkaaggaaiieekk eessnneeaarreenn kkooiippeeaann eettaa pprrootteeiinnaann dduutteenn eerraaggiinnaa ........................................................................................................ 116677

88..33.. AAnnooaakk eessnneeaarreenn kkooiippee--eehhuunneekkooaann dduueenn eerraaggiinnaa...................................................................................................................................... 117711

88..44.. AAnnooaakk eessnneeaarreenn pprrootteeiinnaa--kkooppuurruuaann dduueenn eerraaggiinnaa .................................................................................................................................. 117722

88..55.. EEssnneeaarreenn kkaalliittaatteerriikk oonneennaa lloorrttzzeekkoo mmaanneeiiaattzzee--aarraauuaakk .................................................................................................................. 117733

1 Errazionamendua

LANBIDE EKIMENA III

99.. GGEEHHIIGGAARRRRIIAAKK,, IIRRAAUULLTTZZAA AABBEERREEEENN EELLIIKKAADDUURRAANN ...................................................................................................................................... 117766

99..11.. DDiiggeessttiioo--aallddaarraazzlleeaakk.. KKoonnttzzeeppttuuaa eettaa ssaaiillkkaappeennaa .................................................................................................................................... 117766

99..22.. KKoonnppoonndduu bbeehhaarrrreekkoo aarraazzooaa .................................................................................................................................................................................................... 117766

99..33.. GGeehhiiggaarrrriiaakk .......................................................................................................................................................................................................................................................... 117777

99..44.. GGeehhiiggaarrrriiaakk eeddoo zzuuzzeennttzzaaiilleeaakk .............................................................................................................................................................................................. 117788

99..55.. ZZuuzzeennttzzaaiilleeaa eeddoo ggeehhiiggaarrrriiaa ...................................................................................................................................................................................................... 117788

99..66.. GGeehhiiggaarrrrii nnaagguussiieenn eerraabbiilleerrggaarrrriittaassuunnaa .................................................................................................................................................................... 117799

99..77.. AAuukkeerraa ““nnaattuurraallaakk”” .................................................................................................................................................................................................................................... 118811

99..88.. OOlliioo eesseennttzziiaalleenn kkoonnppoossiizziiooaa .................................................................................................................................................................................................... 118844

99..99.. OOlliioo eesseennttzziiaalleenn jjaarrdduutteekkoo eerraa ................................................................................................................................................................................................ 118844

99..1100.. PPeennttssuuaakk ffaabbrriikkaattzzeekkoo pprroozzeessuu tteekknnoollooggiikkoo bbeerrrriieettaann ssoorrttzzeenn ddiirreenn eeggoonnkkoorrttaassuunn--aarraazzooaakk.. 118855

99..1111.. LLeeggeeaarreenn aarraabbeerraa kkoonnttrroollaattzzeeaa ............................................................................................................................................................................................ 118855

1100.. EELLIIKKAAGGAAIIEENN EELLIIKKAADDUURRAA--BBAALLIIOOEENN TTAAUULLAAKK ((IINNRRAA)) ...................................................................................................................................... 118866

1100..11.. EElliikkaaggaaiieenn eelliikkaadduurraa--bbaalliiooaarreenn ttaauullaakk.......................................................................................................................................................................... 118866

1111.. HHAAZZTTEEKKOO TTXXAAHHAALLAAKK EELLIIKKAATTZZEEAA.................................................................................................................................................................................................. 220066

1111..11.. GGoommeennddaattuuttaakkoo eekkaarrppeennaakk ........................................................................................................................................................................................................ 220066

1111..22.. AAnnooaakk............................................................................................................................................................................................................................................................................ 221100

1111..33.. MMaanneeiiaattzzeekkoo ssiisstteemmaakk ttxxaahhaalleenn eelliikkaadduurraann........................................................................................................................................................ 221122

1111..44.. UUggaallkkeettaarraakkoo ttxxaahhaallaakk hhaazztteekkoo eelliikkaadduurraa--aarraauuaakk .................................................................................................................................... 221155

1122.. BBIIGGAANNTTXXAAKK EELLIIKKAATTZZEEAA .................................................................................................................................................................................................................................. 221177

1122..11.. GGoommeennddaattuuttaakkoo eekkaarrppeennaakk ........................................................................................................................................................................................................ 221188

1122..22.. AAnnooaakk eeggiitteekkoo mmeettooddooaakk ................................................................................................................................................................................................................ 221199

1133.. EESSNNEE--BBEEHHIIAAKK EELLIIKKAATTZZEEAA .......................................................................................................................................................................................................................... 222211

1133..11.. BBoolluummeenn--aannooaa ................................................................................................................................................................................................................................................ 222222

1133..22.. KKoonnttzzeennttrraattuuzz oossaattuuttaakkoo aannooaa................................................................................................................................................................................................ 222222

1144.. OOKKEELLEETTAARRAAKKOO BBEEHHIIAAKK EELLIIKKAATTZZEEAA.......................................................................................................................................................................................... 222299

1144..11.. GGoommeennddaattuuttaakkoo eelliikkaadduurraa--eekkaarrppeennaakk ........................................................................................................................................................................ 223300

1155.. AARRDDII--AAZZIIEENNDDAA EELLIIKKAATTZZEEAA ........................................................................................................................................................................................................................ 223388

1155..11.. AArrddiiaakk eelliikkaattzzeeaa ............................................................................................................................................................................................................................................ 223388

1155..22.. AArrddiieenn aannooaakk eeggiitteeaa................................................................................................................................................................................................................................ 224433

1155..33.. LLeehhoorr--aallddiiaann ddaauuddeenn aarrddiieennttzzaakkoo aannooaa kkaallkkuullaattzzeeaa.............................................................................................................................. 225500

1155..44.. AArrkkuummeeaakk eelliikkaattzzeeaa ................................................................................................................................................................................................................................ 226677

LANBIDE EKIMENA

1

EERRRRAAZZIIOONNAAMMEENNDDUUAA

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA

2

11 BBEEHHIIAARREENN DDIIGGEESSTTIIOO--SSIISSTTEEMMAA

1.1 Digestio-sistemaren deskribapena

Sarrera

Digestioa, digestio-bideen barruan elikagaiak substantzia sinple bilakatzeko prozesuen multzoa da.

Xurgatzearen bidez substantzia horiek odolera pasatzen dira, digestio-bideak osatzen dituzten zeluletan

zehar. Xurgatutako mantenugaiak gorputzeko ehunek erabiltzen dituzte lan egin, hazi eta esnea sintetizatu

ahal izateko. Esne-behia, ardia eta ahuntza bezala, herbiboroa da eta lau ataleko urdaila du (poligastrikoa).

Gizakiak, txerriak, arratoiak eta zaldiak, besteak beste, abomaso deritzon atal bakarreko urdail sinplea dute,

hau da, monogastrikoak dira. Herbiboro asko hausnarkariak dira eta harreman estua dute errumeneko mikro-

organismoekin. Harreman hori sinbiotikoa da, hau da, behiarentzat zein mikrobioentzat onuragarria da.

Behiak elikagai asko sartzen ditu errumenean eta horrek giro aproposa sortzen du mikroorganismoak

ugal daitezen. Mikroorganismoek, era berean, hausnarkarientzat erabilera mugatua duten karbohidrato

konplexuak, adibidez, zelulosa (landare-ehunen osagai nagusia) eta proteinarik gabeko nitrogenoa (urea

eta amoniakoa) erabiltzeko gaitasuna eskaintzen diote behiari. Mikrobioak errumenean hartzitu ondoren,

behiaren digestio-bideen eginkizuna eta bertan izaten diren prozesuak gizakienen eta urdail sinplea

duten beste animalienen antzekoak dira.

Beraz, errumenean bizi diren mikrobioei esker, hausnarkariek bazka, laboreen hondakinak, eta

nekazaritzako eta industriako hondakinak elikagai oso nutritibo bihurtzen ditu eta, ondorioz, gizakiok

janariak (esnea, okela) lortzen ditugu.

1.1. irudia. Behi helduaren erretikulu-errumenaren ezkerreko albotiko bista.

Eskuineko aldean dauden organoak lerro etenaz adierazten dira.

Sabeleko zakua

ERRUMENA ZAKU TXIKIA

Atzeko zakua

Zaku txikiko eta omasoko zuloa (errumeneko irteera)

OMASOA

Abere Hazkuntzaren Produkzio Intentsiboa

LANBIDE EKIMENA 3

Egitura eta eginkizuna

1.1. eta 1.2. irudietan organoak eta elikagaiek egiten duten bidea ikus daitezke.

1.2.irudia. Behiaren erretikulu-errumenaren (omasum eta abomasum) eskuineko albotiko bista.

Errumena lerro etenaz adierazten da, zeren behiaren ezkerreko aldean baitago.

1.1. taulan organo bakoitzak digeritzeko gorde dezakeen bazkaren kopurua eta organo hutsak

digestio-bideetan duen pisuaren ehunekoa ikus daitezke.

Ahalmena Luzera Digestio-bidea

% 1 kg2 m Erretikulu-errumena 67 ±100 −

Omasoa 5 ±11 − Abomasoa 4 ±14 −

Heste meharra 21 ±45 ±46 Hesteitsua − ±7 ±0.9 Heste lodia 13 ±21 ±10

Guztira 100 195 − 1 Digesta lehorra, hodi gastrointestinaletako digestaren ehunekotan.

2 Digestaren pisua

3 Kopuru honetan hesteitsuko digesta lehorraren kopurua sartzen da

1.1. taula. Behi helduaren digeri-handiko organoaren garrantzi erlatiboa eta pisua.

ONDESTEA (heste lodiaren azken zatia) HESTEITSUA (heste lodiaren eta heste meharraren artean)

HESTEAK DUODENOA (heste meharraren lehen zatia)

Pelbiseko hezurra

Maskuria

ErrumenaOMASOA ERRETIKULUA

Erretikuluko eta omasoko zuloa (omasoko sarrera)

ABOMASOA

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA

4

Erretikulu-errumenari eta abomasoari urdailaurreak deitu ohi zaie eta animalia hausnarkariek baino

ez dituzte. Gainerako hodi gastrointestinalak, abomasoa, heste meharra, hesteitsua eta heste lodia

barne, hausnarkariak ez diren animalienak bezalakoak dira. 1.1. taulan organo hutsak organoaren

edukiaren arabera duen pisua adierazten da. Erretikulu-errumena digestio-biderik handiena da eta

digestaren % 67 dauka. Erretikulu-errumenean 100-120 kg bazka gorde daitezke digeritzeko. Omasoa

eta abomasoa organo txikiak dira. Hala ere, omasoak eginkizun garrantzitsuak ditu. Heste meharraren

ezaugarri nagusia luzera da (46 metro gutxi gorabehera). Ezaugarri hori ahalmena baino garrantzi-

tsuagoa da (1.1. taula).

Parte funtzionalak

Ezpainak, mingaina eta haginak Mingaina ahoaren atzemate-organo nagusia da. Mingainak bazka ahora erakartzen du. Hausnar-

kariek ez dute letaginik, ez eta goiko ebakortzik ere. Goiko ebakortzen ordez hagin zapalen multzoa

dute, eta beheko ebakortzek gainazal horren aurka zapalduz, bazka moztu egiten dute. Horrez gain,

goiko masailezurra behekoa baino zabalagoa da eta, horri esker, animaliak aldi bakoitzean alde bateko

matrailaginak erabil ditzake. Masailak alboketarako mugimenduak egiten dituenez, matrailaginek zizelaren

antzeko gainazalak dituzte. Gainazal horrek mastekatzea errazten du, animaliak hausnartzen duenean.

Listu-guruinak eta hestegorria

Ahoan listu-guruin asko daude. Guruinek konposizio berezia duen listua jariatzen dute. Hestegorria

metro bat baino gehiagoko luzera duen hodi txikia da. Janaria eta listua ahoan nahastatzen dira eta

hestegorrian zehar errumenera jaisten dira. Animaliek hausnarketa egiten dutenean, errumeneko edukia

ahora itzultzen da hestegorrian zehar, mastekatze osagarria egiteko.

Erretikulu-errumena

Urdaileko lehenbiziko bi ganberak, hau da, errumena eta erretikulua batera izendatu ohi dira

(1.3. irudia). Erretikulu-errumenak hiru zaku ditu (kraniala, atzekoa eta sabelekoa). Zakuak zutabeak

deitzen diren muskulu-zerrenda sendoen bidez bananduta daude. Erretikulu-errumena behiaren hodi

gastrointestinaletako osagairik pisutsuena da eta guztizko edukiaren 2/3 hartzen du (1.1. taula). Eli-

kagaiak denbora erdia egon ohi dira erretikulu-errumenean (40-72 h). Errumenaren barruko zuta-

beak uzkurtu eta erlaxatu egiten dira eta uzkurtze-zikloak 50-60 segundo irauten du. Errumenaren

barruko aldea milaka papilaz estalita dago. Papila horiek hausnarketaren hartziduraren ondoriozko

azken produktuak (gantz-azido lurrunkorrak eta amoniakoa) xurgatzeko eremua handiagotzen dute.

Errumenaren eta gainerako digestio-bideen erlazioaz jabetzeko, errumena laku handi bat dela eta

gainerako digestio-bideak albo batetik pasatzen den ibaia dela esan daiteke. Erretikulu-errumenak

elikagaien zuntz-partikulak atxiki ditzake eta denbora gehiago edukitzen ditu mikrobioen hartzidu-

raren eraginpean.


LANBIDE EKIMENA 5

Errumenaren bidez, behiak landare-zelulen paretak aprobetxa ditzake. Hausnar-

kariak ez diren animaliek ezin dute landare-zelulen paretetako energia aprobetxatu.

Erretikulua errumenaren aurrean dagoen zakua da. Atzeko errumenetik hestegorriaren sarbidearen

(kardiaren) bidez bananduta dago eta sabeleko errumenetik erretikulu-errumeneko tolesduraren bidez

bananduta dago. Erretikuluaren barruko aldeak “abaraskaren” itxura du. Erretikulu-errumenaren uzkurtze-

-zikloan, tolesdura hori desplazatu egiten da eta, gero, erretikulu osoa gogor uzkurtzen da eta digesta

gorantz bidaltzen du, erretikulua husteko. Dentsitate handiko partikula txikienak erretikuluko eta

omasoko zulotik pasatzen dira omasoko tolesduretarantz, eta dentsitate txikiko partikula handienak

sabeleko errumenera itzultzen dira. Erretikuluaren mugimendua oso garrantzitsua da digeritu behar den

bazkaren partikulak erretikulu-errumenetik atera baino lehen iragazteko eta banantzeko.

Hestegorriaren sarbidea eta erretikuluko eta omasoko zuloa, hurrenez hurren, erretikulu-errumeneko

sarrera eta irteera dira. Bi zulo horiek elkarrengandik hurbil daude eta hestegorriaren kanalaren bidez

lortuta daude. Txahalak titia hartzen duenean, kanalaren ezpainak itxi egiten dira hodia eratzeko, eta

hodi horretan zehar esnea hestegorritik abomasora joaten da zuzenean, errumenera sartu gabe. Behi

helduaren kasuan, bazka irensten duenean kanal hori irekita egoten da eta erretikulu-errumenera joaten da.

Omasoa

Omasoa muskulu-tolesduren multzoa da. Omaso hutsaren masa handi samarra bada ere (1.1. taula),

digestio-bideetan dagoen digestaren pisuaren % 4 baino ez dauka. Behi helduen omasoa futboleko

baloiaren tamainakoa da, gutxi gorabehera. Omasoaren eginkizun guztiak ez dakigu zehatz-mehatz zein

diren. Tolesduren artean gelditzen den digestak oso lehorra izateko joera du. Beraz, dirudienez, egitura

honek, errumenean zehar digestarekin batera sartzen den likidoaren ondoriozko ura eta mineralak (Na+

—sodioa— eta HCO3 —bikarbonatoa—) xurgatzeko jardueran parte hartzen du. Horren ondorioz, urak ez

du abomasoak jariatutako azidoa diluitzen, eta mineralak listura itzul daitezke.

Abomasoa

Abomasoa hausnarkarien urdailaren laugarren ganbera da. Abomasoak entzimak eta azido klorhidri-

koa jariatzen ditu, animalia monogastrikoen urdailak egiten duen bezala. Abomasoaren barruko aldeak

jariatze-eremua handiagotzen duten tolesdurak ditu. Abomasoak bi atal ditu. Hondoan, nagusiki, azido

klorihidrikoa (HCl) eta ingurune azidoan aritzen diren entzimak jariatzen dira. Piloroko aldean digesta

metatu egiten da bolo diskretu gisa duodenorantz bidali baino lehen.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA

6

Heste meharra

Heste meharra hiru ataletan (duodenoa, jejunoa eta ileona) banatutako hodi luzea da. Behi heldua-

ren heste meharrak, gutxi gorabehera, 46 metroko luzera eta 1-4,5 cm-ko diametroa ditu. Papila mikros-

kopikoek masaren araberako azalera izugarria ematen diete heste meharraren paretei. Heste meharrean

digestioaren azken produktuak xurgatzen dira. Gorputzeko zelula aktiboenetako batzuk ere bertan

daude. Datuen arabera frogatu denez, hesteetako zelulek osatutako proteina baten “bizi-itxaropena”

egun batekoa da, gutxi gorabehera. Muskuluetako proteinen bizi-itxaropena, ordea, hilabetekoa da.

Pankreak eta heste meharraren gainazalak jariatzen dituzten entzimek proteinak, karbohidratoak eta

gantzak digeritzen dituzte. Gibeleko behazunak gantzak digeritzen laguntzen du, eta gantzok pres-

tatu egiten ditu, behazun-bideen bitartez, duodenoak xurga ditzan.

Heste lodia

Hesteitsua heste lodiaren lehen zatia da. Hodi gastrointestinalen fluxu nagusitik banandutako

ganbera da. Hesteitsuan mikrobioak hartzitu egiten dira, abomasoan azidoak eta heste meharrean

entzimak digeritu ondoren. Animalia-espezie batzuen (zaldiaren eta untxiaren) hesteitsuak mikrobioak

hartzitzen laguntzen du, baina, txikia da eta ez da hain garrantzitsua, behi helduaren erretikulu-

-errumenarekin konparatuz. Kolona bi zatitan banatuta dago: kolon proximala eta kolon espirala. Kolonak

ez du garrantzi handirik digestioari eta mantenugaiak xurgatzeari dagokienez. Kolonean gorozkiak

sortzen dira. Heste lodiaren gainazalak ez du papilarik, baina erraz xurgatzen ditu ura eta mineralak.

1.2 Digestioaren prozesuak

Zer da digestioa?

Elikagaiak irensten direnean, nutrizioari dagokionez, ez dira gorputzean sartzen. Digestio-bideetan

izaten den elikagaien digestioaren ondoriozko mantenugaiak, odol-fluxuak xurgatzen dituenean baino ez

dira gorputzean sartzen. Digestioaren eginkizun nagusia, forma oso konplexuetan antolatutako

mantenugaiak hesteen paretak zeharka ditzaketen osagai kimiko sinple bihurtzea da. Adibidez, zelulosa

gorputzeko zelulek erabili ezin duten karbohidrato-forma konplexua da, baina errumenean hartzitu

ondoren, zelulosa gantz-azido lurrunkor bihurtzen da. Odolera xurgatu ondoren, gantz-azido lurrunkorrak

esnearen koiperako edo laktosarako aitzindari gisa erabil daitezke.

Normalean elikagaiak ez dira guztiz digeritzen eta digeritzen ez den partea kanporatu egiten da

gorozkien bidez, behiaren gorputzera sartu gabe. Bestalde, elikagaien parte bat gorputzera sartu baino lehen

digeritu behar ez diren konposatu sinpleak dira. Konposatu horiek (adibidez, azukre sinpleak, aminoazidoak)

oso disolbagarriak dira (tearekin edo kafearekin erabili ohi dugun azukrea bezain disolbagarriak). Hala ere,

behien kasuan, osagai sinple horiek, zuzenean xurgatu beharrean, errumeneko mikrobioek erabiltzen dituzte.


LANBIDE EKIMENA 7

Digestio-aldeak

1.4. irudian digestio-bideetan izaten diren prozesuen profila ikus daiteke. Mingainaren bidez janaria

ahoratu egiten da, gero hestegorrira pasatzen da eta, ondoren, errumenera sartzen da. Errumenean

mikroorganismoek elikagaiak hartzitzen hasten dira. Zuntz-partikula handiak berriro ahoratu egiten dira

fisikoki gehiago txikitzeko (hausnarketa) eta, gero, berriz ere erretikulu-erruemenera sartzen dira.

Hartzidura-produktu batzuk (adibidez, gantz-azido lurrunkorrak) odolera pasatzen dira, erretikulu-

-errumenaren pareten bidez. Digesta erretikulu-errumenean egoten den denbora aldakorra da.

Digestaren parte likidoena 10-12 orduz egon daiteke errumenean, eta zuntz-partikulak 20-48 atxiki

daitezke errumenean. Erretikulu-errumenetik ateratzen den digestak hartzitu gabeko elikagai-partikula

txikiak dauzka. Partikula horiek errumenean ugaldu diren mikroorganismoen ondoriozko proteina-iturri

ona dira. Digesta, erretikuluko eta omasoko zuloan zehar, omasoko tolesduretara pasatzen da, eta,

gero, abomasora sartzen dira. Abomasoan, ingurune oso azidoa denez, bakterioen jarduera gelditu

egiten da eta partikulak kimikoki desegiten hasten dira (digestio azidoa). Abomasoan ordu gutxi egon

ondoren, digesta, piloroan zehar, heste meharraren lehengo zatira (duodenora) pasatzen da. Pankreak

digestio-entzimak jariatzen ditu eta gibelak behazuna jariatzen du. Jariaketa bi horiek digestaren

edukiarekin nahasten dira eta nahastutako digesta hori heste meharrera sartzen da, eta, han, digestio

entzimatikoa (digestio kimikoa) hasten da.

Abe

re H

azku

ntza

LAN

BID

E EK

IMEN

A

8

Aho

an

Erre

tikul

u-er

rum

enea

n O

mas

oan

Abo

mas

oan

Hes

te m

ehar

rean

H

este

itsua

n et

a he

ste

lodi

an

24-4

8 or

du

1-3

ordu

10

-20

ordu

1- H

ausn

arke

tare

n bi

dez

parti

kula

k tx

ikitu

eg

iten

dira

eta

bak

terio

ek z

untz

aren

ka

rboh

idra

toak

har

tzitu

egi

ten

ditu

zte.

2- B

ehia

k, e

gune

an 6

-8 o

rduz

mas

teka

tzen

du

enea

n, 1

80 li

tro li

stu

ekoi

tz d

itzak

e. B

ehia

k pa

rtiku

la h

andi

ak ja

ten

ez b

aditu

, lis

tu-

-eko

izpe

na a

zkar

mur

rizte

n da

.

3- L

istu

aren

edu

kia

aber

atsa

da

subs

tant

zia

neut

raliz

atza

ileet

an (s

odio

bik

arbo

nato

a et

a fo

sfat

oak

dauz

ka).

Sub

stan

tzia

hau

ek

erru

men

eko

hartz

idur

an s

artz

en d

iren

azid

oak

neut

raliz

atu

egite

n di

tuzt

e.

4- S

ubst

antz

ia n

uetra

lizat

zaile

ek p

H n

eutro

a m

ante

ntze

n du

te, e

ta, i

ngur

une

horre

tan

bakt

erio

ak e

rraza

go u

galtz

en d

ira.

1- Z

untz

-mas

ako

parti

kula

luze

ek

haus

nark

eta

bultz

atu

egite

n du

te.

2- H

ausn

artu

beh

ar d

iren

bazk

ako

parti

kula

luze

ak a

txik

i egi

ten

dira

.

3- M

ikro

bioe

k el

ikag

aiet

ako

karb

ohid

rato

ak e

ta p

rote

inak

deg

rada

tu

egite

n di

tuzt

e.

4- B

akte

rioen

bid

ez h

artz

idur

aren

on

dorio

z, g

antz

-azi

do lu

rrunk

orra

k so

rtzen

dira

.

5- H

artz

idur

ari e

sker

mik

robi

oak

ugal

du

egite

n di

ra. M

ikro

bioe

k ka

litat

e ha

ndik

o pr

otei

nak

ditu

zte.

6- B

ehia

rent

zat e

nerg

ia-it

urri

nagu

sia

dire

n ga

ntz-

azid

o lu

rrun

korr

ak x

urga

tu

egite

n di

ra.

7- H

artz

idur

aren

ond

orio

z so

rtzen

dire

n ga

sak

(500

-100

0 lit

ro e

gune

an) k

orro

k eg

inda

kan

pora

tzen

dira

.

1- U

ra, g

antz

-azi

do

lurru

nkor

rak

eta

min

eral

ak x

urga

tzen

di

ra.

2- P

artik

ula

luze

ak

omas

oare

n to

les-

dure

tan

atxi

kitz

en d

ira

1- A

zido

kl

orhi

drik

oa e

ta

dige

stio

-ent

zim

ak

jaria

tzen

dira

.

2- E

rrum

enea

n ha

rtzitu

ez

dire

n ka

rboh

idra

toak

eta

pr

otei

nak

dige

ritze

n di

ra.

3- E

rrum

enea

n so

rtzen

den

ba

kter

io-p

rote

ina

dige

ritze

n da

(1-2

,5

kg/e

gun)

.

1- D

iges

tio-e

ntzi

mak

ja

riatz

en d

ira.

2- P

ankr

eak

eta

gibe

lak

egite

n di

tuzt

en d

iges

tio-

-jaria

keta

k ja

sotz

en d

itu.

3- P

rote

ina,

kar

bohi

drat

o et

a lip

idoe

n di

gest

io

entz

imat

ikoa

egi

ten

da.

4- U

ra, m

iner

alak

, am

inoa

zido

ak, g

luko

sa

eta

gant

z-az

idoa

k xu

rgat

zen

dira

.

1- B

akte

rioek

dig

estio

an

xurg

atu

ez d

iren

prod

uktu

ak h

artz

itzen

di

tuzt

e.

2- U

ra x

urga

tzen

da

eta

goro

zkia

k so

rtzen

dira

1.4.

irud

ia. B

ehi h

eldu

aren

elik

agai

en d

iges

tioar

i dag

ozki

on u

rrat

sak,

org

anoa

k et

a de

nbor

a.

Gas

ak

Gan

tz-p

artik

ulak

zu

ntz-

mas

an

Par

tikul

a tx

ikia

k es

ekid

ura

likid

oan


LANBIDE EKIMENA 9

Digesta heste meharrean zehar mugitzen den bitartean, digestio entzimatikoaren ondoriozko

produktuak hestean zehar pasatzen dira eta odolera sartzen dira. Heste meharraren amaieran. digeritu

ez diren hondakinak hesteitsura pasatzen dira (hesteitsuan ere bakterio-koloniak daude). Hesteitsuan

errumenekoaren antzeko hartzidura egiten da, baina ez da hain aktiboa. Azkenik, digeritu ez diren

hondakinak hesteitsutik heste lodira pasatzen dira, eta, han, ura xurgatzen da. Digeritu ez den materiak

gorozkiak eratzen ditu eta gorozki horiek ondestearen bidez kanporatzen dira.

Mastekatzearen funtzioa

Elikatzean, mastekatzeak honako funtzio hauek ditu:

Elikagaiak listuarekin nahastea

Partikulak txikitzea

Elikagaiek dituzten mantenugaiak disolbatzea, errumeneko bakterioek erabil ditzaten

Irentsi ahal izateko elikadura-boloa sortzea

Bazka freskoa, garauak eta elikagai pikortsuak oso azkar irensten dira, baina belar lehor eta luzea

gehiago mastekatu behar izaten da irentsi baino lehen. Ahoaren egitura dela eta, behiek oso ondo

ehotzen dituzte partikula handiak eta txikitu egiten dituzte, baina ezin dute hozka egin. Behiek tuberkulu

txikiak (adibidez, patatak) irensteko joera dute, eta, hori dela eta, batzuetan eztarrian gelditzen zaizkie.

Horregatik, patatak, arbiak eta erremolatxak moztu egin behar dira, behiei jateko eman baino lehen.

Listu-jariatzearen funtzioa

Listu-jariatzearen bost funtzio nagusiak honako hauek dira:

Errumeneko edukiari ura eranstea, azidoak diluitzeko, eta erretikulu-errumeneko barruko eta

kanpoko partikulen fluxua areagotzea.

Errumeneko moteltzaileei ingurune osasuntsua mantentzen laguntzea.

Elikagaiak bustitzea, elikadura-boloa eratzeko.

Errumeneko mikrobioei mantenugaiak ematea (ureako nitrogenoa, mineralak, besteak beste,

fosfatoa, magnesioa, kloroa, etab.).

Aparraren aurkako propietateak izatea. Muzina hanturak prebenitzen laguntzen duen lis-

tuaren osagaia da.

Hausnarkarien listuak sodioa (Na+) eta beste mineral batzuk dauzka. Listuak, halaber, bikarbonato-

(HCO3-) eta fosfato-kontzentrazio (H2PO4) handiak ditu. Bikarbonatoak eta fosfatoak ez dute pH-a

murrizten (azidotasuna handiagotzen) uzten eta horri esker, errumenean egiten den hartziduran sortzen

diren azidoak ez dira areagotzen.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA

10

Behiek listua jariatzen duten guruin asko dituzte. Listu-jariaketa 120 ml/min-koa da elikagaiak

ahoratzen dituenean eta 150 ml/min-koa hausnarketan. Behiak mastekatzeari uzten dionean ere, listu-

-jariaketak jarraitu egiten du (60 ml/min). Horren ondorioz, bazka-kopuru handia jaten duenean, behia

egunean 10 ordu baino gehiago ari daiteke mastekatzen eta listu-jariaketa 140 litrotik gorakoa izan

daiteke. Egunean jariatutako egiazko kopurua jaten dituen elikagaien forma fisikoaren araberakoa da.

Listurik ez dagoenean, errumeneko azidotasuna handiagotu egiten da (azidosia) eta mikrobioen jarduera

murriztu egiten da. Azidosia jasaten duenean, behiak jateko gogoa galdu egiten du eta larria denean (pH

< 4,5) mikrobioen jarduera erabat gelditzen da, eta, ondorioz, behia hil egin daiteke.

Hausnarketaren funtzioa Hausnarketan errumeneko edukizko boloa ahora itzultzen da. Boloak dauzkan likidoa eta partikula

txikiak birrindu egiten dira ahoan, eta berehala irentsi egiten dira berriro ere. Boloko partikula handienak

50-60 segundotan mastekatzen dira, berriro ere irentsi baino lehen. Hausnarketa hausnarkarien diges-

tioaren funtsezko partea da. Hausnarketaren funtzio nagusiak, besteak beste, honako hauek dira:

Listu-jariaketa handiagotzea (ikus goian).

Partikulak tamaina txikitzea eta dentsitatea handiagotzea. Tamaina eta dentsitatea ezaugarri

garrantzitsuak dira, zeren partikulak ezaugarrion arabera geldituko baitira errumenean.

Errumenetik atera daitezkeen partikulak eta hartzitzeko denbora gehiago behar duten par-

tikulak banantzea.

Zuntzen digestioa hobetzea. Zuntzak berriro ahoratzen direnean, mikrobioen eragina ja-

sotzen dute ostera ere.

Hausnarketa, errumenak zuntz luzeak dauzkanean sortzen den erreflexua da. Behiak egunean 8

ordu ari daitezke hausnartzen. Hala ere, ehotako elikagaiak askoz gutxiago hausnartzen dira eta eragin

kaltegarria dute zuntzaren digestioan eta esneren koipearen ekoizpenean (ikus 3. kapitulua).

Behiek asko mastekatzen dutenean osasun onaren seinale izaten da. Listu-kopuru handia ekoizten

dutenez, errumenean mikrobioak ugaltzeko ingurune egokia sortzen dute. Behi osasuntsuak egunean

40.000-45.000 aldiz mugi dezake masaila. Behi-taldearen anoak nahikoa zuntz-elikagai daukan jakiteko

era bat, edozein unetan mastekatzen edo hausnartzen ari diren behien kopurua kontatzea da. Gutxienez

behien herena mastekatzen ari denean, anoak nahikoa zuntz dauka.

Errumeneko hartziduraren funtzioa

Errumenaren edukiaren mililitro bakoitzak 16.000-40.000 milioi bakterio eta 200.000 protozoo dauzka.

Errumenean normalean bizi ohi diren mikroorganismoen artean onddoak ere badaude eta errumenean

hazten eta ugaltzen dira. Bakterio- eta protozoo-espezie ugari daude. Behiak jaten duen elikagai-motaren

arabera bakterio batzuk edo besteak nagusituko dira. Era berean, energia-baliabide gisa erabiliko diren

gantz-azido lurrunkorren kopurua eta proportzioa ere bakterio-moten araberakoa izango da.


LANBIDE EKIMENA 11

Errumeneko ingurunea ezin hobea da mikrobioak ugaltzeko. pH-a 5,5-7,0 bitartekoa da, tenperatura

39,40 º-koa (entzimetako asko hazteko egokiena), ia ez dago oxigenorik (toxikoa bakterio-mota

askorentzat), elikagaia etengabe sartzen da eta hartziduraren ondoriozko produktuak (gantz-azido

lurrunkorrak eta amoniakoa) errumenaren gainazalaren bidez xurgatzen dira. Beraz, erretikulu-

-errumenean mikroorganismo ugari bizi dira. Behiarentzat errumeneko hartziduraren abantaila nagu-

siak honako hauek dira:

Karbohidrato konplexuen energia lortzen da. Hausnarketarik egin gabe karbohidrato horiek

landareen zuntz-egituraren barruan geldituko lirateke.

Nitrogeno-iturri urriak, proteinarik gabeko nitrogenoa barne, bakterio-proteina bihurtzen dira.

Bakterio-proteina, esnearen proteina sintetizatzeko premiekiko orekatuta dago.

B bitaminen konplexua eta K bitamina sintetizatu egiten dira. Ondorioz, behiek ez dute

dietan B eta K bitaminen gehigarririk behar izaten.

Zenbait toxina desintoxikatu egiten dira.

Hala ere, errumeneko hartzidurak desabantailak ere baditu:

Errumenean karbohidratoak azkar hartzitzen direnez, gasetan energia galtzen da (metanoa

eta karbono dioxidoa).

Bakterioak, bakterio-proteina sortzeko ekoiztutako amoniako guztia bereganatu ezin badu,

nutrizio-balio handiko proteinak degradatu egiten dira partzialki eta amoniakoaren parte bat

galdu egiten dute.

Behiak landareetako zuntz-kopuru handia jaten du. Zuntz hori astiro digeritzen da eta errumenean

luzaroan gelditu behar izaten du hartzitzeko. Ondorioz, dietak zuntz-kopuru handia dagoenean,

behiak eduki ahal duena janda ere, ez du behar duen energia-kopurua lortuko.

Errumeneko mikrobioek dietaren konposizioan egiten diren aldaketen arabera azkar erantzuten

badute ere, behiak denbora gehiago behar izaten du hartziduraren ondoriozko produktuetara egokitzeko.

Beraz, garrantzitsua da dietaren konposizioari dagozkion aldaketak mailaka egitea (4-5 egunetan zehar).

Errumenean egunero sortzen den bakterio-kopurua, mikrobioek erabil dezaketen energia-kopuruaren

araberakoa da, eta mikrobioek erabil dezaketen energia-kopurua behiak jaten duen energia-kopuruarekiko

zuzenki proportzionala da. Behiek ez dute bakteriorik jaten, baina, egunero, errumenean sortzen den

2,5 kg bakterio-proteina (400 mg nitrogeno) heste meharrera iristen da. Bakterio-proteina horiek heste

meharrean digeritzen dira eta behiaren aminoazido-iturri nagusia dira.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA

12

Digestioa abomasoan eta heste meharrean

Abomasoan egiten den digestioa beste animalienen antzekoa da. Abomasoan bakterioen eragina

erabat gelditzen da, ingurune azidoa baita. Abomasoak azido klorhidrikoa eta pepsina eta errenina

entzimak jariatzen ditu. Abomasoko digestak azidotasun handia lortzen duenean (pH = 2), piloroa ireki

egiten da eta digesta duodenora pasatzen da (duodenoan dagoen digestari kimo deitzen zaio).

Pankreak, gibelak eta hesteetako pareten jariaketak duodenora sartzen dira eta kimoarekin nahasten

dira. Jariaketa horiek dauzkaten entzimek proteina, almidoia eta gantza hidroliza ditzakete (proteasak,

amilasak eta lipasak, hurrenez hurren). Proteinak hidrolizatzen direnean peptido eta aminoazido

bihurtzen dira. Almidoia eta beste polisakarido batzuk, hidrolizatzen direnean azukre sinple bihurtzen

dira (glukosa, fruktosa, etab.). Gantzak hidrolizatzen direnean glizerol (azukrea) eta hiru motako gantz-

-azido bihurtzen dira. Gantz-azido horiek talde azidoetan amaitzen diren karbono-kate luzeak dira.

Xurgatzea hesteetan

Hesteetan xurgatzen diren digestioaren ondoriozko produktuak, heste meharraren bigarren zatian

xurgatzen dira. Proteinak eta azukre sinpleak (adibidez, karbohidratoen digestioaren ondoriozko glukosa)

digeritzearen ondoriozko aminoazidoek eta peptido txikiek hesteak osatzen dituzten zelulak zeharka

ditzakete eta odol-kapilarretara pasa daitezke. Kate luzeko gantz-azidoen xurgatzea konplexuagoa da eta

behazuneko gatzen eragina behar da. Heste lodiak ez du digestio-entzimarik jariatzen, baina ura bertan

xurgatzen da batez ere.

Gorozkiak eta gernua

Ondestean zehar pasa ondoren uzkiaren bidez kanporatzen diren gorozkien konposizioa honako hau da:

Digeritu gabeko elikagaien hondakinak

Digestio-entzimak

Kanporatutako heste-bideetako zelulak

Digeritu gabeko mikroorganismoen hondakinak (bakterioak)

Egunean ekoiztutako gorozki-kopurua zeharo aldatzen da, behiak jaten duen dietaren kopuruaren

eta konposizioaren arabera. Bazka asko jaten duten behiek, garau-kopuru handia duten kontzentratuak

jaten dituzten behiek baino gorozki-kopuru handiagoa ekoizten dute. Batez beste, 600 kg-ko behi batek

10.000 kg gorozki eta gernu ekoizten du urtean. 1.2. taulan, esne-behiek ekoiztutako simaurraren

(simaurra gorozkien eta gernuaren nahastea da) konposizioa ikus daiteke. Simaurraren materia

lehorraren % 85, gutxi gorabehera, materia organikoa da eta % 15 mineralak dira. Nitrogeno, fosforo eta

potasioaz gain, esne-behien simaurrak magnesioa, kaltzioa, sodioa, sufrea, burdina, zinka, manganesoa

eta kobrea dauzka. Gernuak simaurreko potasioaren % 50 dauka. Gorozkiek fosforoaren % 90 daukate.


LANBIDE EKIMENA 13

Kopurua

Osagaia 11 22

Ura, %an 76,5 79

Materia lehorra, % 23,5 21

Guztizko materia lehorra % 100 100

Nitrogenoa (N) 2,2 2,3

Fosforoa (P2O5)3 1,3 1,1

Potasioa (K2O)3 0,8 2,9 1 Dairy Science Handbook. 1990. 20. liburua, 41. or. 2 Ensminger eta beste, 1990. Feeds and Nutrition, 478. or. 3 P2O5 fosforo (P) bihur daiteke 2,29az zatituz, eta K2O potasio (K) bihur

daiteke 1,2az zatituz gero. 1.2. taula. Esne-behien simaurraren konposizioa.

LABURPENA Behiaren digestio-bideen egituraren eta eginkizunaren eraginkortasuna zuntz-kopuru handia duten

elikagaiak aprobetxatzeko da eraginkorra. Digestio-bideetako digestioaren ondorioak honako hauek dira:

Dietan bazka sartu behar da, behia osasuntsu mantentzeko ezinbestekoa den hausnarketa

bultzatzeko.

Behia elikatzen dugunean, lehenbizi errumeneko mikrobioak elikatzen ari gara.

Behiei mota askotako dietak ematen zaizkie, baina aldaketak mailaka egin behar dira 4-5

egunetan zehar.

Behien simaurrak materia organiko, nitrogeno, fosforo eta potasio asko daukate; beraz, ongarri

ezin hobea da.

1.3 Digestio-aparatuaren funtzionamendua Animalien organismoak ezin ditu elikagaiak irensten dituen moduan digeritu; beraz, digestio-

-aparatuan transformazioak egiten dira elikagaietatik asimilatzeko moduko substantziak lortzeko eta

premiak asetzeko erabili ahal izateko.

Animalia monogastrikoek, urdailak eta heste meharrak jariatzen dituzten hartzigarrien eraginaren

ondorioz egiten dute digestioa.

Behien, ardien eta ahuntzen digestio-aparatuaren anatomia eta funtzionamendua desberdina da

animalia monogastrikoenen aldean.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA

14

Monogastrikoek urdail sinplea dute (adibidez, txerriek).

Txerria

Untxiaren digestio-aparatuaren eskema

Urdaila U D

Hestegorria Duodenoa UzkiaIHG

Ileon HI

Heste--itsua

K Kolona

O Ondestea

Duodenoa

Apendizea

Hesteitsua

Urdaila

Heste meharra

Kolona

Uzkia Ondestea


LANBIDE EKIMENA 15

Hegaztiak

Ahoa

Ez dute ez hortzik ez eta ezpainik ere. Moko korneoa dute. Mingaina mugikorra da; elikagaiak

pasatzen laguntzen du. Listu-guruinak gutxi garatuta daude.

Urdaila

PAPAROA: Elikagaiak bertan gordetzen dira.

PROBENTRIKULUA: Hutsik dagoenean elikagaiak zuzenean pasatzen dira, eta beteta dagoe-

nean elikagaiak tarte irregularretan pasatzen da. Probentrikulua urdail glandularra edo benetako

urdaila da. Bertan digestio-urinak jariatzen dira. Elikagaiak denbora-tarte txikian gelditzen dira

probentrikuluan.

ARANDOIA: Muskulu-urdaila da. Probentrikulua eta duodenoa komunikatzen ditu.

Hestea

Hestearen luzera 5-6 aldiz gorputzarena da. Heste lodia kloakan amaitzen da.

Ahoa

Mingaina

Hestegorria

Paparoa

Heste meharra

Hesteitsua

Heste lodia

Kloakarantz

Duodenoa

Behazuna eta behazun-hodiak

Pankrea

Arandoia

Probentrikulua

Gibela

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA

16

Behiek, ordea, lau urdail-ganbera dituzte: errumena (zaku handia), erretikulua (zaku txikia),

omasoa (liburu-tokia) eta abomasoa (gatzagia). Hala ere, urdail gisa abomasoak baino ez du jarduten.

Gainerako hiru ganberek ez dute urdail-urinik jariatzen, baina ganbera horietan elikagaiak eraldatu

egiten dira mikroorganismoen eraginez, eta produktuak eta substantziak txikiagotu egiten dira ani-

maliak erabili ahal izan ditzan.

Hausnarkarien urdaila

Abomasoa

Omasoa

Hestegorriko itogina

Errumeneko eta erretikuluko zuloa

Kardia

Errumena

Duodenoa

Piloroa

Erretikulua

Papilak Errumena

Kardia

Hestegorria

Errumeneko eta erretikuluko ildoa

Omasoa

Zutabe haragitsuak

Erretikulua edo zaku txikiaHeste meharra (duodenoa)

Piloroa

Abomasoa

Urdailaren xehetasun anatomikoa

Digestioaren bigarren fasea

Erretikulua Errumena Hestea

Digestioaren lehen fasea

Omasoa Abomasoa


LANBIDE EKIMENA 17

Digestio-aparatuaren garapen-mailaren arabera, animalia hausnarkarietan bi fase bereizten dira:

Hausnarkaria izan aurretiko animalia. Jaiotzen denean, txahalaren errumena eta erretikulua

oso txikiak dira (litro 1eko ahalmena dute) eta omasoa eta abomasoa handiagoa dira (2 litrokoa

ahalmena dute). Aldi honetan, hestegorriko itoginaren eraginez, esnea zuzenean abomasora

pasatzen da, errumenera sartu gabe. Digestioa animaliak berak ekoiztutako entzimen bidez

egiten da, eta txahalak anaimalia monogastriko gisa jarduten du.

Animalia hausnarkaria. Txahalak elikagai solidoak (belarra, pentsua...) jan ahala, errumena fun-

tzionatzen hasten da eta handiagoa egiten da, behi heldua izaten denean azken tamainara iritsi arte.

Errumenak: 120 litro

Erretikuluak: 7,5 litro

Omasoak: 10,5 litro

Abomasoak: 12 litro

Ugaztun guztien digestioa elikagaiak mastekatzen eta listuz bustitzen direnean hasten da. Behien eta

gainerako hausnarkarien digestio-prozesua desberdina da: lehen fasean elikagaiak hartzen dituzte eta

luzeenak txikitu eta hautsi besterik ez dituzte egiten. Mastekatze arin horren ondoren, elikagaiak irentsi

egiten dituzte (elikagaiak listu-kopuru handia dute) eta hestegorrian zehar errumenera sartzen dira, eta,

han, bigunduko dituen listuarekin nahasten dira. Errumenean likido-kopuru handia dago, eta bertara iristen

diren elikagaiak likido horrekin nahasten dira, eta luzeenak likidoaren azalean gelditzen dira. Errumenaren

paretak uzkurtu egiten dira eta elikagai luzeenak errumenaren aurreko aldera eramaten dituen korrontea

sortzen da. Errumenaren aurreko aldean elikagai luzeak konprimitu egiten dira, eta bola eratzen dute. Bola

hori ahora joaten da berriro, han, bigarren aldiz mastekatzeko, hau da, hausnarketa egiteko.

2.1. irudia. Faringearen mugimenduak irensteko jardueran. (Miller eta beste; Frandson-ek aipatua, 1984)

Sudur-barrunbea Faringea

Hestegorria

Trakea

EpiglotisaAhoa A- Arnasa hartzen duenean

Sudur-barrunbea Faringea Hestegorria

Trakea Epiglotisa Ahoa

B- Irensten duenean

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA

18

Elikagaiak irentsi eta ordu-erdira edo ordu eta erdira, benetan eraginkorra den bigarren mastekatze-

-fasea, hau da, hausnarketa, hasten da. Hausnarketan animaliak elikagaiak fin mastekatzen ditu eta

berriro ere listuz bustitzen ditu. Adibidez, animaliak elikagaiak lehenbizi irensten dituenean masailak

15-30 mugimendu egiten baditu, hausnarketan, errumenetik etortzen den bola bakoitza mastekatzeko

masailak 40-70 mugimendu egingo ditu.

ELIKAGAIAK IRENSTEA ETA DIGERITZEA

2.2. irudia. Errumenaren eta erretikuluaren irudi eskematikoa bertikalki ikusita (1) eta horizontalki ikusita (2). Geziek edukiaren mugimendua adierazten dute (Waghorn eta Reid, 1977).

Hausnarketa egin ondoren, elikagaia, berriz ere, irentsi eta errumenera sartzen da. Errumenak

daukan likidoan milioika mikroorganismo daude:

Bakterioak → 10.000.000.000 / ml

Protozooak → 5.000.000 / ml

Onddoak

Mikroorganismoen eginkizuna errumenean

Errumen-erretikuluan baldintza ezin hobeak daude, mikrobioek hartzidura egin dezaten:

Tenperatura: 39,5-40 ºC

Batez besteko pH-a: 5,65-7

Anaerobiosia (ia ez dago oxigenorik)

Animalia hartzailearekin sinbiosian (elkarri lagunduz), mikroorganismo berezi eta oso era-

ginkorrak bizi dira.

Errumenean bizi diren mikrobio-espezie batzuk kaltegarriak izan daitezke eta ohiz kanpoko baldintzetan

izugarri ugal daitezke; adibidez, ardi-aziendan arruntak diren “enteroxemia-kasuetan” (bedajoa).

Atzeko zakua

Sabeleko zakua

Erretikulua

Errumena

Erretikulua Errumena

Omasoa


LANBIDE EKIMENA 19

Mikroorganismoak

A. Bakterioak

Mikroorganismo ugarienak dira. Oso azkar ugaltzen dira (belaunaldi batetik bestera 30 minutu baino

ez dira pasatzen). Errumeneko bakterio garrantzitsuenak honako hauek dira:

Finkoak, elikagai-partikulei itsatsita daudenak.

Iodofiloak

Askeak, errumen-erretikuluko edukiarekin nahastuta daudenak.

Bakterioen eginkizunetan espezializazioa dago. Zenbait bakteriok honako energia-iturri hauek

erabilita “lan egiten” dute:

Zelulosa

Almidoia

Proteinak

Gantzak

Beste bakterio batzuk B taldeko bitaminak sintetizatzen espezializatuta daude.

B. Protozooak

Ez dira funtsezkoak animalia bizi dadin, zeren dieta bereziak erabiliz gero, protozooak desagertu

egiten baitira, digestio-prozesuetarako eta animaliaren osasunerako kalterik gabe.

Errumenaren edukiaren gramo bakoitzeko 300.000-900.000 protozoo egon daitezke. Kopuru

handiena elikagai sendoek (belarrak, saraleak, elikagai berdeak) daukate eta txikiena elikagai kon-

tzentratuek eta bazka pikortsuak, zeren, errumeneko pH-a murrizten dutenez (azidotzea), protozooen

bizitza eragotzi egiten baitute.

Protozooek honako eginkizun hauek dituzte:

MEKANIKOA: Zilioei eraginda errumeneko edukia nahastu egiten dute.

Halaber, landare-ehunak ere hautsi egiten dituzte.

EGINKIZUNAK OREKA BIOLOGIKOA MANTENTZEA: Bakterioak, legamiak eta beste proto-

zooak irensten dituztenez, mikroorganismoen kopurua muga fisiologikoen

barruan gelditzen da.

Nekazaritzako eta Abeltzaintzako Enpresa Kudeaketa eta Antolamendua

LANBIDE EKIMENA

20

C. Legamiak

Oraindik legamiei buruz ez dakizkigun gauza asko daude. Dakigunez, ugaltzeko, erraz disolbatzen

diren karbohidratoak eta, batez ere, fosforoz eta kobaltoz osatutako konposatu mineralak behar

dituzte; halaber kalitatezko bazkek (alpapak, hirustak...) eduki ohi dituzten faktore “ezezagunak” ere

behar izaten dituzte.

Eginkizunak

Azukreak hartzitzea. Prozesu horretan sortzen diren anhidrido karbonikoaren eta oxigenoa-

ren murrizketaren ondorioz, ANAEROBIOSIA eragiten dute, eta, beraz, errumeneko bakterioak

bizitzeko behar duten ingurunea sortzen dute. Horregatik, pH-a mantentzen laguntzen dute.

Animaliarentzat toxikoak izango liratekeen substantzietatik (aminetatik) abiatuz, aminoazi-

doak sintetizatzea.

B taldeko bitaminak eta faktore “ezezagunak” sintetizatzea. Faktore “ezezagun” horiek, esan

dugunez, kalitatezko bazkek edukitzen dituzte.

Mikroorganismo horien guztien eginkizunak honako hauek dira:

1. Mastekatzearen eta hausnarketaren ondorioz partzialki txikitutako elikagaiak hautsi

egiten dituzte.

2. Irentsitako elikagaiak substantzia sinpleago bihurtzea (gantz-azido lurrunkor: azido azetiko,

azido propioniko, azido butiriko...), behiak aprobetxa ahal izan ditzan.

ZELULOSAREN DIGESTIOA: hausnarkarien listuak amilasak dauzka; beraz, karbohidratoen

(zelulosaren, almidoiaren...) digestioa errumenean hasten da.

Bakterio iodofilo finkoak zelulosa-zuntzera itsasten dira bakterio-eztimen bidez eta zelulosa-

-molekula desegin eta degradatu egiten dute, barrunbe entzimatikoak sortuz. 14 ordutan, errumeneko

zelulosaren % 85 metabolizatu edo digeritu egiten da, honako sekuentzia honen arabera: ZELULOSA-

-ZELOBIOSA-GLUKOSA

GLUKOSAN eginkizun biokimiko jakin batzuk dituzten bakterioek eragiten dute eta honako azken

produktu hauek sortzen dira:

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 21

Azido azetikoa

Azido propionikoa Sodio-gatz gisa xurgatzen dira,

errumeneko papilen bidez, eta

odolera pasatzen dira Kate laburreko

gantz-azidoak

Azido butirikoa Errumeneko paretan metaboli-

zatzen da eta gorputz zetoniko

bihurtzen da.

Gasak

1) Metanoa

2) Anhidrido karbonikoa

AZIDO AZETIKOA: energia-elementu gisa jarduten du eta ugatzaren bidez esnearen koipea

egiteko lehengaia da.

AZIDO PROPIONIKOA: gibelak glukogenoa edo animalia-almidoia sintetizatzeko erabiltzen

duen odol-glukosaren aitzindari nagusia da.

AZIDO BUTIRIKOA: goi-mailako gantz-azidoak eta gorputz zetonikoak sintetizatzeko balio

du. Gorputz zetoniko asko sortuz gero, behiengan arrunta den “zetosi edo azetonemia”

deritzon gaixotasunaren kausa izan daitezke.

ALMIDOIAREN DIGESTIOA: almidoia hidrolizatu egiten da gantz-azido lurrunkor eta azido

laktiko bihurtu arte, eta zelulosaren digestioan baino azido propioniko-kopuru handiagoa sortzen

da. Halaber, gas-kopuru handia sortzen da.

PROTEINEN DIGESTIOA: prozesu hau oso konplexua da. Zenbait bakteriok gorputz nitro-

genatu guztiak degradatu egiten dituzte, amoniako bihurtuz. Bakterio horiek aminoazidoak sinteti-

zatzeko gai dira (esentzialak barne), amoniakotik eta karbohidratoen degradazioaren ondoriozko

produktuetatik abiatuz.

Anoak dauzkan proteina guztiak ez dira errumenean degradatzen eta bakterio-proteina bihurtzen;

proteinen parte bat (anoaren konposizioaren araberako kopuruan) bere horretan pasatzen dira

abomasora eta hesteetara. Proteina horri “HESTEETAKO ELIKAGAI-PROTEINA DIGERIGARRIA

deitzen zaio.


LANBIDE EKIMENA

22

Errumenean ere bakterio-proteina sintetizatu egiten da, proteinarik gabeko nitrogenotik (adibidez,

ureatik) abiatuz.

Beraz, esan daiteke, hausnarkarientzat, bakterioen jardueraren ondoriozko produktuak eta mikroor-

ganismoak eurak, irentsitako elikagaiak baino beharrezkoagoak direla bizitzeko.

GANTZEN DIGESTIOA: errumeneko bakterioak elikagaiek dauzkaten gantzen % 50-60 metabo-

lizatzen dute eta ase gabeko gantz azidoak hidrogenatzen (gogortzen) dituzte. Ase gabeko gantz-

-azido horiek asetako gantz-azido bihurtzen dira eta hesteetako mukosaren bidez xurgatzen dira.

BITAMINEN SINTESIA

Errumeneko bakterioak zenbait bitamina sintetizatzeko gai dira: K bitamina eta B taldeko bitaminak

(B1. B2, B6, B12, azido folikoa, azido pantotenikoa, inositola, etab.). Ez dakigu ziur niazina eta C

bitamina sintetizatzeko gai diren ala ez. Beraz, hausnarkari helduentzat ez da garrantzitsua anoan

dagoen bitamina horien kopurua.

Hausnarkari ez diren animaliei dagokienez, bitamina horiek heste lodian (hesteitsuan) sintetizatzen

direnez, nekez xurgatzen dira, eta, horregatik, gorozkiak jateko joera dute (adibidez, untxia).

3. Mikroorganismo horiek behiak jan dituen elikagaiez elikatzen dira eta errumenean ugaltzen

dira. Beraz, errumenetik abomasora (benetako urdailera) pasatzen direnean, elikagai bihur-

tuko dira behiarentzat.

Erretikuluak eta omasoak errumenaren lana osatzen dute. Iragazki gisa jarduten dute eta, ondorioz,

abomasora elikagai fin-finak baino ez dira pasatzen.

Abomasoan (gatzagian) errumenetik pasatzen diren elikagaiak eta mikroorganismoak daude, eta,

azido eta entzimen bidez, elikagaiak hautsi egiten dira eta produktu txiki-txiki bihurtzen dira.

Hesteetako lehen zatian elikagaien digestioak jarraitu egiten du. Hesteetan behazuna eta pankrea-

-urina jariatzen dira eta heste-jariaketak izaten dira, eta hesteen hurrengo zatietan, gelditu diren

elikagaiak (glukosa, aminoazidoak, kate luzeko gantz-azidoak, mineralak, bitaminak eta ura) heste-

-pareta zeharka dezakete, behiaren organoek erabil ditzaten.

Heste meharrean xurgatu ezin izan den elikagaien partea heste lodira pasatzen da eta handik

kanporatu egiten da gorozki gisa.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 23

22 DDIIEETTAAKKOO MMAANNTTEENNUUGGAAIIAAKK

2.1 Sarrera

Landare eta animalien ehun guztiek honako osagai hauek dituzte: 1) ura, 2) materia organikoa, eta

3) mineralak edo errautsa. Elikagai jakin bati ur guztia kentzen zaionean eta lehortzen denean, gelditzen

den materiari “materia lehorra” deitzen zaio. Materia lehorrak, materia organikoa eta mineralak dauzka.

Mineralak, besteak beste, kaltzioa, fosforoa eta magnesioa, etab. dira. Materia organikoak

karbonoa, hidrogenoa, oxigenoa eta, zenbait kasutan, nitrogenoa dauzka. 2.1. irudian elikagaien

osagaien sailkapena ikus daiteke. Osagai horietako gehienak mantenugaiak dira. Mantenugaia

animaliak aprobetxa dezakeen substantzia da, elikagaian dagoen horretan (ura) edo digestioaren

eta xurgatzearen ondoren (materia organiko gehiena) aprobetxa dezakeena. Hala ere elikagaien

osagaietako batzuek ez dute elikadura-baliorik, ezin baitira ez digeritu, ez eta xurgatu ere (lignina).

Zenbait konposatuk beste mantenugai batzuk digeritzea eragotzi egin dezakete. Horrez gain, zenbait

landarek animaliarentzat toxikoak diren konposatuak dauzkate.

2.2 Ura

Ura mantenugai garrantzitsua da, baina askotan ahaztu egiten da. Txahal jaioberriaren pisuaren

% 74 eta behi helduaren % 59 ura da. Landare gehienek, heldu aurretiko hazkuntza-etapetan,

% 70-80ko ur-edukia dute. Hazien ur-edukia % 8-10ekoa da. Bizitza kontrolatzen duten oinarrizko

erreakzioak ur-ingurunean sortzen dira. Urak honako eginkizun hauek ditu gorputzean:

1. Mantenugaiak garraiatzea

2. Gorputz-tenperatura erregulatzea

3. Erreakzio kimiko askoren osagaia da

4. Gorputz-zelulen forma mantentzea

Animaliaren ur-iturriak hiru dira: elikagaiek daukaten ura, askako ura eta gorputzeko erreakzio

biologikoen ondoriozko ur metabolikoa.


LANBIDE EKIMENA

24

2.3 Energia daukaten mantenugaiak

Landareek hazteko behar duten energia lortzeko “fotosintesi” izeneko prozesua egiten dute. Eguzki-

-argia dagoenean, fotosintesiaren bidez, airearen karbono dioxidoa (CO2) eta ura (H2O) azukre

(C6H12O6) bihurtzen dira, oxigenoa (O) sortuta. Animalien dietako energia erregaia da, gorputzaren

bizitza-funtzioak mantentzeko (mantenua), hazteko eta ekoizteko (adibidez, edoskitzea eta ugaltzea).

2.1. taulan energia daukaten eta erregarriak ez diren elikagaien zerrenda ikus daiteke. Hainbat neurri-

-unitate daude. Ohiko unitatea kaloria da. Kaloria ur-gramo bat 14,5 ºC-tik 15,5 ºC-ra tenperatura

handiagotzeko behar den energia-kopurua da. Kilokaloriak (kcal) 1.000 kaloria balio ditu. Nazioarteko

unitate ofiziala joulea (J) da. Kaloria batek 4.184 J balio ditu. 2.1. taulan mantenugai-gramoko kcal-ak

azaltzen dira. 2.1. taulan agertzen diren mantenugaien energia-kopurua energia gordina da, hau da,

mantenugaia erabat erretzearen ondoriozko energia. Hala ere ez dago % 100eko eraginkortasuna duen

sistema fisiologikorik. Gorputzean, mantenugaia erretzen denean energia-kopuru txikiagoak lortzen dira

(ikus 2.1. taula eta azalpena).

Energia (kcal/g)

Gordina Garbia Osagaia

(Guztizkoa) (Erabilgarria)

Lipidoak ± 9,2 ± 9,2

Karbohidratoak 5,1 ± 4,1

Proteinak 5,1 ± 4,1

Ura 0,0 0,0

Bitaminak 0,0 0,0

Mineralak 0 0,0

2.1. taula. Mantenugaien sailkapena, energia-kopuruaren arabera.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 25

Urea, aminoazidoak, etab.

Aminoazido askeak

Esentzialak ez diren aminoazidoak Aminoazido esentzialak

Gantz-aminoazidoak

Esterola

Triglizeridoak

Fosfolipidoak

Argizagiak

Azukreak

Almidoiak

Pektina

Hemizelulosa

Zelulosa

Lignina, taninoak, etab.

A probitamina, D2, D3, E, K bitaminak B taldeko bitaminak

C bitamina

Ca, Cl, Mg, P, K, Na, S

Cr, Co, Cu, F, I, Fe, Mn, Mo, Se, Si, Zn

Ba, Br. Ni, Sr, Sn, V

Proteinarik gabekoak

Proteinak

Konposatu nitrogenatuak

Sinpleak

Konposatuak

Lipidoak

Zelula-paretatik kanpokoak

Zelula-paretakoak

Karbohidratoak

Konposatu fenolikoak

Gantzetan disolbagarriak

Uretan disolbagarriak

Bitaminak

Makro

Mikro Esentziala

Esentziala izan daitekeena

Materia organikoa (C, H, O, N)

Materia ez-organikoa (Mineralak)

Materia lehorra

Elikagaia

Ura


LANBIDE EKIMENA

26

2.4 Karbohidratoak

Karbohidratoak behien dietako energia-iturri nagusia dira. Bazkaren materia lehorraren eta garauen

% 50-80 karbohidratoak dira. Elikagaietan hiru motako karbohidratoak daude:

1. Azukre sinpleak (adibidez, glukosa eta fruktosa)

2. Metatze-karbohidratoak edo egituraz kanpoko karbohidratoak (adibidez, almidoia eta fruktosak)

3. Egitura-karbohidratoak edo zuntz-karbohidratoak

Azukre sinpleak

Azukre sinpleak landareen fotosintesiaren hasierako produktuak dira. Zelulen paretetan daude eta

karbohidrato konplexuagoak eraikitzeko unitateak dira. Azukre sinpleek ezaugarri garrantzitsuak dituzte,

hots: uretan disolbatzen direnez, animaliak erraz erabil ditzake, eta ez bakarrik errumeneko mikrobioen

bidez, zeren urdail sinpleko animaliek ere erabil baititzakete; azukrea metatzen den landarearen parteari

gozotasuna ematen diote eta zaporea hobetu egiten da. Azukreak hazten ari diren landareen zeluletan

eta zenbait elikagaitan (melazan, erremolatxan eta azukre-kanaberan) daude.

Metatze-karbohidratoak ( Almidoia)

Almidoia landareen metatze-karbohidrato nagusia da. Almidoia glukosa-molekula pikortsuez osatuta

dago. Pikorren tamaina eta forma landarearen araberakoak dira. Almidoizko pikorrak ezin dira uretan

disolbatu eta ez dute zaporerik. Almidoia azkarrago edo astiroago digerituko da, pikorren egituraren

arabera. Adibidez, mikrobioek askoz ere nekezago degradatzen dute artagarau batek daukan almidoia,

pikor txikiko almidoia (oloak eta gariak daukana) edo tuberkuluek (patatek) daukatena baino. Dietan

gehiegizko almidoirik ez badago, behiaren errumeneko mikrobioek edo digestio-entzimek guztiz

digeritzen dute.

Almidoia artagarauen, garau txikien eta zenbait sustrairen (patatena, adibidez) osagai nagusia da.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 27

2.2. irudia. Almidoi-pikorrak A) Patata; B) Artoa; C) Oloa; D) Garia.

Egitura-karbohidratoak (zelulosak eta hemizelulosak)

Zelulosa naturan dagoen karbohidratorik ugariena da. Zelulosa eta hemizelulosa azukreak

dira, eta ligninarekin nahastuta, indarra eta egitura ematen dizkiote landareari. Almidoiak eta zuntz-

-karbohidratoek azukre berdinak dituzte, baina azukreok desberdin lotuta daude. Desberdintasun horrek

ondorio garrantzitsuak ditu elikadurari dagokionez. Urdail sinpleko animaliek (hegaztiek, txerriek eta

gizakiek, besteak beste) ez daukate zuntz-karbohidratoen glukosa-unitateak askatzeko entzimarik.

Baina, errumeneko mikrobioek landareen zelulen pareten barruan dagoen zelulosaren eta hemizelulo-

saren glukosa-unitateak askatzeko beharrezkoak diren entzimak dituzte.

Lignina ere zelularen paretaren osagarria da. Ez da karbohidratoa eta ia digeriezina da errumenean.

Landarea heldu ahala zurrunago bihurtzen da, zeren zelulen paretetako lignina-kopurua handiagotu

egiten baita. Lignina-molekulak hazi egiten dira eta karbohidratoekin lotuta daude.


LANBIDE EKIMENA

28

Animalia Monogastrikoa Hausnarkaria Karbohidratoak

(Txerria) (behia) Egiturakoak ez direnak

Azukreak ± 100 ± 100

Almidoia ± 90 ± 90

Pektina1 ± 100 ± 100

Egitura-karbohidratoak

Zelulosa ± 0 ± 502

Hemizelulosa ± 0 ± 50 1 Zelulen pareten artean zementu gisa jarduten duen azukrea.

2 Landarearen lignifikazioaren etaparen araberakoa.

2.2. taula. Animalia monogastrikoen eta hausnarkarien egitura-karbohidratoen eta egiturakoak ez diren karbohidratoen disposizioa.

Ondorioz, landarea hazi ahala, zelulosa eta hemizelulosa nekezago digeritzen dira. 2.2. taulan,

urdail sinpleko animalien (hegaztien, txerrien, gizakien...) eta animalia hausnarkarien (behien, ardien,

ahuntzen...) zelulen paretetako egitura-karbohidratoen eta eduki disolbagarrien erabilgarritasuna

ikus daiteke. Beraz, urdail sinpleko animaliek ez bezala, hausnarkariek zuntz-karbohidratoak digeritu

egin ditzakete, eta karbohidrato horietatik energia lor dezakete. Elikagaiek daukaten zuntzen (zelu-

losaren, hemizelulosaren eta ligninaren) kantitateari zuntz neutro detergentea deitu ohi zaio (ZND),

zeren laborategian neurtu egin baitaitezke, elikagai baten lagina pH neutroa duen detergente-

-disoluzioan irakin ondoren.

Lipidoak Landareen parte begetatiboetan lipido-kopuru txikiak daude. Landareen haziek lipido-kopuru txikia

daukate. Hala ere, hazi oleaginosoen (soiaren, ekilorearen eta kotoiaren hazien) materia lehorraren % 20

lipidoak dira. Hausnarkari helduen dietako materia lehorraren lipido-edukia % 3-5ekoa izan ohi da. Gantzek

karbohidratoek baino 2,25 aldiz energia gehiago dute (2.1. taula). Errumeneko mikrobioek ez dituzte lipidoak

erabiltzen energia-iturri gisa; hala ere, errumeneko mikrobioek ase gabeko lipidoak ase egiten dituzte.

Naturan lipidoen forma ugariena triglizeridoak dira. Triglizeridoek glizerol-molekula baten bidez lotuta

dauden hiru gantz-azido dauzkate. Gantz-azidoen karbono-molekulen kopurua 5 eta 20 bitartekoa da. 18

eta 20 karbono dituzten gantz-azidoak (linoleikoa eta arakinodikoa) esentzialak dira. Gorputzak ezin ditu

gantz-azido esentzial horiek sintetizatu eta, horregatik, dietan sartu egin behar dira. Gantz-azidoa ase

gabea denean egituratik kanpoko hidrogeno-atomoak har ditzake. Ase gabeko gantz-azidoak forma

likidoan mantentzeko joera du giro-tenperaturan (koipeak). Gantz-azido aseek ezin dute hidrogeno-

-atomo gehiagorik hartu eta giro-tenperaturan solidoagoak izan ohi dira. Normalean gantzak deitu ohi

zaie. Landareek dauzkaten lipidoak (koipeak) ez dira animaliek dauzkaten lipidoak bezain aseak izan ohi.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 29

Dietan lipidoak sartzea onuragarria izan daiteke hauts-kopurua murrizteko eta dietako energia-

-kontzentrazioa handiagotzeko. Hala ere, gehiegizko gantza egonez gero (anoaren materia lehorraren

% 8 baino gehiago), animaliak elikagai gutxiago irents dezake eta esnearen koipe-kopurua eta proteina-

-kopurua murritz ditzake eta beherakoa eragin dezake. Horrez gain, errumeneko gantz askean zuntzaren

digestioan eragin negatiboa du. Hazi oleaginosoak lipido-iturri ona dira, zeren zelulek koipea landareen

zelulen barruan gordetzen baitute. Hala ere, landare-koipeak animalia-gantzak baino asegabeagoak dira

eta animaliengandiko gantz oso aseek baino gehiago eragozten dute digestioa.

Proteina

Proteinak, elkarrekin estu lotuta dauden aminoazidoen kate batez edo gehiagoz osatuta daude.

Batez beste, elikagaien proteinen nitrogeno-kopurua % 16 da. Gainerako proteinari “karbonozko

eskeletoa” deitu ohi zaio. Karbohidratoek eta lipidoek bezala, energia sor dezaketen karbono-, hidrogeno-,

eta oxigeno-molekulak dauzka. Proteina-edukiaren batez besteko energia gordina 5,1 kcal/g bada ere,

“karbonozko eskeletoa” erretzen denean 4,1 kcal energia erabilgarri sortzen da (2.1. taula), zeren 1 kcal

nitrogenoa ateratzeko erabiltzen baita.

Nitrogenoa daukaten mantenugaiak

Animaliek behar duten nitrogenoa aminoazidoetan dago. Aminoazidoak proteinen osagaiak dira. 20

aminoazido-mota daude, eta bakoitzak berariazko egitura duten karbonoa, hidrogenoa, oxigenoa eta

nitrogenoa dauzka. Bi aminoazidok sufrea daukate. Aminoazido-kate labur bati (100 baino gutxiago ditu)

peptido deitzen zaio. Landareek, nitrogeno ez-organikoaren bidez, behar dituzten aminoazido guztiak sor

ditzakete; adibidez, lurreko nitratoak. Animaliaren gorputzak, gutxi gorabehera, behar dituen aminoa-

zidoen erdia sintetiza dezake, beste erdia sintetizatu egin dezake eta, horregatik, dietan aminoazidoak

sartu behar dira. Berariazko proteina eratzeko behar diren aminoazidoen konbinazioa oso zehatz erregula-

tzen da gorputzeko zelula bakoitzaren nukleoan dagoen eduki genetikoaren bidez.

Proteina

Proteinen osagaiak aminoazidoak dira. Askotan, hainbat aminoazido-kate sufre-iturri batez edo

fosfato-talde batez elkarrekin lotuta daude. Batez beste, proteinaren % 16 nitrogenoa da. Laborategian,

nitrogeno-kopurua neurtu ohi da, eta ez proteina-kopurua. Gero, elikagaiak daukan proteina-kopurua

kalkulatzeko, nitrogenoaren ehunekoa bider 6,25 egin behar da, hau da, 100/16, eta emaitza proteina

gordinaren kopurua da. Landarearen barruan, proteinaren bat zelularen paretara itsatsita egon daiteke,

baina gehienak zelularen barruan disolbatu egin ohi dira (adibidez, fotosintesiaren eragilea den klorofila).

Hala ere, zenbait bazkak taninoak dauzkate. Tanino horiek proteinekin uztartzen dira eta errumeneko

degradazioaren erresistentzia areagotzen dute. Garauetan dauden proteinak ez dira hain disolbagarriak

eta erresistenteagoak dira errumeneko mikrobioen degradazioarekiko.


LANBIDE EKIMENA

30

Proteinek eginkizun garrantzitsuak dituzte. Entzimen, hormonen eta antigorputzen egitura nagusian

proteinak dauzkate. Proteina horiek gorputzaren barruko erreakzio kimikoak kontrolatzen eta erregula-

tzen dituzte. Proteinak muskulu-ehunen osagai garrantzitsuak dira. Halaber, zuntz-proteinek egituran eta

babesean parte hartzen dute (adibidez, ilea eta apatxak). Azkenik, zenbait proteinak elikadura-balio

handia dute (esnearen eta okelaren proteina).

Proteinarik gabeko nitrogenoa

Proteinarik gabeko nitrogenozko konposatuek (adibidez, ureak eta amoniako-gatzek), nitrogeno-

-kopuru handia daukate, baina ez dituzte aminoazidoak zuzenean ematen. Urdail sinpleko ani-

maliengan, konposatu hauek ez dute inolako elikadura-baliorik. Baina, hausnarkariei dagokienez,

errumeneko mikrobioek proteinarik gabeko nitrogenoa metabolizatu eta aminoazido bihur dezakete,

ugaltzeko ingurunea lortuz. Mikrobio-proteina, errumenean degradatu ez den dietako proteina da,

eta heste meharrean digeritzen da. Han, askatutako aminoazidoak xurgatu egiten dira eta behiak

erabili egin ditzake.

2.5 Bitaminak

Bitaminak urri hartuta bizitzarako ezinbestekoak diren konposatu organikoak dira. Entzimekin batera,

erreakzio kimiko askotan parte hartzen dute. Bitamina-gabezia badago, sintoma zehatzak agertzen dira,

eta gabezia areagotzen bada, larriak izan daitezke. Baina dietan falta den bitamina sartuz gero, sintomak

desagertzea erraz lor daiteke. Zenbait elikagai bitamina jakin batzuen iturri onak dira. Hala ere, elikagai

bakoitzaren bitamina-edukia nabarmen alda daiteke, lurraren, klimaren eta biltegiratzeko eraren arabera.

Bitaminak bi talde nagusitan sailkatzen dira: uretan disolbatzen diren bitaminak (B taldeko 9

bitaminak eta C bitamina), eta gantzetan disolbatzen diren bitaminak (A, D2, D3, E eta K). Gantzetan

disolbatzen diren bitaminak gantzetan disolbatzen den elikagaiaren partean metatzen dira. Animaliaren

gorputzean, gibelean eta ehun adiposoan metatzen dira. Adibidez, gibelean, 6 hilabeteko premiak

asetzeko behar den A bitamina-kopurua meta daiteke. Uretan disolbatzen diren bitaminak, ordea, ez dira

animaliaren ehunen barruan metatzen, eta dietan sartu egin behar dira ia etengabe.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 31

Uretan disolbatzen diren bitaminak

B bitamina

B taldeko bitaminak honako hauek dira: tiamina (B1), riboflabina (B2), azido pantotenikoa, niazina,

biotina, kolina, azido folikoa, piridoxina eta B12 bitamina. Hausnarkariei dagokienez, B taldeko bitaminak

errumeneko mikroorganismoek sintetizatzen dituzte. Beraz, errumen funtzionala duen edozein animaliak

(6 hilabetetik aurrerako txahalak), premiak asetzeko behar duen adina B taldeko bitamina ekoitz dezake.

Hala ere, estresa duten animaliek, gaixorik daudenek edo oso gazteak diren txahalek, dietan B bitamina

sartzea behar izan dezakete. Kobalto-gabezia, B12 bitaminaren gabeziaren ondoriozkoa izan daiteke eta

hazkuntza atzera dezake.

C bitamina

Azido askorbikoa edo C bitamina ez da beharrezkoa esne-behien anoan, zeren gorputzaren barruan

ekoizten baita.

Gantzetan disolbatzen diren bitaminak

A Bitamina

Animalia guztiek A bitamina behar dute. Landareek ez daukate A bitamina. Hala ere, landareek beta

karoteno izeneko konposatua sintetiza dezakete. Animaliaren hesteetako paretetan eta gibelean, beta

karoteno-molekula bat bi A bitamina-molekulatan banatuta egon daiteke. Beraz, landareen beta

karotenoa A bitaminaren aitzindaria da animaliengan, eta askotan, probitamina deitu ohi zaio. Hasieran,

beta karotenoa azenarioetatik ateratzen zen, eta gurinari kolore horia ematen diona da. A bitaminaren

kopurua nazioarteko unitateetan neurtzen da. Behi-aziendari dagokionez, beta karoteno miligramo batek

nazioarteko 400 unitate balio ditu.

A bitaminaren eta beta karotenoaren erabilgarritasunean faktore askok eragiten dute. A bitaminaren

ahalmena murrizten edo deuseztatzen duten faktoreak honako hauek dira:

1. Elikagaietan nitratoak egotea.

2. Elikagaiak berotzea.

3. Airearen eta argiaren eraginaren menpe egotea (beta karotenoaren erdia galdu egiten da

belar lehorra prestatzen denean).


LANBIDE EKIMENA

32

4. Luzaroan gordetzea (lastategian 6 hilabete gordeta egon ondoren beta karotenoaren 3/4

galdu egiten da).

5. Elikagai zaharretan lipidoak oxidatzea.

6. Behar den adina proteina-, fosforo- eta zink-kopururik ez egotea.

A bitamina beharrezkoa da arnasbideak, ugaltze-hodiak eta digestio-hodiak babesten dituzten zelula

epitelialak mantentzeko. Halaber, garrantzitsua da ugalketarako, hezurrak garatzeko eta bista egokia

izateko. A bitaminaren gabeziaren ondorioz ehunak degeneratu egiten dira eta oso sentikor bihurtzen

ditu infekzioekiko. A bitaminaren gabeziaren sintomak honako hauek dira:

1. Arnasbideetako infekzioak eta pneumonia.

2. Beherakoa eta jateko gogoa galtzea.

3. Ugalkortasun eskasa (araldi isil asko izaten dira, obulutegian kisteak sortzen dira eta

enbrioiak hil egiten dira).

4. Ernaldiak laburragoak izaten dira eta plazenta asko ez dira egiten eta txahal asko itsu, hilda

edo deskoordinazioarekin jaiotzen dira.

5. Begiak handitu egiten dira, gaueko itsutasuna, eta zenbait kasutan, erabateko itsutasuna

izaten da.

Lekadun eta lastodun beratzak beta karoteno-iturri ezin hobeak dira, baina landarea heltzen denean,

beta karoteno-kopurua murriztu egiten da. Zereal-aleek ez daukate beta karoteno-kopuru handirik. Giro-

-tenperatura baxuen, gaixotasunen eta antzeko estres-egoeren ondorioz, hausnarkariengan A bitamina-

-premiak areagotu egin daitezke.

D bitamina

D bitamina errakitismoaren aurkako faktorea edo eguzkiaren bitamina da, zeren larruazalean sinte-

tizatzen baita, kolesterolaren deribatu baten (7 dehidrokolesterolaren) eta eguzkiaren argi ultramorearen

bidez. D bitamina bi formatan agertzen da: D2 eta D3. D2 bitamina belar lehorrak, legamiek eta beste

zenbait landarek daukate, eta D3 bitamina animaliek daukate. Bi formek ahalmen bera dute eta egonko-

rrak dira biltegiratzen direnean.

D bitamina garrantzitsua da heste-hodietako kaltzioa eta fosforoa xurgatu eta erabili ahal izateko. D

bitaminak beste mineral batzuen, hau da, zinkaren, burdinaren, kobaltoaren eta magnesioaren hesteen

bidezko iragazkortasunean ere eragina izan dezake.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 33

D bitaminaren gabeziak errakitismoa eta hezurretako gaixotasunak (osteomalazia eta osteoporosia)

eragin ditzake animalia gazteengan. Txahalei eta 5-6 kg belar lehor jaten ez duten ukuiluko behiei anoan

D bitaminaren gehigarria eman behar zaie. Gabeziaren eraginak kaltzio- eta fosforo-urritasuna eragiten

du. Lehenbizi, mineral horien kopurua odolean murriztu egiten da eta, erditu ondoren, esne-sukarra eragin

dezake. D bitamina injektatuz gero, esne-sukarraren eragina murriztu egiten da. D bitaminaren gabezia-

ren sintomak, garrantziaren arabera, honako hauek dira:

Artikulazioak handitu egiten dira, hezurrak ahuldu egiten dira eta erraz hausten dira.

Ehunak gogortu egiten dira eta, ondorioz, zurruntasuna, gogortasuna eta arnasa hartzeko

zailtasunak sortzen dira.

Zereal-aleak ez dira, normalean, D bitamina-iturri ona izaten. Esnearen D bitaminaren edukia alda-

korra da, eta AEB-etan esneari D bitamina eransteko izpi ultramoreen eraginpean uzten dute.

E bitamina

E bitamina zelulen zuntzetan egon ohi da. E bitaminak, selenioarekin batera, zelulen egitura

babesten du hidrogeno-atomorik gal ez dezan. E bitaminari “bitamina antioxidatzailea” deitu ohi

zaio. C bitaminaren sintesian eta sufrea daukaten aminoazidoen metabolismoan ere parte hartzen

du. E bitamina daukaten bost konposatu daude. Konposatu horiei tokoferol deitu ohi zaie, eta

aktiboena alfa tokoferola da.

Kartamoaren, ekilorearen eta arroz-zahiaren koipeek E bitamina-kopuru handia daukate. Beste

landare-koipe batzuk (sojarena, kokoarena edo sesamoarena), zerealen hoziak (arrozarena eta

gariarena), E bitamina-iturri dira. Oritzak E bitamina-kopuru handia duenez, gabeziak bakan izan ohi dira

animalia gazteengan. Gorputzeko organoetan E bitamina-kopuru handia meta daiteke. Hala ere,

txahalek “muskulu zuria” deritzon gaixotasuna izaten dute, E bitaminaren gabeziaren ondorioz. E

bitaminaren gabeziaren sintomak honako hauek dira:

1. Hanketako muskuluak ahuldu egiten dira.

2. Mingaineko muskuluan arazoak sortzen dira eta, ondorioz, edoskitzeko eragozpenak sortzen dira.

3. Ezin izaten dira gelditu.

Animalia zaharrenengan gabeziak honako eragin hauek sortzen ditu:

1. Esneak zapore oxidatua izaten du.

2. Bihotzeko muskuluek ez dute ondo funtzionatzen.


LANBIDE EKIMENA

34

Baldintza gehienetan, esne-behien anoan erabili ohi diren elikagaiek e bitamina-kopuru egokia

edukitzen dute. Hala ere anoetan E bitaminaren gehigarria sartuz gero (400-1000 mg egunean behi

bakoitzeko), esnearen zapore oxidatua saihets daiteke, mastitis subklinikoaren larritasuna arin daiteke,

erantzun immunologikoa estimulatu daiteke eta ugaltze-errendimendua hobe daiteke.

K bitamina

K Bitaminaren jarduera ezinbestekoa da odola normal koagula dadin. Bazka berdearen materialak,

freskoak zein lehorrak, k bitaminaren iturri onak dira. Errumenean ere K bitaminaren kopuru handiak

ekoizten dira. Baldintza normaletan, K bitaminaren gabeziak bakanak dira. Hala ere, hirustak daukan

dikoumorol izeneko toxinak gabeziaren sintomak sor ditzake. Antibiotiko-kopuru handiak erabiliz gero,

errumeneko edo hesteetako mikroflora hil egin daiteke eta horrela ere gabeziaren sintomak sor daitezke,

hots: hemorragiak edo odola ezin koagulatzea.

2.6 Mineralak

Mineralak gatz ez-organiko gisa (adibidez, kaltzio karbonato gisa) agertzen diren elementu ez-

-organikoak dira. Konposatu organikoekin uztartuta agertzen dira (adibidez, zenbait aminoazidotan

dagoen sufrea, proteinetako fosforoa edo esneak daukan kaseina). Mineralak talde bitan banatzen dira:

“makromineralak” eta “mikromineralak” taldeetan (2.3. taula). Banaketa hori egiteko ez da mineral-

-kopurua bakarrik kontuan hartzen; hala ere, biak dira garrantzitsuak animaliaren osasun onari

dagokionez. Anoan behar diren makromineralen kopurua materia lehorraren % 0,2-1 da, eta

mikromineralei dagokienez, anoaren materia lehorraren % 0,001-0,05 behar da, hau da milioiko 10-500

parte. Zenbait mineral gorputzaren barruan meta daitezke (adibidez, gibelean burdina eta hezurretan

kaltzioa metatzen dira). Hala ere, uretan disolbatzen diren mineralak (adibidez, sodioa eta potasioa) ez

dira metatzen eta dietan sartu behar dira ia etengabe.

Gabezia edo intoxikazioaren sintomak, dietako mineralen kontzentrazioa txikiegia edo handiegia

denean agertzen dira. Fluorraren, selenioaren, molibdenoaren eta kobrearen intoxikazioak arazoak sor

ditzake elikadurari dagokionez. Beste zenbait mineral, adibidez, beruna, kadmioa eta merkurioa

garrantzitsuak dira intoxikazioaren aldetik. Luzaroan jasaten diren gabeziek edo gabezia larriek sintoma

klinikoak eragin ditzake (adibidez, iodo-gabezia dagoenean, eztarriko tiroide guruinek nabarmenki

handitzen dira). Hala ere, gabezia txiki batzuek espezifikoak ez diren sintomak eragiten dituzte, hau da,

sintomak ez dira gainerako gabezietan bezalakoak. Batzuetan, espezifikoak ez diren sintoma horiek ez

dira nabarmentzen, zeren ekoizpen-maila txikia baitute. Adibidez, animalia gaztearen hazkuntza moteldu

egin daiteke edo edoskitzen ari den behiak jaten duen janari-kopurua eta esne-ekoizpena murriztu egin

daiteke apur bat. Beraz, galera ekonomiko handiak eragin badezake ere, zaila da mineral jakin baten

gabezia txikia detektatzea.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 35

Makro-mineralak

Ikur kimikoa

Mikro-mineralak

Ikur kimikoa

Kaltzioa Ca Iodoa I

Fosforoa P Burdina Fe

Magnesioa Mg Kobrea Cu

Sodioa Na Kobaltoa Co

Potasioa K Manganesoa Mn

Kloroa Cl Molibdenoa Mo

Zinka Zn Sufrea S

Selenioa Se

2.3. taula. Hausnarkarien dietan beharrezkoak diren mineralak eta dagozkien ikur kimikoak.

Mineral horiez gain, Kromoa (Cr), Fluorra (F), Silizioa (Si), Artsenikoa (As), Beruna (Pb), Eztainua

(Sn), Banadioa (V), Nikela (Ni) eta Bromoa (Br) ere behar izan daitezke, baina oraingoz ez dira

ezinbestekotzat jotzen esne-behien elikaduran.

Energiarekin eta proteinarekin gertatzen den bezala, garrantzitsua animaliak erabil dezakeen

mineral-kopurua da, eta ez elikagaiak daukan guztizko mineral-kopurua. Mineralen erabilgarritasunean

eragiten duten faktoreak honako hauek dira:

1. Animalia-espeziea.

2. Animaliaren adina eta sexua.

3. Animaliaren osasuna.

4. Nutrizio-egoera, hau da, dietako beste mantenugaiekiko erlazioa; adibidez, D bitaminaren

gabeziaren ondorioz, kaltzio-xurgatzea murriztu egin daiteke.

5. Elementu jakin baten forma kimikoa; adibidez, burdina Fe++ gisa xurgatzen da, baina ez Fe+++ gisa.

6. Beste elementu batzuen kopurua eta forma; adibidez, sufre- eta zink-kopuru handia dagoenean,

kobraren erabilgarritasuna murriztu egiten da.

7. Elikagaia prozesatzeko era.

8. Mineralak uztartzen dituzten agenteak egotea; adibidez, zenbait garauk daukaten azido fitikoak

garauen fosforoa uztartzen du eta urdail sinpleko animaliek ezin dituzte erabili.


LANBIDE EKIMENA

36

Mineralen eginkizun orokorrak gorputzean honako hauek dira:

1. Eskeletoari zurruntasuna eta indarra ematea (kaltzioak, fosforoak eta magnesioak).

2. Konposatu organikoen osagaiak dira (sufrea proteinetan, kobaltoa B12 bitaminan, burdina

odoleko zelula gorrietan).

3. Entzima-sistemak aktibatzea (fosforoak, magnesioak eta zinkak).

4. Beharrezkoak dira hormonak ekoizteko.

5. Gorputzeko ur-kopurua kontrolatzea (sodioak, kloroak eta potasioak).

6. Gorputzeko azidoen eta baseen kopurua, hau da, positiboki eta negatiboki kargatutako konpo-

satuen kopurua, erregulatzea (sodioak, kloroak eta potasioak).

7. Muskuluak uzkurtzea eta nerbio-bulkadak transmititzea (sodioak eta klatzioak).

Makromineralak

Kaltzioa

Kaltzioaren % 99, gutxi gorabehera, hezurretan eta hortz-haginetan dago. Hezurrak kaltzioaren

egitura-organoak eta metatzaileak dira. Gainerako kaltzioaren % 1 odolean eta beste ehun ba-

tzuetan dago eta eginkizun garrantzitsuak ditu. Odoleko kaltzioa beharrezkoa da bihotz-taupadak

erregulatzeko. Edoskitzaroaren hasieran, esneak kaltzio-kopuru handia behar duenez (esnearen

kaltzio-kopuru handia kaseina proteinaren eraginaren ondoriozkoa da), odoleko kaltzioaren kopurua

txikiagotu egin daiteke eta, egoera horrek, esne-sukarra deritzon gaixotasuna sorraraz dezake.

Ondorioz, bihotz-taupadak izugarri murrizten dira eta behiak hanken kontrola ere gal dezake;

tratamendurik eman ezean, behia koman sartzen da eta hil egiten da. Kaltzio disolbatuzko injekzioa

emanda, behia minutu gutxitan berpiztea lortuko dugu.

Kaltzioaren eginkizun osagarria muskuluen eta nerbioen kitzikakortasuna kontrolatzea da. Beraz,

muskuluetako eta nerbioetako kaltzio-kopurua handiagotzen denean, kitzikakortasuna murriztu egiten

da. Azkenik, kaltzioa ezinbestekoa da odola koagula dadin.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 37

Kaltzioa behiaren duodenoaren bidez xurgatzen da, zenbait alderdiren arabera. Alderdi horiek

honako hauek dira:

1. Kaltzio-iturria (kaltzioaren digerigarritasuna aldatu egiten da; adibidez alpapan % 31koa da eta

kaltzio-fosfatoan % 56koa da).

2. D bitamina egotea: D bitamina-kopurua behar adinakoa ez bada, kaltzioaren xurgatzea

murriztu egiten da.

3. Dietak daukan gantz-kopurua. Gantz-kopuru handia egonez gero, kaltzioaren xurgatzea murriztu

egiten da, zeren gantza kaltzioarekin konbinatzen baita, substantzia disolbaezinak sortzeko.

4. Beste mineral batzuen kopurua handiegia bada (fosforoa, burdina, aluminioa eta manganesoa),

kaltzioaren xurgatzea murriztu egiten da.

Animalia gazteei dagokienez, kaltzio-gabeziak hezurrak ahultzea eragiten du eta hezurrok defor-

matuta hazten dira. Sintoma hori errakitismoa deritzon gaixotasunari dagokio, baina gaixotasun hori D

bitamina- edo fosforo-gabeziaren ondoriozkoa ere izan daiteke. Animalia helduei dagokienez, kaltzio-

edo fosforo-gabeziak hezurretako ahultasuna eragiten du, hezurretako mineralen gehiegizko mobili-

zazioaren ondorioz. Hezurrak porotsu bihurtzen dira eta errazago hausten dira. Gaixotasun horri

osteomalazia deitu ohi zaio.

Lekadunezko bazka jaten duten animaliek, mantentzeko premiak asetzeko eta esne-ekoizpen

mugatua emateko behar duten adina kaltzio irensten dute. Hala ere, esnearen ekoizpena handiagotzen

den heinean, behiari energia-iturri kontzentratuagoa eman beharko diogu. Anoan, bazkaren parte baten

ordez kontzentratuak edo garauak eman ohi zaizkie. Elikagai horiek eta lekadunak ez diren bazkek,

normalean kaltzio-kopuru txikia edukitzen dute eta beharrezkoa izan ohi da gehigarriak sartzea. Esne-

-behiei ematen zaizkien elikagaien ohiko kaltzio-iturria ostren maskorrak, karea, kaltzio-fosfatoa eta

kaltzio bikarbonatoa izan ohi dira.

Fosforoa

Gorputzeko fosforoaren % 80, gutxi gorabehera, hezurretan eta hortz-haginetan dago. Fosforoak

eginkizun garrantzitsuak ditu gorputzean. Esate baterako, energiaren metabolismoan eta lipidoen

garraioan parte hartzen du, eta informazio genetikoa (DNA) gordetzen duten konposatuen osagaia da.

Eginkizun horiek direla eta, fosforo-gabeziak ez du berariazko sintomarik. Kaltzioarekin oso lotuta

dagoenez, fosforo-gabeziaren sintomak kaltzio-gabeziaren sintomen antzekoak dira. Horrez gain,

espezifikoak ez diren zenbait sintoma ere agertzen dira, hots: jateko gogoa galtzea, gaixotasunen

aurkako erresistentzia ahultzea eta ugaltze-errendimendua txikiagotzea.


LANBIDE EKIMENA

38

Zereal-aleak, zahia edo garau-hozia daukaten prozesatzearen ondoriozko azpiproduktuak eta

proteina-kopuru handia daukaten zenbait elikagai (animalia-iturrikoak, batez ere) fosforo-iturri onak dira.

Garau eta landare-proteina asko jaten duten animaliek, ez dute fosforo-gehigarririk behar izan ohi.

Kalitate handirik ez duen bazka erabiltzen badugu, anoan fosforo-gehigarria sartu behar dugu, animalia

gehienen premiak asetzeko, batez ere ekoizten ari diren animalienak.

Kaltzioaren eta fosforoaren arteko erlazioa

Behiek ezin dute hezurretako fosforoa kaltzioa bezain azkar mobilizatu. Hala ere, kaltzioa

mobilizatzen denean, fosforoaren parte bat ere mobilizatu egiten da, zeren bi elikagaiak hezurren

barruan uztartuta baitaude. Hezurretan, kaltzioaren eta fosforoaren arteko batez besteko erlazioa

honako hau da: kaltzioa, 2,2 parte / fosforoa 1,0 parte. Beraz, fosforo-gabezia marjinal gehiago izaten

dira, kaltzioarenak baino. Anoan, kaltzioaren 1,6 parte eta fosforoaren 1,0 parte sartzea gomendatzen

da. Erlazioa 1:1 baino txikiagoa edo 2,5:1 baino handiagoa denean, esne-sukarraren intzidentzia

areagotu egiten da. Behar adina D bitamina dagoenean (eguzki-argiaren eraginpean egoteagatik edo

anoetan gehigarria eransteagatik), kaltzioaren eta fosforoaren arteko erlazioa ez da hain garrantzitsua.

Hala ere zaila da dietan kaltzioaren eta fosforoaren arteko erlazio egokia zein den gomendatzea,

honako arrazoi hauengatik:

1. Kaltzioaren eta fosforoaren digerigarritasuna iturriaren araberakoa da. Normalean, fosforoa

errazago digeritzen da (% 55etik gora) kaltzioa baino (% 50 baino gutxiago).

2. Fosforoa birziklatu egiten da listuaren bidez.

Magnesioa

Gorputzeko magnesioaren % 50, gutxi gorabehera, hezurretan metatzen da. Beste erdiak entzima

askotan eta muskuluen uzkurtzean eragiten du. Bazketan ez da magnesio-kopuru handirik egon ohi

(% 11-28), baina kontzentratuetan eta garauetan kopurua handiagoa da (% 30-40).

Tetanos hipomagnesikoa hausnarkarien hipomagnesiarekin lotu ohi den egoera da. Hipomagnesia

ohikoagoa da garau txiki eta samurrak dauzkaten zelaietan bazkatzen duten behiengan (udaberriaren

hasieran), eta odoleko magnesio-kopuru urriarekin lotuta dago. Sintomak honako hauek dira: sumin-

kortasun handia, muskuluak nahi gabe uzkurtzea (muskuluen astinaldiak), listu gehiegi jariatzea eta

hortzak karrakatzea. Dietan magnesio-gehigarria edo garauak eranstea eraginkorra da sintomen intzi-

dentzia murrizteko. Nitrogenozko edo potasiozko ongarri asko erabiltzen direnean, behiak zailtasunak

izaten ditu potasioa bereganatzeko. Errumenean amoniako-kopuru handia dagoenean ere (bazka

samurrak daukan proteina gordinaren kopuru handiaren ondoriozkoak), magnesio-kopuru txikiagoa

xurgatzen da. Esne-behien dietan, magnesio-iturri gehigarri gisa, kontzentratuekin nahastutako magnesio

oxidoa erabili ohi da. Hala ere zaila da, magnesio-gehigarria noiz behar den jakitea, eta hipomag-

nesiaren sintomarik agertzen ez bada, seguruenik, anoetako magnesio-kopurua egokia izango da.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 39

Gatza: sodioa eta kloroa

Gatza edo sodio kloruroa (NaCl) oso garrantzitsua da hausnarkarientzat, zeren landare gehienek

sodio-kopuru txikia baitaukate eta batez ere potasioa metatzen baitute. Sodioak metabolismoaren alderdi

askotan jarduten du: gorputzeko ur-kopurua orekatuta mantentzen du, presio osmotikoa (zuntzen bi

aldeetako gatzen kontzentrazioa) erregulatzen du, eta garrantzitsua da azidoen eta baseen arteko oreka

(zeluletako karga positiboko eta karga negatiboko molekulen kontzentrazioa) mantentzeko. Sodioak

karga positiboa du (Na+) eta karga positiboko mineral (katioi) nagusia da zeluletatik kanpo. Oreka

osmotiko hori beharrezkoa da zelulek glukosa asimila dezaten, aminoazidoak garraiatzeko eta nerbio-

-bulkadak kontrolatzeko. Behiaren errumenean sodio-kopuru handia dago.

Sodio-gabeziak honako sintoma hauek eragiten ditu (larritasunaren araberako sailkapena):

1. Behiak gatza jateko grina izaten du, eta gauzei koska egiten ibiltzen da (pikatzea deitzen zaio).

2. Animaliek jateko gogoa galtzen dute.

3. Itxura zurbila izaten dute (distirarik gabeko begiak eta ile latza).

4. Esne-ekoizpena murriztu egiten da edo animaliek pisua hartzen dute.

5. Koordinazio-falta, ahultasuna edo heriotza eragin dezaketen bihotz-irregulartasunak (arritmiak).

Sintomak luzaroan gabezia jasan ondoren baino ez dira agertzen, zeren behiek sodioa kon-

tzentratzeko gaitasun handia baitute. Sodio-gabeziari dagokionez, behiak azkar sendotzen dira dietan

gatza erantsiz gero. Mastitisa dagoenean esneak daukan sodio-kontzentrazioa handiagotu egiten da.

Behiak nahi duenean jateko gatz-blokeak (batzuetan iodoz aberastutakoak) erabiltzea gomendatzen da,

batez ere klima beroko tokietan, zeren toki horietan, behiek izerdi gehiago botatzen dutenez, gatz-kopuru

handiago galtzen baitute. Dietan gatz gehiegi ematearren, normalean, ez da arazorik sortzen. Hala ere,

errapeetako edema izateko joera duten behiei gatz-kopurua mugatu egin behar zaie, zeren gatz gehiegi

emanez gero, egoera larriagotu egiten baita.

Sodio kloruroak daukan kloroak ere azidoen eta baseen arteko oreka eta gorputzeko fluidoen oreka

mantentzen laguntzen du. Abomasoan azido klorhidrikoa (HCl) sortzen, pankrearen jariaketetan eta

gainerako hesteetako jariaketetan ere parte hartzen du.


LANBIDE EKIMENA

40

Potasioa

Potasioa behiaren gorputzean dauden mineraletan hirugarren ugariena da. Potasioak eginkizun

garrantzitsu asko ditu: hainbat entzima-sistematan parte hartzen du, muskuluen jardueran eragina du

(batez ere bihotzean edo bihotz-muskuluan). Potasioak karga positiboa du (K+) eta, batez ere, zelulen

barruan egon ohi da. Potasioak eragina du uraren orekan, karga elektrikoan, azidotasunean (azidoen eta

baseen orekan) eta zelulez kanpoko eta zelulen barneko gatz-kontzentrazioan (presio osmotikoan).

Potasio-gabeziaren sintoma gehienak ez dira espezifikoak: animalia gazteen hazkuntza moteldu

egiten da eta gutxiago jaten dute. Sintoma espezifikoagoa larruazalaren leuntasuna murriztea da. Hala

ere, potasio-gabezia bakan samarra izaten da, zeren bazka gehienek esne-haziendak behar duen

potasio-kopurua baino askoz gehiago baitaukate. Izan ere, bazka samurretan, potasio-kontzentrazioa

bazkaren materia lehorraren % 3 izan daiteke. Bazkak gehiegizko potasioa badu, magnesioaren

metabolismoarekin lotutako arazoak sor daitezke eta hipomagnesia eragin dezakete (ikus magnesioa).

Kontzentratu askoren potasio-kopurua beharrezkoa baino txikiagoa izan ohi da. Beraz, konpo-

satuetan oinarritzen diren dietek premiak asetzeko behar dena baino potasio-kopuru txikiagoa izan

dezakete. Estresak, batez ere tenperaturarekin zerikusia duenak, potasio-premiak areagotu egiten ditu,

seguruenik, izerdian potasio gehiegi galtzen delako. Bazkak heltzen diren heinean, potasio-kontzentrazioa

murriztu egiten da, eta arrazoia, eremu hezeetako bazka helduen lignifikazioa izan daiteke.

Sufrea

Sufrea proteinen eta gorputzeko beste elementuen osagaia da. Metionina izeneko aminoazidoaren

eta tiamina eta biotina B taldeko bitaminen osagaia da. Sufrearen eta nitrogenoaren artean lotura estua

dago, bai landare-zeluletan, bai animalia-zeluletan. Proteina asko duten elikagaiek sufre-kopuru handia

eduki ohi dute. Beraz, proteina asko daukaten dietek, seguruenik, sufre-kopuru egokia edukiko dute.

Normalean nitrogenoaren eta sufrearen arteko erlazio egokia, gutxi gorabehera, 10:1 da. Hortaz,

anoaren materia lehorraren % 13 proteina gordina bada, % 2,1 (13/6,25) nitrogenoa izango da eta % 0,2

(2,1/10), gutxi gorabehera, sufrea izango da.

Sufre-gabezia bakana izaten da. Hala ere, esne-behiak elikatzeari dagokionez, sufre-gabezia errazago

sor daiteke, dietako proteina gordinak, guztizko proteinaren arabera, proteinarik gabeko nitrogeno-kopuru

handia duenean. Sufre-iturri ez-organikoak (sodio sulfatoa, magnesio sulfatoa, etab.) iturri osagarri gisa erabil

daitezke, zeren errumeneko mikrobioek metionina, biotina eta tiamina sintetizatzeko erabiltzen baitituzte.

Dietan sufre gehiegi egonez gero, eragin kaltegarria du selenioaren eta kobrearen metabolismoan.

Dietan gehiegizko sufrea badago (materia lehorraren % 0,4 baino gehiago), halaber, intoxikazio-sintomak

ere eragin ditzake (muskulu-uzkurdurak edo muskuluen astinaldiak, beherakoa eta itsutasuna). Askako

urak duen sufre-kopuruak eragin kaltegarriak sor ditzake.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 41

Mikromineralak

Kobaltoa

Kobaltoa B12 bitaminaren osagaia da eta odoleko zelula gorrien eraketan parte hartzen du. Dietan

kobalto-gabezia dagoenean, errumeneko mikrobioek B12 bitamina gutxiago sintetizatzen dute. Kobalto-

-premiak oso txikiak dira, hots: 0,1 parte milioiko edo, beste era batera esanda, 0,1 mg, anoak daukan

materia lehorraren kg bakoitzeko. Munduko toki askotan, bazkek aipatutakoa baino kobalto-kopuru

txikiagoa izan ohi dute, eta behiek kanpoan bazkatzen dutenean, ohikoa da kobalto-gabezia izatea.

Kobalto-gabezia detektatzeko metodorik onena, B12 bitaminaren araberako animaliaren odolaren eta

gibelaren analisia egitea da. Hala ere, kanpoko sintomak honako hauek izan ohi dira: pisua galtzea,

hazkuntza moteltzea, ile latza, estropezu egiteko joera, anemia, larruazala, mukosetako zuntzak eta

betazalak zurbil egotea. Behiek behar dutena baino 100 aldiz kobalto-kopuru handiagoa onartzen dute,

intoxikazioaren sintomak agertu baino lehen. Hortaz, kobalto-gabezia detektatzeko metodorik onena

kobalto-gehigarria (kobalto sulfatoa, kobalto karbonatoa) onartzen duten ikustea da. Erretikulu-

-errumenean luzaroan atxikitzen den kobaltoa eta burdina dauzkan boloa jaten emanez gero, arrakasta

lortzen da kobalto gutxiegi daukaten eremuetan bazkatzen duten behiengan.

Kobrea

Kobrea ezinbestekoa da zenbait entzimaren jarduerarako. Kobrea eta burdina beharrezkoak dira,

halaber, hemoglobina, hau da, odolean zehar oxigenoa garraiatzen duen proteina, sintetizatzeko ere.

Kobre-gabezia arazo praktikoa eta garrantzitsua da munduko toki askotan. Gabezia kobre

urritasunarengatik edo molibdeno edo sufre gehiegi egotegatik sor daiteke. Ikertzaileek diotenez,

molibdenoak eta sufreak eragin kaltegarriak izan ditzakete kobrea hesteen bidez xurgatzeari dago-

kionez, konposatu disolbaezinak sortzen baitira.

Larritasunaren arabera, kobre-gabeziaren sintomak honako hauek dira:

1. Hazkuntza eta esne-ekoizpena murriztu egiten dira.

2. Beherako larria, pisua galtzea, ile latza.

3. Depresioa edo araldia atzeratzea, plazentarik ez egitea.

4. Bihotz-muskuluak ez funtzionatzea eta hiltzea.


LANBIDE EKIMENA

42

Hona hemen oso espezifikoak diren kobre-gabeziaren sintomak:

1. Hanketako muskuluen muturrak (batez ere hazkoskorraren eta apoaren artean) handitu egiten dira.

2. Artikulazio zurrunak; ondorioz, behiak zaldiarenaren antzeko ibilera egiten du.

3. Ilearen pigmentuak galtzea; ondorioz, ilearen kolorea aldatu egiten da eta gris bihurtzen da,

batez ere, begien inguruan (2.4. irudia).

4. Txahalak errakitismoarekin jaiotzen dira.

Kobre-iturri ez-organiko nagusiak kobre sulfatoak, kobre karbonatoak eta kobre oxidoaren

elementuak dira. Kobraren eragin toxikoak interesgarriak dira. Behiak kobre gehiegi jaten duenean,

gibelean gehiegizko kopuruak meta ditzake, intoxikazio-seinalerik erakutsi gabe. Hala ere, estre-

saren eta beste faktore batzuen eraginez, behiak kobre-kopuru handiak aska ditzake gibeletik

odolera. Odoleko zelula gorriak deuseztatu egiten dira eta animaliak iketerizia jasan dezake, zeren,

gehiegizko kobrea kanporatu nahian, animaliak behazun-kopuru handiak ekoizten baititu. Hala ere,

askotan animalia hil egiten da.

Behiek dietan behar duten kobre-kopurua eta gehiegizko kopuruekiko izan dezaketen tolerantzia,

molibdenoaren eta sufrearen araberakoak dira. Anoak molibdeno- edo sulfato-kopuru handia eduki deza-

keen herrialdeetan, kobre-premiak bikoiztu egin daitezke.

Iodoa

Iodoa, batez ere, energiaren metabolismo-tasa erregulatzen duen tiroide guruinaren hormonak sinte-

tizatzeko erabiltzen da. Iodo-gabeziaren sintoma nagusia aziendan tiroide guruinak handitzea izaten da

(bozioa). Behiengan, iodoa batez ere fetuan metatzen denez, iodo-gabeziaren lehenbiziko sintoma

txahal jaioberriengan agertzen da.

Zenbait landarek, batez ere brassicae familiakoek (azak eta arbiak) iodo-gabezia eragin dezakete.

Iodoak beste ezaugarri bat ere badu, hots, dietako iodoaren % 10, gutxi gorabehera, esnera pasatzen da.

Ehuneko hori handiagotu egin daiteke esnearen errendimenduarekin, baina litro bat esnetan 20

mikrogramo baino gutxiagoko kontzentrazioak badaude, iodo-gabeziaren seinale da. Gehigarririk

eman ezean, behien dietan iodo-urritasuna duten lurretan ekoizten diren elikagaiak jaten badute,

iodo-gabezia izango dute.

Iodoak eragindako intoxikazioaren sintomak honako hauek dira: malko eta listu gehiegi jariatzea,

sudur-jariaketak eta eztula eragiten duen trakearen kongestioa.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 43

Burdina

Burdina ezinbestekoa da zelulek arnasketa egin dezaten (energia har dezaten) eta hemoglobinaren

eta mioglbinaren bidez (mioglobina burdin kopuru handia duen muskuluetako proteina da) oxigenoa

garraiatzeko.

Burdina-gabezia arruntagoa izaten da txahalengan. Esneak burdina-kontzentrazioa txikia dauka (10

ppm), eta txahalak, jaiotzen denean, 2-3 hilabete iraun dezakeen burdin erreserba dauka gibelean.

Hortaz, 2-3 hilabete baino gehiago esne osoz baino elikatzen ez diren txahalek anemia jasateko joera

handiagoa dute. Burdinaren diferentzia marjinala dagoenean, heste meharraren bidez xurgatzen den

burdinaren ehunekoa handiagoa izaten da, dietan burdin kopuru egokia ematen zaienean xurgatzen

denaren aldean.

Dietan sartu beharreko gehigarriei dagokienez, burdinaren forma ferrosoa (Fe++), ferrikoa (Fe+++)

baino erabilgarriagoa da. Hala ere, ohiko elikagai gehienek burdin kopuru egokia daukate eta behi

helduengan burdina-gabezia bakan izaten da, parasitoren baten infekzioaren ondorioz edo beste

gaixotasunen edo zaurien eraginez, odol-kopuru handia galtzen ez badute.

Manganesoa

Aziendari dagokionez, manganeso-premiak garrantzitsuagoak dira ugalketarako eta txahala normal

jaiotzeko, hazkuntzarako baino (2.6. irudia). Hortaz, manganesoa normal ugaltzeko, txahal jaioberriaren

hezurretako egituran anomaliak saihesteko eta hezurrak normal hazteko. Manganesoa gibelean eta

giltzurrinetan metatzen da eta, han, hainbat entzima aktibatzen ditu.

Aziendan, manganeso-gabezia bakana izaten da. Oro har, bazkek garauek baino manganeso-

-kopuru handiagoa eduki ohi dute. Premiak areagotu egin daitezke, dietan kaltzio- eta fosforo-kopuru

handiak daudenean.

Molibdenoa

Molibdeno xantina oxidasa deritzon entzimaren osagaia da. Entzima hori gorputzeko zelula eta fluido

guztietan dago kontzentrazio txikietan. Inoiz ez da molibdeno-gabeziarik aurkitu, baina intoxikazioa

munduko toki askotan arazo larria izan daiteke kanpoan bazkatzen duen aziendari dagokionez. Molibde-

noaren kopuru toxikoak ohikoagoak dira lur alkalinoa (pH > 7) dagoen herrialdeetan. Lurrean pH handia

badago, landareek molibdeno-kopuru handiagoa eta kobre-kopuru txikiagoa edukitzen dute. Molibde-

noaren ondoriozko intoxikazioaren sintomak kobre-gabeziarenaren berdinak dira. Ohikoena beherakoa

da. Badirudi, siloan gordetako bazkek lekadun freskoek baino molibdeno-kopuru txikiagoa dutela.


LANBIDE EKIMENA

44

Selenioa

Selenioa glutation peroxidasa deritzon entzimaren osagaia da. Entzima horrek E bitaminari

zuntzetako kalteak saihesten laguntzen dio. Selenioak muskulu-distrofiaren (hausnarkari gazteengan,

muskulu zuria deitu ohi zaio) aurka babesten du. Gaixotasun horren ezaugarriak muskuluen endekapena

eta bihotz-akatsak dira. Gabezia ohikoagoa da elikagaiak lur azidoetakoak direnean. Selenioaren xurgatzea

duodenoan mugatua da (% 40), baina kaltzioa, artsenikoa, kobaltoa eta sufrea daudenean xurgatzea

% 50 edo gehiago murrizten da. Xurgatutako selenioa gibelean eta giltzurrinetan metatzen da.

Selenio-gabeziak ekoizpenaren errendimenduan eragin dezake. Gabezia duten behiei selenio-

-gehigarria (E bitamina) emanda, plazenta ez egitearen eta metritisaren intzidentzia murriztu egin

izan da. Hausnarkarien selenio-premiak, gutxi gorabehera, 0,1-0,3 parte milioiko dira, baina

gehiegizko selenioa berehala izan daiteke toxikoa, zeren gorputzak onartzen duen gehienezko

kopurua 2 pmm baita.

Astragalus eta Stanleya familiako landareek selenioa metatzen dute (1000-3000 pmm) eta eragin

kaltegarriak dituzte animaliak jaten dituenean. Intoxikazio larriaren sintomak honako hauek dira:

1. Depresioa, gorputz-jarrera berezia (burua behean eta belarriak tolestuta).

2. Bihotz-taupada azkarrak eta ahulak, arnasa nekez hartzen dute.

3. Beherakoa, letargia eta heriotza, arnasketa-akatsen ondorioz.

Selenioaren ondoriozko intoxikazio kronikoaren sintomak honako hauek dira:

1. Depresioa

2. Herrenka ibiltzea, hankak handituta eta apo deformatuak, pitzatuak eta luzangak

3. Buztanaren oinarrian ilea galtzea

Zinka

Zinka 30 entzima baino gehiagoren aktibatzailea da. Entzima horiek materia genetikoaren,

proteinen eta karbohidratoen metabolismoan parte hartzen dute. Zinka, batez ere, larruazalean dago

(ehun epidermikoetan)

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 45

Zink-gabezia ohikoagoa da animalia gazteengan, zahartu ahala zink-premiak murriztu egiten baitira.

Baina, halaber, zahartu ahala zink gutxiago xurgatzen da, eta animalia helduek ere zink-gabeziaren

sintoma hauek izan ditzakete:

1. Parakeratosia (larruazal ezkatatua): larruazaleko lesioak larriagoak izan ohi dira lepoaren eta

buruaren inguruan eta sudur-muturrean (2.7. irudia).

2. Lesioak nekezago osatzen dira.

3. Arrei dagokienez, barrabilak gutxiago hazten dira eta espermatozoide gutxiago ekoizten dituzte.

Zink-gabeziaren sintomak berehala agertzen dira dieta urria jan ondoren (3 astera), baina gehigarria

emanez gero, lesioak ere berehala desagertzen dira (3-4 astera).

Mikromineralei dagozkien sintomen laburpena

2.4. taulan, zenbait mikromineralen gabeziak hausnarkari helduengan eta gazteengan eragiten

dituen sintomak ikus daitezke. Produktibitatea galtzea (hazkuntza eskasa, esne-ekoizpena eta ugalketa

murriztea) ez da berariazko sintoma. Baina zenbait gabezia berariazko sintomen bidez detekta daitezke.

Elikadura eragozten duten substantziak

Elikagaien osagai guztiek ez dute elikadura-baliorik (2.1. irudia). Izan ere, landareek elikadura

eragozten duten substantziak eduki ohi dituzte. Substantzia horietako gehienek fenolen egitura

konplexuak dauzkate. Adibidez, landare bat heltzen denean, landarearen ehunen barruko karbohidra-

toak ez dira hain erabilgarriak animaliarentzat, zeren landarearen zurtoinean lignina metatzen baita.

Digeriezina izateaz gain, ligninak zelulen paretetako karbohidratoen digerigarritasuna murriztu egiten du.

Taninoak landareen beheko aldean egoten diren substantziak dira. Taninoek proteinak uztartu ditzakete

eta, ondorioz, animaliek nekezago aprobetxatzen dituzte.

Elikagaien zenbait osagaik eragina izan dezakete animaliek erabil dezaketen mineralen kopuruan.

Adibidez, garauek eta zerealek daukaten fosforoa urdail sinpleko animalia gehienek ezin dute erabili,

zeren azido fitiko deitzen den konposatuarekin uztartzen baita. Hala ere, erretikulu-errumenean bizi diren

mikrobioek azido fitikoaren fosforoa askatzen duen eta erabilgarri bihurtzen duen entzima bat daukate.


LANBIDE EKIMENA

46

33 EENNEERRGGIIAARREENN EETTAA PPRROOTTEEIINNEENN MMEETTAABBOOLLIISSMMOOAA

3.1 Nola lortzen dute bakterioek eta behiek energia elikagaietatik?

Arnasketa eta hartzidura

Animalia konplexuek energia arnasketaren bidez lortzen dute. Arnasketa fotosintesiaren kontrako

prozesua dela esan daiteke: mantenugai batek daukan energia oxigenoa erretzen denean askatzen da

eta, berriz ere, karbono dioxido eta ur bihurtzen da. Bakterio-espezie batzuek, behiaren errumenean bizi

direnak, esate baterako, hartziduraren bidez lortzen dute hazteko behar duten energia (hartzidura

oxigenorik gabeko prozesua da).

Protozooek eta bakterioek hazteko behar duten energia lortzeko, karbohidratoak glukosa bihurtzen

dute, eta glukosa hori hartzitu egiten dute, metanoa, karbono dioxidoa, ura eta gantz-azido lurrunkorrak

sortzeko. Errumenean sortzen diren gantz-azido lurrunkor nagusiak azido azetikoa (ozpina), azido

propionikoa eta azido butirikoa dira; azido horiek, hurrenez hurren, 2, 3 eta 4 karbono-unitate dauzkate.

Gantz-azido lurrunkorrak bakterioen bidezko hartziduraren azken produktuak dira, eta oso garrantzitsuak

dira behiaren elikadurari dagokionez. Gantz-azido lurrunkorrek jatorrizko glukosak zeukan energia-

-kopuru gehiena daukate eta, beraz, behiek energia-iturri gisa erabiltzen dituzte (3.1. irudia).

3.2 Karbohidratoak energia-iturri gisa

Zelulosa eta hemizelulosa

Behiak irensten duen zelulosaren % 30-50 astiro-astiro hartzitzen da errumenean. Karbohidrato

haritsu horien partikula handiak luzaroan atxikitzen dira errumenean (24-48 ordu). Partikula handi horiek

errumenetik ateratzeko txikitu egin behar dira. Errumenean, bakterioak partikuletara itsasten dira eta

karbohidratoak hartzitzen hasten dira.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 47

1. Hartzidura errumenean

Karbohidrato haritsuak

Egiturakoak ez diren karbohidratoak

Zelulosa

Hemizelulosa

Pektinak

Almidoia

Azukreak

Glukosa

(Azido laktikoa)

Metanoa

Karbono dioxidoa

Energia

Bakterioen hazkuntza

Gantz-azido lurrunkorrak (Azido azetikoa,

propionikoa eta butirikoa)

2. Behiaren arnasketa

Gantz-azido lurrunkorrak eta oxigenoa

Karbono dioxidoa eta

ura

Energia

Energia honako zelula hauen eginkizun

hauetarako erabili ohi da: zelula-egiturak

berritzeko, mantenugaiak garraiatzeko, esnea

sintetizatzeko, eta abarretarako.

3.1. irudia. Behien gorputzean karbohidratoen energia askatzeko prozesuak bi etapa ditu: 1) Errumeneko hartziduran, bakterioek hazteko behar duten gantz-azido lurrunkorrak sortzen dira. 2) Azidoen energia, gero, behiaren gorputzaren

barruan askatzen da, animaliak O2 erretzen duenean.


LANBIDE EKIMENA

48

Partikula horien tamaina, mailaka, txikitu egiten da hausnarketan. Partikulak behin baino gehiago

hausnar daitezke eta bakterioek etengabe hartzitzen dituzte karbohidratoak. Partikulak txiki-txiki egiten

dira eta karbohidrato-kopuru txikia eduki ohi dute, baina lignina-kopuru handia (errumeneko hartzidurak

ez du eraginik ligninarekiko). Partikulak, errumenetik ateratzen direnean, hasteetara pasatzen dira. Han,

digestio-entzimek ez dute eragin handirik partikulekiko. Azkenik, kanporatu egiten dira gorozkien bidez.

Zuntz asko duen anoak energia gutxi du, zeren zuntzak energia-dentsitate (pisu-unitateko energia-

-kopuru) txikia baitu. Beraz, hausnarkariek zuntz asko jan behar dute, energia-premiak asetzeko.

Horregatik hausnarkariek errumen handia dute. Hala ere, zuntzaren edukiaren eraginez, behar duen

kopurua baino gutxiago jan dezake.

Almidoia

Animaliak irensten duen almidoiaren % 60-100 errumenean hartzitzen da, jandako kopuruaren eta

digestio-hodietan zehar pasatzeko behar duen denboraren arabera. Karbohidrato haritsuekin konparatuz,

almidoiak azkarrago digeritzen dira, ez dute hainbeste lekurik behar errumenean eta ez dituzte

hausnarketarako erreflexuak kitzikatzen. Hausnarketa egiteko erreflexuak eragiten dituztenean, almidoi-

-mota bakoitza dagokion erritmoan digeritzen da. Errumenetik hartzitu gabe ateratzen den almidoia,

heste meharreko entzimen bidez digeritzen da. Ondoriozko azukreak xurgatu egiten dira eta odolera

pasatzen dira. Almidoiren bat gelditzen bada, heste lodian hartzi daiteke. Hala ere, behiarentzat,

hartzidura sekundario honek ez du onura handirik. Almidoi-kopuru bat heste lodira iristen bada, uraren

desoreka sor dezake eta beherakoa eragin dezake.

Azukre sinpleak

Azukre sinpleak azkar hartzitzen dira errumenean. Azukreen hartzidura erabatekoa da eta hartzidura

horren ondoriozko gantz-azido lurrunkorrak zelulosaren, hemizelulosaren eta almidoiaren hartziduraren

ondorioz lortzen direnen berdinak dira.

Errumenean sortzen diren gantz-azido lurrunkorrek esnearen sintesian duten garrantzia

Behiak, energiaren % 70, gutxi gorabehera, errumenean sortzen diren gantz-azido lurrunkorretatik

hartzen du. Xurgatu ondoren, gantz-azido lurrunkorrek, mantentzeko, muskuluak hazteko, esnea

ekoizteko eta behia ugaltzeko behar den erregaia (energia) ematen dute. Horrez gain, gantz-azido

lurrunkorrek esnearen proteinak, laktosaren aitzindariak eta esnearen koipea sintetizatzeko energia ere

ematen dute. Adibidez, errumenean xurgatu ondoren, azido propinikoa gibelak erabiltzen du glukosa

sintetizatzeko. Ugatz-guruinek glukosa-kopuru handia erabili ohi dute, energia-iturri gisa eta laktosa

(esneak daukan azukrea) sortzeko. Esneak duen laktosa-kontzentrazioa konstante samarra da (% 4,5).

Beraz, egunean laktosa-kopuru handiagoa sintetizatzen den heinean, esne gehiago ekoiztuko da.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 49

Ondorioz, gibelean sintetizatzen den azido propionikoaren glukosa-kopurua aldagai garrantzitsua da

esnearen eguneroko errendimenduari dagokionez. Egunean 20 kg esne ekoizten duen behiak, gibelean

egunero 2 kg glukosa sintetizatzen du, gutxi gorabehera. Horren guztiorren eragilea errumenean sortzen

den azido propionikoa da.

Ugatz-guruinek azido azetikoa eta azido butirikoa ere energia-iturri gisa erabiltzen dituzte. Halaber,

esnearen koipea sortzeko aitzindari ere badira. Esneak daukan koipearen erdia, gutxi gorabehera, azido

azetikoak eragindakoa da, eta, bigarren mailan, azido butirikoak.

Kontzentratuek errumeneko gantz-azido lurrunkorren ekoizpenean, esnearen errendimen-duan eta esnearen konposizioan duten eragina

Kontzentratuek eragina dute errumenean sortzen diren hiru gantz-azido lurrunkor nagusien guztizko

kopuruan eta ehunekoan. Animaliek kontzentratuen kopuru txikiak jaten dituztenean, azido azetikoa da

gehien ekoizten dena (guztizkoaren % 60-70), eta ekoiztutako azido propionikoaren kopurua (% 15-20)

eta azido butirikoaren kopurua (% 5-155) txikiagoak dira. Egunean 5-8 ordu bazkatzen duten behiek

listu-kopuru handiak sortzen dituzte. Listuak errumeneko pH-a neutro mantentzen laguntzen du eta

zelulosa digeritzeko gai diren mikrobioentzako ingurune egokia sortzen du. Kasu honetan, azido azetikoa

ematea egokia izan daiteke, esnean ahalik eta koipe-kopuru handiena ekoizteko. Baina, azido propio-

nikoa emanez gero glukosaren sintesia mugatu egin daiteke eta, ondorioz, eguneko esnearen sintesia

murriztu egin daiteke. Dietan kontzentratuak sartzen ditugunean, karbohidrato haritsuen ordez, errazago

eta gehiago digeritzen diren egiturakoak ez diren karbohidratoak eransten ditugu (3.1. taula).

Elikagaia Karbohidrato-mota nagusia Digerigarritasuna Digestio-erritmoa

(ordutan) ..............................................Bazkak...............................................

Lastoa

Belar lehor pobrea

Hirusta ona

Gramineo ona

Zelulosak +

hemizelulosak

Zelulosak +

hemizelulosak

Zelulosak +

hemizelulosak

Zelulosak +

hemizelulosak

40

55

70

70

45-55

30-40

12-18

18-24

..........................................Kontzentratuak...........................................

Zerealak

Erremolatxa

Melaza

Almidoia

Pektina1

Azukre sinpleak

80

85

95

12-14

2-6

0,5 1 Pektina haririk gabeko karbohidratoa da; erremolatxak ere lignifikatu gabeko zelulosa eta hemizelulosa asko dauzka.

3.1. taula. Karbohidrato-mota, digerigarritasuna eta ohiko elikagaien digestio-erritmoa.


LANBIDE EKIMENA

50

Ondorioz, gantz-azido lurrunkorren guztizko produkzioak azido azetikoaren eta azido peopionikoaren

arteko erlazioa handiagotu egiten du. Egiturakoak ez diren karbohidratoen (almidoien eta azukre

sinpleen) hartziduran azido azetikoaren ehunekoa txikiagoa izan ohi da eta azido propionikoaren

ehunekoa handiagoa izan ohi da. Beraz, dietan bazka besterik erabiltzen ez denean, kontzentratuen

kopuru txikia sartuz gero, esne-ekoizpena nabarmen hobe daiteke. Horren arrazoia, esnearen aitzin-

dariak (glukosa batez ere) areagotzea da, ugatz-guruinak behar duen azido azetikoaren hornikuntzan

(eta ondorioz esnearen koipearen ehunekoan) kalterik eragin gabe.

Dietan kontzentratu-kopuru handiak sartzen ditugunean, azido azetikoaren kopurua % 40 murritz

daiteke eta azido propionikoaren kopurua % 40 handiagotu daiteke. Beraz, azido azetikoaren

kopurua urria izan daiteke. Normalean, azido azetikoaren falta esnearen koipe-kontzentrazioaren eta

guztizko esne-produkzioaren murrizketarekin lotzen da. Halaber, errumenean sortzen diren gantz-azido

lurrunkorretako azido-propionikoaren proportzioa handia denean, behiek erabil daitekeen energia

gantzak metatzeko (gorputzaren pisua handiagotzeko) erabiltzen dute, eta ez esnea sintetizatzeko.

Horrez gain, dietan kontzentratu gehiegi erabiliz gero, errumeneko jarduera erabat geldi daiteke.

Ondorioz, listu-jariaketa asko murrizten da, eta errumenean moteltzailerik ez dagoenez, pH-a ere

murriztu egiten da (azidotasuna handiagotu egiten da). Zelulosaren digestioa murriztu egiten da, zeren

zelulosa digeritzen duten bakterioak errumeneko pH txikiarekiko sentikorrak baitira. Hala ere, azido

laktikoa (azido gogorra) ekoizten duten bakterioak gehienak dira. Errumeneko azidotasuna handiago-

tzearen ondorioz, bakterioen hazkuntza murriztu egiten da eta behiak jateko gogoa galtzen du. Animalia

baldintza horietan luzaroan egoten bada, oinetan arazoak sortzen zaizkio, laminitisaren eraginez.

Laburbilduz, behiak jaten duen anoa-motak eta, batez ere, dietako garauen kopuruak eragina dute

pH-an, errumenean sortzen diren gantz-azido lurrunkorren guztizko kopuruan eta gantz-azido horien

ezaugarrietan. Era berean, errumenean sortzen diren gantz-azido lurrunkorren guztizko kopuruak eta

azidoon arteko erlazioak eragin handia du honako alderdi hauetan:

1) Ekoizten den esne-kopuruan.

2) Esneak daukan koipearen ehunekoan.

3) Esnearekiko elikagaien konbertsioaren eraginkortasunean.

4) Esne-produkzioaren anoak hazkuntzaren eta gizentzearen arabera duen balio erlatiboan.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 51

Kontzentratuek errumeneko gantz-azido lurrunkorren ekoizpenean, esnearen errendimenduan eta esnearen konposizioan duten eragina

Aziendari ematen zaion anoak oinarrizko anoa (bazka) eta kontzentratua eduki ohi ditu. Oinarrizko

anoari honako gehigarri hauek erantsiz gero:

1. Kontzentratuaren kopuru txikiak gehituz gero:

Sortzen diren gantz-azido lurrunkorren proportzioa honako hau izango da:

Azido azetikoa: % 60-70

Azido propionikoa: % 15-20

Azido butirikoa: % 5-15

Hausnarketa ona egin ondoren (5-8 ordukoa), listu-kopuru handia jariatzen da eta, ondorioz,

errumeneko pH-a neutro mantenduko da eta bakterio-kopuru egokia egongo da. Bakterioen

eraginez zelulosa ondo digerituko da eta, ondorioz, azido azetikoaren kopuru egokia

ekoiztuko da.

Azido propioniko gutxi ekoiztuz gero, glukosaren sintesia mugatu egin daiteke eta, ondorioz,

esnearen ekoizpena ere mugatu egingo da.

** Dietan kontzentratuak sartzen ditugunean, karbohidrato haritsuen ordez egiturakoak ez diren

karbohidratoak sortzen dira, eta karbohidrato hauek errazago eta gehiago digeritzen dira.

ONDORIOZ

ESNEAREN PRODUKZIOA HOBETU EGITEN DA

a) Gantz-azido lurrunkorren guztizko kopuruak azido azetikoaren eta azido propionikoaren

arteko erlazioa handiagotu egiten du.

b) Egiturakoak ez diren karbohidratoen hartziduraren ondorioz azido azetikoaren ehunekoa

txikiagotu egiten da eta azido propionikoaren ehunekoa handiagotu egiten da.

2. Kontzentratuen kopuru handiak gehituz gero:

Azido azetikoaren kopurua % 40raino murritz daiteke, eta kopuru hori urria izan daiteke.

Azido azetikorik ez badago, esnearen koipearen ehunekoa txikiagotu egingo da eta

koipearen guztizko ehunekoa ere txikiagotu egingo da.


LANBIDE EKIMENA

52

Azido propionikoaren kopurua % 40raino igo daiteke eta, ondorioz, behiek, esnea sintetizatu

beharrean, eskura dezaketen gorputzeko energia erabiltzeko joera izango dute gantzak

metatzeko (gorputz-pisua handiagotu egingo da).

** Dietan kontzentratu gehiegi sartuz gero, errumeneko jarduera erabat geldi daiteke. Listu-

-jariaketa murriztu egiten da erabat. Listurik ezean, pH-a murriztu egiten da (azidotasuna

handiagotu egiten da). Ondorioz, azido laktikoa ekoizten duten bakterioak izaten dira nagusi,

eta zelulosaren digestioa murriztu egiten da.

Bakterien hazkuntza urria denez, animaliak gosea galtzen du, eta luzaroan horrela egoten

bada, oinetan arazoak sortzen dira (Laminitisa).

LABURBILDUZ

Behiak jaten duen anoa-motak eta, batez ere, dietako kontzentratuaren kopuruak,

eragina du honako alderdi hauetan: » pH-an » Errumenean sortzen den gantz-azido lurrunkorren guztizko kopuruan. » Gantz-azido lurrunkorren ezaugarrietan.

Era berean, errumenean sortzen diren gantz-azido lurrunkorren guztizko kopuruak eta azidoon arteko erlazioak honako alderdi hauetan eragiten dute:

· Ekoizten den esne-kopuruan.

· Esnearen koipearen ehunekoan.

· Elikagaiak esne bihurtzeko eraginkortasunean.

· Esne-produkzioari dagokion anoak hazkuntzaren eta gizentzearen arabera duen balio

erlatiboan.

Errumeneko azidotasuna kontrolatzea

Lehen azaldu dugunez, hausnarkarien digestio-sistemak zelulosa egoki digeritu ahal izateko

eboluzionatu du. Hortaz, animaliaren helburuetako bat errumenean zelulosa digeritu ahal izateko

baldintza egokiak mantentzea da.

Zelulosa digeritzen duten bakterioak sentikorrak dira inguruneko azidotasunarekiko. Azidotasuna

pH-aren eskalaren arabera neurtu ohi da (3.3. irudia). Behiek eta gainerako hausnarkariek errumeneko

pH-a 6-7an mantentzeko listua jariatzen dute. Listua alkalinoa denez, bakterioen bidez hartzitzen diren

karbohidratoek eragiten duten azidotasuna orekatzeko joera du. Errumenean sortzen diren azidoak,

neutralizatu ondoren, odolera xurgatzen dira. Horrek, errumeneko pH-a neutro mantentzen laguntzen du.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 53

Listua behia jaten edo hausnartzen ari denean sortzen da, batez ere. Animaliak ekoizten duen listu-

-kopurua, neurri handi batean, jaten edo hausnartzen (mastekatzen) aritzen den denboraren araberakoa

da. Era berean, behiak mastekatzen jarduten duen denbora, elikagaien egitura fisikoaren araberakoa da.

Bazken partikula luzeak hausnarketa eragiten dute, baina kontzentratuek ez dute eragin hori. Hortaz,

zenbat eta kontzentratu gutxiago sartu dietan, are listu gutxiago ekoiztuko da.

Bestalde, ekoizten den azido-kopurua, elikagaien digerigarritasunarekiko zuzeneko proportzioan

dago. 3.1. koadroan ikus daitekeenez, kontzentratuak bazkak baino errazago digeritzen dira. Zereal-

-aleen hartziduran, pisu bereko belar lehorraren hartziduran baino bi aldiz azido gehiago ekoizten da.

Kontzentratuak gutxiago mastekatu behar direnez, bazkarekin alderatuz, behiak listu gutxiago

ekoizten du kontzentratuen pisu-unitate bakoitzeko, teorikoki gehiago ekoiztu beharko lukeen arren.

Beraz, dietan kontzentratuen kopurua gehitzen bada, animaliak errumenean azido-kopuru handiagoa

sortzen du eta listu gutxiago jariatzen du; ondorioz, errumeneko pH-a txikiagotu egiten da (5,0-5,5eraino).

Dietan bazka-kopuru handia emanez gero, errumeneko pH-a 6,5 eta 7,0 bitartean mantendu ohi da.

Elikatzeko ohiturek errumeneko baldintzak alda ditzakete

Normalean, kontzentratuen kalitatea handiagoa den heinean, errumeneko pH-a txikiagoa da (3.5.

irudia). Errumeneko pH-a, erreumeneko azidoak sortzen diren erritmoaren arabera aldatuko da.

Kontzentratua abereari egunean bi aldiz ematen badiogu, gehienezko azidotasuna (gutxieneko pH-a) jan

eta 2-3 ordura lortzen da. Hala ere, egunean zehar gutxika kontzentratu-kopuru bera emanez gero,

errumeneko pH-a ez da hainbeste murrizten. Kontzentratuak aldi gehiagotan emanez gero, edo are

hobeto, kontzentratua bazkarekin erabat nahastuta emanez gero, errumeneko azidoen ekoizpena

murriztu egiten da eta errumeneko pH-a orekatu egiten da. Errumeneko pH-a irenste-maiztasunaren

arabera baino ez da aldatzen. Behiak janaria etengabe eskura badu ere, beti ez da jaten ari.

Kontzentratu-kopuru txikiak emanda, jan ondorengo denbora-tarte batean, errumeneko pH-a 6

azpitik mantentzen da. Kontzentratua egunean bi aldiz emanez gero, animaliak zelulosa gutxiago

irensten eta digeritzen du, baina horrelakorik ez da gertatzen kontzentratuak eta bazka nahasten

direnean.

Egunean bi aldiz kontzentratu-kopuru handiak emanez gero, pH-a denbora gehiago egon ohi da 6z

azpitik. Kontzentratuak bazkarekin nahasten direnean, errumeneko pH-a egonkor mantentzen bada ere,

txikia denez, zelulosa gutxiago digeritzen dira (3.5b. irudia).


LANBIDE EKIMENA

54

GANTZAK ENERGIA- ETA KARBONO-ITURRI GISA

Errumeneko gantzak gantz-azido lurrunkor gutxi ekoizten ditu. Gantz gehiena heste meharrean dige-

ritzen eta xurgatzen da. Hala ere, errumeneko mikrobioek ase gabeko gantzen egitura alda dezakete,

hidrogeno-atomoak erantsita. Lehenago esan dugunez, esneak daukan koipearen erdia, gutxi gorabehera,

errumeneko karbohidratoen hartziduraren ondoriozko azido azetikoak eta azido butirikoak ekoitzitakoa

da. Esnearen koipearen gainerako erdia, heste meharrean xurgatzen diren azidoek ekoizten dute. Kate luze-

ko gantz-azidoek ugatz-guruinean erabili ohi dira, esnearen koipeak dauzkan triglizeridoak sintetizatzeko.

Behiei eman ohi zaizkien anoetako gantzen edo likidoen kopurua % 5ekoa izan ohi da, eta gehienez

% 8koa izan daiteke. Anoan ase gabeko gantz-azido asko emanez gero, gantz-azido horiek kaltegarriak

izan daitezke errumeneko bakterioentzat eta, ondorioz, errumenean zuntz gutxiago digerituko da eta

pH-a txikiagotu egingo da. Egoera horren ondorioz, esnearen koipearen ehunekoa murriztu egin daiteke.

PROTEINAK ENERGIA-ITURRI GISA

Proteinaren eginkizun nagusia animalia nitrogenoz hornitzea da (ikus nitrogenoaren metabolismoari

dagokion atala). Hala ere, proteina-konposatuek ere energia badaukatela kontuan hartu behar da

(karbonoa baitaukate). Proteinek daukaten energia-kopurua (5,1 kcal/g) karbohidratoek daukatena (4,1

kcal/g) baino apur bat handiagoa bada ere, animaliaren gorputzean erabilgarria den proteinen energia-

-kopurua berdintsua da. Energia-iturri gisa erabiltzen denean, proteinaren energia-kopuru erabilgarria

kalkulatzeko, gehiegizko nitrogenoa kanporatzeko behar den energia-kopurua ere kontuan hartu behar

da, eta guztizko energiari kendu behar zaio.

NOLA ERABILTZEN BEHIAK ELIKAGAIEN ENERGIA?

Beste mantenugai batzuk analisien bidez kuantifika daitezke eta elikagaiaren ehunekotan adieraz

daitezke, baina ez dago elikagaiek daukaten energia-kopurua zehazten duen laborategiko analisirik.

Energia elikagaiek dauzkaten karbohidrato, lipido eta proteinetatik ateratzen da. Gorputzean

karbohidratoen eta proteinen errendimendua 4,1 kcal/g-koa da, gutxi gorabehera, eta lipidoena 9,2

kcal/g-koa da, gutxi gorabehera.

Elikagaiak daukan proteina gorputzeko zelulek erabili ahal izan baino lehen, elikagaia errumeneko

mikrobioek hartzitu egin behar dute edo heste meharrean digeritu, xurgatu, garraiatu eta, batzuetan,

bestelako gai metaboliko bihurtu behar izaten da. Etapa horietako bakoitzean, elikagaiak hasieran

zeukan energiaren parte bat galtzen da. Beraz, elikagaiak daukan energia honelaxe bana daiteke:

1) Digestioan eta metabolismoan izaten diren galerak.

2) Mantentzeko eta ekoizteko erabil daitekeen energia.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 55

Energia gordina elikagaiak daukan guztizko energia-kopurua da. Energia gordina zehazteko, elikagai

jakin batek, erabat oxidatzen denean (oxigenoa erretzen duenean), ekoizten duen bero-kopurua

neurtzen da. Ohiko elikagaiek antzeko energia gordina dute, baina energia garbia aldatu egiten da,

zeren zenbait prozesutan galera aldakorrak izaten baitira. Prozesu horiek honako hauek dira:

1) Elikagaiak urdailean eta hesteetan erabat digeritzen ez direnean, energia-hondakinak dauzkaten

gorozkiak kanporatu egiten dira, eta energia galdu egiten da.

2) Errumeneko hartziduran, gas metanoa sortzen da eta gasak daukan energia-kopurua galdu egiten da,

korrokaden bidez kanporatzen denean.

3) Gernuaren bidez, nitrogenoaren metabolismoaren ondoriozko hondakinak eta ureak daukan

nitrogenoa kanporatu egiten dira.

4) Errumeneko hartziduran eta mantenugaien metabolismoan sortzen den beroa galdu egiten da.

Digestioa egin ondoren, elikagaiak daukan energia gehiena gorputzaren barnera xurgatzen da

(digestio-hodiak gorputzaren kanpoko elementuak dira. Beraz, gorozkien bidez kanporatzen den energia

inoiz ez da gorputzean sartu.). Elikagaiaren energia-kopurua, energia gordina ken gorozkien bidez

galtzen den energia da. Galera hori handiagoa izango da zuntz-kopuru handia daukaten elikagaietan

(bazkan), zuntz-kopuru txikia dutenetan baino (konposatuetan). Bazkan, zuntz-kopuru bera izanda,

galerak handiagoak izango dira bazka hori landare helduagoez eta lignifikatuagoez osatuta dagoenean.

Errumenean karbono dioxidoa eta metanoa sortzen dira. Metanoak energia dauka, baina behiek ezin

dute energia hori erabili eta gasak kanporatu egin behar izaten dituzte korrokaden bidez. Energia

digerigarria gorputzaren barnera xurgatzen bada ere, energia-kopuru txiki bat galdu egiten da, zeren

nitrogenoa gorputzean metabolizatzearen ondoriozko hondakinak iraizteko energia behar baita. Hortaz,

metaboliza daitekeen energia kalkulatzeko, digerigarria den energia-kopuruari metanoaren eta

gernuaren bidez galdutako energia-kopurua kendu behar zaio. Digestioaren prozesuan eta

metabolismoan beroa sortzen da. Bero horrek, hotza egiten duenean, ez du baliorik eta galdu egiten da.

Gelditzen den energiari “energia garbia” deitu ohi zaio. Energia garbia mantentzeko eta ekoizteko erabil

daitekeen elikagaien energia da. Elikagaien eskakizunei eta konposizioari dagozkien koadroetan hiru

energia-balio erabili ohi dira:

1. Mantentzeko erabiltzen den energia garbia

2. Hazteko erabiltzen den energia garbia

3. Mantentzeko eta edoskitzeko erabiltzen den energia garbia

Energia garbiari dagozkion balio horiek desberdinak dira, zeren metabolizatzeko behar den energia

eraginkorki erabiltzen baita mantentzeko eta hazteko. Hala ere, edoskitzen ari den behi bakoitzak

mantentzeko eta edoskitzeko erabiltzen duen energia garbiaren kopuruak antzekoak dira. Beraz, hazten

ari den animaliari emateko anoa orekatzeko, elikagai bakoitzean bi energia-balio erabili behar dira, hots,


LANBIDE EKIMENA

56

mantentzeko behar den energia garbia eta hazteko behar den energia garbia. Baina, edoskitzen ari den

behiarentzat anoa orekatzeko, mantentzeko eta edoskitzeko behar den energia garbia baino ez da

erabili behar.

ERRUMENEKO MIKROBIOAK PROTEINA-ITURRI EZIN HOBEAK DIRA BEHIARENTZAT

Suedian XX. mendeko 60ko hamarkadan egindako esperimentu batean, behiak proteinarik gabe

elikatu zituzten, eta animaliei nitrogeno-iturri gisa amoniakoa baino ez zieten eman. Behiek,

edoskitzearen bidez, egunero 5000 kg esne eta, batez beste, kalitate handiko 580 g esne-proteina

ekoiztu zituzten. Errumeneko bakterioak ugaldu egin daitezke, nitrogeno-iturri gisa amoniakoa besterik

erabili gabe, eta esne-proteinak sortzeko behar diren aminoazido guztiak horni ditzakete.

Elikagaiek daukaten energia gehiena gorputzak digestioaren bidez xurgatzen du (digestio-hodien

edukia gorputzetik kanpokotzat jotzen da. Beraz, gorozkiek daukaten energia ez da inoiz gorputzera

sartu). Elikagai jakin baten energia digerigarria, energia gordina ken gorozkien bidez galtzen den energia

da. Galera hori handiagoa da zuntz-kopuru handiagoa daukaten elikagaietan (bazkan) eta txikiagoa

zuntz-kopuru txikia daukaten elikagaietan (kontzentratuetan). Bazkak daukan zuntz-kopurua berdina

izanda, landare helduz (lignifikatuagoaz) osatutakoa denean, galera handiagoak egon ohi dira.

Errumenean metanoa sortzen da, baina behiek ezin dute metano hori erabili eta korrokadaren bitartez

kanporatzen dute. Energia digerigarri gehiena gorputzak xurgatzen badu ere, kopuru txiki bat galdu

egiten da, zeren, nitrogenoaren metabolismoaren ondoriozko hondakinak iraizteko energia behar baita.

Beraz, metaboliza daitekeen energia kalkulatzeko, energia digerigarriari metanoaren eta gernuaren

bidez galdutako energia kendu behar zaio.

Behiak irentsitako proteinaren parte handi bat (% 40-75), mailaka, degradatu egiten da errumenean.

Degradazio-maila faktore askoren araberakoa da. Faktereok, besteak beste, honako hauek dira:

proteinaren disolbagarritasuna, bakterio-entzimen erresistentzia, digesta errumenean egoten den

denbora... Aminoazido-forman dagoen nitrogenoa amoniako bihurtzen da. Proteinarik gabeko beste

nitrogeno-iturri batzuk ere (urea, nitratoak, aminoak, etab.) amoniako bihur daitezke. Amoniakoa

errumeneko bakterio-askok erabiltzen dute bakterio-proteina sortzeko. Egunero sintetizatzen den

bakterio-proteinaren kopurua, bakterioek erabil ditzaketen energia-kopuruarekiko eta karbono-

-kopuruarekiko zuzeneko proportzioan dago (energia eta karbonoa karbohidratoetatik ateratzen da). Hau

da, zenbat eta karbohidrato gehiago hartzitu, hainbat eta bakterio-proteina gehiago sintetizatuko da. Ez

da normala amoniakoak errumeneko bakterioen hazkuntza mugatzea, honako arrazoi hauengatik:

1) Bakterioak amoniakoa harrapatzen oso trebeak direlako

2) Bahiak amoniakoa metatzeko eta listuaren bidez birziklatzeko mekanismoa garatu duelako

Bakterioek degradatzen ez duten amoniakoa xurgatu eta urea bihurtzen da errumeneko paretaren

bidez, eta gibelera garraiatzen da. Gehiegizko nitrogeno hori, gero, listuaren bidez birziklatu eta

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 57

errumenera bidal daiteke, edo giltzurrinen bidez gernuan kanpora daiteke. Ikertzaileek zehaztu dutenez,

behiak irensten duen nitrogenoaren % 15, gutxi gorabehera, listuan birziklatzen da urea gisa. Prozesu

hori oso eraginkorra da anoek proteina gutxi daukatenean. Errumenean hazten diren bakterioak,

degradatu gabeko beste edozein partikula edo elikagai bezala, abomasora sartzen dira. Bakterio-

-proteina eta bakterioek degradatu ez dituzten elikagaiak, errumenaren osteko digestio-hodietan

(abomasoan eta heste meharrean) digeritzen dira azido eta entzimen bidez. Digestioan askatzen diren

aminoazidoak heste meharraren bidez xurgatzen dira eta odolera joaten dira.

Xurgatutako aminoazidoak gorputzeko organo askok erabil ditzakete. Esnea ekoizten duten ugatz-

-guruinek, batez ere, odoleko aminoazido asko erabili ohi dituzte, esne-proteina sintetizatzeko.

Laburbilduz, behiek elikagai hartzigarriak jaten dituztenean, errumenean bakterio-proteina gehiago

sintetizatzen da.

LABURPENA

Urdail sinplea duten animaliengan ez bezala, behiengan, dietan emandako energia eta proteina

aldatu egiten dira errumenean, mikrobioen eraginaren ondorioz.

Karbohidratoak hartzitu egiten dira eta gantz-azido lurrunkor bihurtzen dira, eta behiarentzat

energia-iturri nagusia dira.

Bazkak dauzkan zelulosa eta karbohidrato haritsuak (hemizelulosak), beharrezkoak dira

errumenaren funtzio normala mantentzeko.

Batez ere kontzentratuek eduki ohi dituzten almidoia eta egiturakoak ez diren beste

karbohidrato batzuk azkarrago digeritzen dira eta karbohidrato haritsuek baino energia

gehiago ematen dute.

Almidoi-kopuru handia daukaten garau (artagaraua eta basartoa) gehiegi janez gero, honako

ondorio hauek izan daitezke:

» Behiak elikagai gutxiago irenstea (jateko gogoa galtzea)

» Koipe gutxi duen esnea ekoiztea.

Behiari ematen diogun karbohidrato-kopurua eta karbohidrato-mota (karbohidrato haritsuak

eta egiturakoak ez diren karbohidratoak) eragin handia dute esnearen errendimenduan eta

konposizioan. Kalitate handirik ez duen bazkaz osatutako dietan garau-kopuru txikia sartzea,

bazkaren eraginkortasuna hobetzeko modu merkea da, zeren:

» Animaliak kalitate handirik ez duen bazkaren kopuru handiagoa jaten baitu;

» Behiak energia-kopuru handiagoa eta esnearen osagaien aitzindari gehiago (glukosa,

azido azetikoa, etab.) hartzen baititu, ugatz-guruinek erabil ditzaten.


LANBIDE EKIMENA

58

» Errumeneko bakterio-proteinaren sintesia hobetzen baitu, eta ugatz-guruinetara aminoa-

zido gehiago hornitzen baititu.

Behiak, behar duen adina energia erabil badezake, jaten duen proteinaren % 40 baino ez da

degradatu gabe heste meharrera iristen.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 59

44 AANNIIMMAALLIIEENN EELLIIKKAADDUURRAARRII DDAAGGOOZZKKIIOONN PPRRIINNTTZZIIPPIIOO OORROOKKOORRRRAAKK

Anoa bidezko elikadura, ekoizpenetarako eta osasun-egoera egokian mantentzeko behar dituzten

elikadura-elementu guztiak ematea da. Hortaz, anoa animaliari, elikadura-premiak asetzeko, egunean

zehar ematen zaion elikagai-multzoa da. Animaliari ematen zaion anoak osoa izan behar du, hau da,

premia guztiak ase behar ditu, bai kuantitatiboki, bai kualitatiboki.

Esne-behien ustiategian, guztizko gastuen % 55, gutxi gorabehera, elikadurari dagozkio. Frogatuta

dagoenez, urteetan zehar behien esne-ekoizpena, dieta hobetzearen arabera (% 55-60) eta genetikaren

eta ingurunearen arabera (% 40-45) handiagotzen da. Bi alderdi horiek argi uzten dute hausnarkariak

ondo elikatzea oso garrantzitsua dela.

4.1 Elikadura-premiak

Guztizko premiak = Mantentzeko premiak + Ekoizteko premiak

Mantentzeko premiak

Ekoizten ez duen animaliak (umedun ez dagoen behi lehorrak) elikagai-kopuru jakin bat jan behar

du, honako premia hauek asetzeko:

Bizi-funtzioak: arnasketa, zirkulazioa, digestioa, etab.

Gutxieneko jarduera fisikoa

Zelulak etengabe berritzea, artilea eta ilea haztea

Gorputz-tenperatura mantentzea


LANBIDE EKIMENA

60

Esne--errendimendua (kg/egun)

Jandako materia lehorra (kg/egun)

Pisua (kg)

Gehienezko esne-kopurua

Jandako gehienezko kopurua

Pisua galtzea

Pisua handiagotzea

Txahalaren pisua

Edoskitzaroa

Energiaren balantzea

Edoskitzearen hasiera Edoskitzearen bitarteko aldia eta amaiera

Edoskitzaroari dagozkion asteak

Lehor--aldia

Oreka Negatiboa Positiboa

Ekoizteko premiak

Premia hauek, abereek esnea ekoizteko, hazteko, gizentzeko edo ernaldirako behar dituzten mante-

nugaien kostuei dagozkie.

4.1. irudia. Edoskitze-zikloen faseak eta esne-ekoizpenari, jandako materia lehorrari eta behiaren pisuari dagozkien aldaketak.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 61

4.2 Premia-motak

Animaliek, gizakiak bezala, energia, nitrogenoa, mineralak, bitaminak eta ura kontsumitzeko

premiak dituzte.

Energia

Beharrezkoa da organismoak funtzionatzeko, ehun berriak sintetizatzeko, esnea ekoizteko eta jar-

duera fisikorako.

Nitrogenoa

Animaliak proteinak behar ditu organismoak ondo funtziona dezan (entzimak, hormonak), ehunak

(muskuluak, odola, hezurrak, larruazala...) haz daitezen, esnea jaria dezan... Proteina horiek sintetiza-

tzeko 23 aminoazidok parte hartzen dute. Zenbait aminoazido organismoak berak sintetiza ditzake, baina

gainerakoak, hau da, aminoazido esentzialak (metionina, lisina, etab.) hesteen bidez xurgatu behar dira.

Mineralak

Mineral ugari ezinbestekoak dira organismorako. Jakina da, adibidez, animaliei gatza (ClNa) eman

behar zaiela eta kaltzioa eta fosforoa oso garrantzitsuak direla eskeletoari eta esneari dagokienez.

Zenbait mineral, oligoelementu deritzenak, urriak dira gorputzean. Anoan mineral horien gabezia egonez

gero, ekoizpena txikiagotu egin daiteke, eta, are gehiago, animalia hiltzeko arriskua dago. Oligoelementu

horietako batzuk (adibidez, kobrea) gehiegi kontsumitzeak, ordea, intoxikazioa eragin dezake.

Bitaminak

Zelulek egoki funtzionatzeko behar dira. Animaliak ezin ditu sintetizatu.

Ura

Urak elikadura-prozesu guztietan eta erreakzio kimiko askotan parte hartzen du. Oso garrantzitsua

da esnea iraizteko eta gorputz-tenperatura erregulatzeko. Ura ezinbestekoa da bizitzeko eta animalia

errazago hil daiteke uraren faltagatik, elikagai faltagatik baino.

Elikagai-ekarpen gomendatuak, kasu gehienetan (edoskitzaroan dauden behiengan edo gizentzen

ari diren behiengan), elikadura-premietarako behar direnen berdinak edo apur bat handiagoak dira,

baina beste zenbait kasutan (okelatarako behien neguko elikadurari dagokionez) premiak asetzeko

behar dena baino ekarpen txikiagoa erabiltzea eta animaliak erreserbak (gantza) erretzea komeni da.


LANBIDE EKIMENA

62

4.3 Analisiaren bidez lortutako elikagai-frakzioak

Ondorengo eskeman, analisiaren bidez animalia-elikadurako laborategian lortzen diren elikagaien

frakzioak ikus daitezke:

Elikagaia: Ura

Materia lehorra (ML)

Proteina gordina (PG)

Eter-erauzkina

Zuntz gordina

Nitrogenorik gabeko materiak

Errautsak

Elikagai jakin bati, berogailuaren barruan 100 ºC-tan denbora-tarte batean lehortuta, daukan ur

guztia kentzen zionean, materia lehorra deritzon hondakina gelditzen da. Materia lehorrak honako

parte hauek ditu:

PROTEINA GORDINA

Elikagaiak daukan nitrogenodun materia da. Materia horretan egiazko proteinaz gain, proteinak ez izan

arren, konposizioan nitrogenoa daukaten beste substantzia batzuk ere sartzen dira; adibidez, nitratoak.

ETER-ERAUZKINA

Elikagaiak eterrarekin tratatuz gero, gantzak eta beste substantzia batzuk (argizagiak, klorofila, bita-

mina liposolugarriak, etab.) disolbatu egiten dira. Substantzia-multzo hori eter-erauzkina da. Eter-erauz-

kinaren edukiaren gehiena, jakina, gantza da.

ZUNTZ GORDINA

Elikagai-frakzio honetan zelulosa, digeritzen zailak diren beste karbohidrato batzuk eta indar handia-

goa emanez, zelulosarekin konbinatzen den lignina sartzen dira. Landareak zaharragoak diren heinean,

lignina gehiago daukate. Zuntz gordina digeritzen zailena den elikagaiaren partea da; hausnarkariek

baino ezin dute partzialki aprobetxatu.

NITROGENORIK GABEKO SUBSTANTZIAK

Erraz digeritzen diren karbohidratoak dira, hau da, azukreak eta almidoia.

ERRAUTSAK EDO SUBSTANTZIA MINERALAK

Elikagaiek dauzkaten elementu mineralak eta gatz mineralak dira. Substantzia hauek zehazteko,

laginak labean erretzen dira, 550 ºC-tan.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 63

4.4 Digerigarritasuna

Animaliak elikagai jakin bat jaten duenean, elikagaiak dauzkan elikadura-printzipioen parte bat

baino ez du digeritzen, xurgatzen eta gorputzean asimilatzen; gainerakoa ez du erabiltzen eta digestio-

-aparatuan gelditzen da gorozkien bidez kanporatu arte. Elikagai jakin baten digerigarritasuna, beraz,

animaliaren digestio-aparatuan desagertzen den elikagaiaren partea da, hau da, gorozkien bidez kanpo-

ratzen ez den partea. Materia lehorraren koefiziente moduan edo ehunekotan adierazten da.

Elikagaien digerigarritasunean eragiten duten faktoreak

ZUNTZ GORDINAREN KOPURUA

Zuntz gordina landare-elikagaien zelulen paretak osatzen dituzten substantzia guztiak dira; adibidez,

zelulosa, lignina, etab. Zelularen barruan animaliak erabil ditzakeen elikadura-substantziak daude.

Animaliek elikagaiak jaten dituztenean, zelula-paretek, zelulen barruan dauden elikadura-substantziei

erasotzeko digestio-urinek egiten duten jarduera eragozten dute. Beraz, elikagaiak duen zuntz gordinaren

kopurua handiagoa den heinean, elikagaiak dauzkan elikadura-substantziak nekezago digerituko dira.

Hosto asko eta ehun lignifikatu gutxi dauzkaten bazkek digerigarritasun handia dute (belar gaztearen

digerigarritasuna % 80koa da). Landarea hazten den heinean, digerigarritasuna murriztu egiten da, zeren zur-

toinen eta ehun lignifikatuen proportzioa handiagotu egiten baita. Lastoen digerigarritasuna % 45ekoa da.

Zerealen, leguminosoen hazien eta hazi horiekin egindako opilen digerigarritasuna, normalean, oso

handia izan ohi da (garagarraren digerigarritasuna % 85ekoa da).

Zenbait elikagairen materia organikoaren digerigarritasun koefizientearen eta zuntz gordinaren proportzioaren arteko erlazioa

40

50

60

70

80

90

100

0 10 20 30 40 50

Materia organikoaren digerigarritasuna

Soja-opila 50Garagarra

Belar gazteaSiloan gordetako artoa

Belar lehorra aletu baino lehen

Belar lehor loratua

Garagar-lastoa

Zuntz gordina Materia lehorraren %-tan


LANBIDE EKIMENA

64

ABERE-ESPEZIEA

Zuntz gordina ondoen digeritzen duten abere-espezieak ardiak eta ahuntzak dira, eta gero, behiak

eta untxiak. Txerriengan, eta are gehiago hegaztiengan, zuntz gordinaren digerigarritasuna oso txikia da.

ELIKAGAIAK PRESTATZEKO ERA

Elikagaiak prestatzeko erak eragin onuragarria (zerealak ehotzen direnean) edo kaltegarria izan dezake,

elikagaien digerigarritasunari dagokionez.

4.5 Abereek jan dezaketen elikagai-kopurua

Berez, animaliak, elikagai gehiago jaten duen heinean, aukera gehiago izango ditu eguneko ekoizpena

handiagotzeko. Beraz, anoa zehazteko, abereen premiak, elikagaien elikadura-balioa eta abereek jan

dezaketen elikagai-kopurua zein diren jakin behar da. Abereak jan dezakeen elikagai-kopurua, jandako

materia lehorraren arabera neurtzen da, eta zenbait alderdiren arabera mugatuta dago. Alderdi horiek

honako hauek dira:

Digestio-aparatuaren ahalmena. Hausnarkariek jan dezaketen elikagai-kopurua errumenean duten

lekuaren arabera mugatzen da. Elikagai jakin bat astiro digeritzen denean (belar lehorra, oso

haritsuak diren elikagaiak) eta omasora poliki pasatzen denean, errumena bete egiten da eta

abereak janari gutxiago jaten du.

Aberearen egoera fisiologikoa. Ernaldian (obulutegiak digestio-aparatuaren lekua murrizten duenez)

eta edoskitzaroaren lehenbiziko egunetan, abereek gutxiago jaten dute. Edoskitzaroa aurrera

joan ahala, gehiago jaten dute eta 2.-3. hilabetean gehienezko kopurura iristen dira; gero, ernal-

diaren 6. hilabetetik aurrera, astiro, gero eta gutxiago jaten dute.

Elikagaien gutiziagarritasuna, landare-espeziea, landarearen hazkunde-zikloa eta itxura: bazka

berdea, lastoa, belar lehorra, siloan gordetakoa, kontzentratua.

Abere bakoitzari dagozkion faktoreak, hots, pisua, ekoizpena, ernaldi-egoera, arraza, anatomia,

etab. Abere bakoitzak dagokion janari-kopurua jateko ahalmena du.

Jandako kopuruak, beraz, elikagaiaren zein aberearen araberakoak izango dira. Jandako materia

lehorraren kopurua neurtzeko metodo asko erabili izan dira. Metodorik sinpleena aberearen pisua eta

egoera fisiologikoa (edoskitzea, hazkundea) kontuan hartzen dituena izan ohi da. Hortaz, esne-behiekin,

abereak jan dezakeen elikagai-kopurua aurreikusteko honako formula hau erabili ohi da:

MLK (kg/egun) = 0,025 BP + 0,1 E

MLK = Jandako materia lehorraren kopurua

BP = Bizi-pisua

E = Ekoizpena

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 65

Esne-behiek jan dezaketen materia lehorraren gehienezko kopurua

Koipez zuzendutako esnearen errendimendua (kg)

Behiek jan dezaketen materia lehorraren kopurua (kg/egun), bizi-pisuaren arabera (kg)

Edoskitzaro bakoitzeko

Edoskitzaroko hilabetea

Egun bakoitzeko 400 500 600

3000

1 2 3

10

14 15 14

5

9 11 12 10

11 13 14 12

12 15 16 14

5000

1 2 3

10

24 25 23

9

10 12 13 11

12 14 15 13

13 16 18 15

7000

1 2 3

10

33 35 32 13

11 13 14 12

13 15 17 15

14 17 19 16

9000

1 2 3

10

43 45 42 16

13 15 17 15

14 17 18 16

15 19 20 18

INRA-k (Frantziako Ikerkuntza Agronomikorako Institutuak), lasta-unitatetan oinarritzen den jandako

elikagai-kopurua aurreikusteko beste sistema bat garatu du. Definizioaren arabera, belar gazteak daukan

materia lehorraren kilo 1ek lasta-unitate (LU) 1 du, eta bazkak duen lastaren balioa honako erlazio

honen arabera lortzen da:

Jandako erreferentzia – belarraren ML kopurua LU = Jandako bazkaren ML kopurua

10 LU jateko ahalmena duen 500 kg-ko zekorrari, ML-ren 1,5 LU/kg-ko lasta-balioa duen belar lehorra

jaten ematen badiogu, zekorrak, gehienez, 10/1,5 = 6,7 kg materia lehor jan ahal izango du. Era berean,

ML-ren 1,1 LU/kg-ko siloan gordetako artoa ematen badiogu, 10/1,1 = 9,1 kg ML jan ahal izango du.

Bi bazka nahastuz gero, jandako LU-en baturak ezin izango du jan dezakeen kopurua gainditu.

Lehengo adibidearekin jarraituz, zekorrak belar lehorraren ML-ren 4 kg jaten baditu, 4 x 1,5 = 6 LU jango

ditu eta, beraz, jan dezakeen siloan gordetako artoaren ML-ren kopurua, gehienez, 10-6 = 4 LU-koa

izango da, hau da, 4/1,1 = 3,6 kg ML.


LANBIDE EKIMENA

66

4.6 Energia-ekarpena

Elikagai jakin baten balio energetikoa zehazteko ponpa kalorimetrikoa erabili ohi da. Ponpa kalori-

metrikoan elikagaiak ipini eta erre ondoren, karbohidratoek, gantzek eta proteinek erretzean kanporatu

duten beroa neurtzen da. Ponpa kalorimetrikoaren barruan erretzen denean, elikagai jakin batek kanpo-

ratzen duen energiari energia gordina (EGd) deitu ohi zaio.

Hala ere, abereak elikagaia jaten duenean ez du elikagaiak daukan energia guztia aprobetxatzen,

zeren energiaren parte bat gorozkien bidez kanporatzen baita (digeritu gabeko elikagaiaren partea). Energia

gordinaren eta gorozkien bidez galtzen den energiaren arteko kendurari energia digerigarria (ED) deitu

ohi zaio. Organismoak ere ez du energia digerigarri guztia aprobetxatzen, zeren parte bat gernuaren bidez

(urea) eta digestioan sortzen diren gasen bidez (metanoa) kanporatzen baita. Energia digerigarriari

galera horiek kenduz gero, metaboliza daitekeen energia (ME) geldituko zaigu, hau da, animaliak meta-

bolismoan erabiltzen duen energia.

Horrez gain beste energia-galera bat ere badago; digestioa egiten denean galtzen dena (gehikuntza

metabolikoa). Elikadura-substantziak digeritzen eta metabolizatzen direnean eta errumenean egiten den

hartziduran kanporatzen den beroa da. Metaboliza daitekeen energiari gehikuntza metabolikoa kenduz

gero, energia garbia (EG) lortuko dugu, hau da, abereak mantentzeko eta ekoizteko behar dituen

premiak asetzeko, elikagaiak ematen duen energia-kopurua.

ENERGIA GORDINA (EGd)

Gorozkien bidez kanporatzen den energia

ENERGIA DIGERIGARRIA (ED)

Gernuaren eta digestioan sortzen diren gasen bidez kanporatzen den energia

METABOLIZA DAITEKEEN ENERGIA (ME)

Gehikuntza metabolikoa

ENERGIA GARBIA (EG)

Mantentzeko behar den energia garbia (MEG)

Ekoizteko behar den energia garbia (EEG)

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 67

4.7 Energia-unitateak

Herrialde askotan (adibidez, AEB-etan), elikagai jakin batek ematen duen energia-kopurua kaloriatan

neurtu ohi da.

Kaloria, gramo bat uraren tenperatura gradu zentigradu bat igotzeko (14,5 ºC-tik 15,5 ºC-ra) behar

den energia-kopurua da. Bero-unitate hori oso txikia denez, kilokaloria (kcal = mila kaloria) eta therm edo

megakaloria (Mcal = mila kilokaloria = milioi bat kaloria) erabili ohi dira.

Elikagai jakin baten energia-balioa kaloriatan adierazten denean, energia hori digerigarria, metaboliza

daitekeena edo garbia den zehaztu behar da. % 86 ML duen kilo bat garagarren energia-balioa, energia

digerigarriari dagokionez 3,22 Mcal-ekoa da, metaboliza daitekeen energiari dagokionez, 2,72 Mcal-ekoa

da, eta energia garbiari dagokionez, 1,88 Mcal-ekoa da.

Zenbait herrialdetan (Bretainia Handia barne), elikagaien energia jouletan neurtzen da. Joule

batek (J) 0,239 kaloria balio du. Kaloria bezala, unitate hori ere oso txikia denez, praktikan megajoulea

(MJ = milioi bat joule) erabili ohi da. Kalorien eta jouleen eta dagozkien multiploen arteko baliokide-

tasunak honako hauek dira:

1 cal = 4,186 J

1 J = 0,239 cal

1 kcal = 4186 J = 0,004186 MJ

1 MJ = 239 kcal = 0,239 Mcal

1 Mcal = 4,186 MJ

Hausnarkarien elikadurari dagokionez, Frantzian eta Europako beste herrialde batzuetan erabili ohi

den energia-unitatea bazka-unitatea edo elikadura-unitatea da (UF). UF-tzat % 86 ML-eko batez besteko

kalitatea duen kilo bat garagar-ale hartzen da.

Kilo bat garagar ordezkatzeko behar den elikagai-kopurua aldakorra da aberearen arabera. Froga-

tuta dagoenez, esne-behiak okelatarako esneak baino gehiago aprobetxatu ohi ditu bazkak. Hortaz, kilo

bat garagarren energia garbia ordezkatzeko eta UF bat emateko, adibidez, esne-behiari siloan gordetako

artoaren 1,2 kg ML edo kalitate ertaineko belar lehorraren 1,4 kg ML eman beharko diogu, baina gizen-

tzen ari den txahalari siloan gordetako artoaren 1,3 kg ML edo kalitate oneko belar lehorraren 1,7 kg ML

eman beharko diogu.


LANBIDE EKIMENA

68

Horregatik, erabileraren araberako elikagaien energia-balio gordina adierazteko 2 UF erabiliko ditugu:

BAZKA-UNITATEA ESNERAKO (BUE)

Edoskitzaroan, ernaldian edo lehor-aldian dauden eta mantentzeko edo hazteko neurrizko premiak

dituzten abere emeen errazionamenduan erabili ohi da.

BAZKA-UNITATEA OKELATARAKO (BUO)

Hazkuntza azkarreko edo gizentzeko abereekin erabili ohi da.

Anoa osatzen duten elikagaien BUE-balioak batu egiten dira eta BUO-balioak ere batu egiten dira,

baina inoiz ere ezin dira BUE-balioak eta BUO-balioak elkarrekin batu. Elikagai jakin batek duen BUE-

-balioaren eta BUO-balioaren arteko diferentzia oso txikia da eta elikagai kontzentratuetan ez dago

diferentziarik. Bazkei dagokienez, BUE-balioen eta BUO-balioen arteko diferentzia handiagoa izan ohi

da, digerigarritasuna txikiagotzen den heinean.

4.8 Proteina-ekarpena

Proteinen kalitatea adierazteko hainbat metodo daude. Metodo horietako bat balio biologikoa da.

Proteina jakin baten balio biologikoa, gorozkietan edo gernuan agertzen ez den irentsitako nitrogeno-

-kopuru digerigarriaren bidez adierazten da. Balio biologikoa %-tan adierazten da eta animaliak gorputz-

-ehunak eratzeko edo ekoizteko aprobetxatzen duen elikagaiaren proteina-kopurua adierazten du.

Animalia-proteinek landare-proteinek baino balio biologiko handiagoa dute. Praktikan, proteina

jakin baten balio biologikoa garrantzitsua da txerrientzat eta hegaztientzat, zeren espezie horientzako

anoetan aminoazido esentzialen baten gabezia egonez gero, abereon hazkuntza edo ekoizpena

murriztu egiten baitira.

Hausnarkari helduengan ez da hori gertatzen, zeren errumeneko mikrobio-flora aminoazido esentzial

guztiak edo ia guztiak sintetizatzeko gai baita. Beraz, abere hauei dagokienez, proteinen kalitatea zaintzea

baino garrantzitsuagoa da anoak dauzkan proteinen eta proteinarik gabeko nitrogenoa daukaten substan-

tzien kopuruak zaintzea. Oso gazteak diren hausnarkariek animalia monogastrikoek bezala jarduten dute

eta, beraz, kalitate oneko proteinak jan behar dituzte hausnartzen eta errumenean aminoazido esentzia-

lak sintetizatzen hasi arte.

Hausnarkarien proteina-premiak eta elikagaien nitrogeno-balioa zehazteko gehien erabili ohi den

metodoa proteina gordin digerigarriaren (PGD) edo nitrogeno-materia digerigarrien (NMD) kopu-

ruan oinarritzen dena da. Kopuru hori irentsitako nitrogeno-materien eta gorozkien bidez kanporatutako

nitrogeno-materien arteko diferentzia da. Irentsitako materia lehorraren kilo bakoitzeko gramotan neur-

tzen da, hau da, g/kg ML-tan.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 69

Gernuaren bidez, organismoak eta fetuak nitrogenoa atxikitzeagatik, eta esnearen bidez galerak sor-

tzen direla kontuan hartuta, hausnarkarien proteina-premiak proteina erabilgarriaren bidez adieraztea

erabaki zen. Proteina erabilgarria proteina gordin digerigarriari aipatutako galera horiek kenduta lortzen da.

Hausnarkariek, eta beste animalia batzuek, ehunak eratzeko eta ekoizteko dituzten nitrogeno-premiak

heste meharrean xurgatzen diren aminoazidoen bidez asetzen dira. Beraz, animaliek dituzten nitrogeno-

-premiak kalkulatzeko sistemarik onena, heste meharraren bidez xurgatzen diren guztizko aminoazidoak

kalkulatzean oinarritutakoa izango da.

Sistema ingelesean beharrezko nitrogeno-kopurua kalkulatzeko, mikroorganismoek errumenean degradatzen duten nitrogenoa (EDN) eta degradatzen ez den dietako nitrogenoa (DGN) (bypass

proteina) batu behar dira.

GN (guztizko nitrogenoa) = DGN + EDN

Errumeneko mikroflorak, errumenean degradatutako proteinatik ateratako nitrogenoa behar du (amonioa,

batez ere), baina errumenean degradatzen den proteina bakterioak hazteko energia-ekarpenaren arabe-

rakoa da. Beraz, EDN-a errumeneko mikroorganismoek errumenean erabil dezaketen energiaren arabe-

rakoa izango da. Beraz:

EDN (g/egun) = 1,25 ME (metaboliza daitekeen energia, MJ/egun)

Dietaren bidez emandako nitrogeno-kopurua, ehunek emandako nitrogeno-kopurua baino handiagoa

bada, DGN (g/egun) = 1,91 GN – 1 ME izango da.

Sistema frantsesean, heste meharraren bidez xurgatutako aminoazidoen kopurua adierazteko hestean digeri daitezkeen proteinak (HDP) erabili ohi dira. HDP-a, errumenean degradatzen ez diren elikagaie-

tako proteinen (HDPA) eta mikrobio-proteinen (HDPM) arteko batura da. HDPM-ak bi balio izan ditzake,

hots, bakterioek egiten duten sintesia nitrogeno-ekarpenaren araberakoa (HDPMN) edo energia-ekarpe-

naren araberakoa (HDPME) bada. Elikagai bakoitzak bi balio izan ditzake:

HDPN (hestean digeri daitezkeen proteinen nitrogeno-kopurua) = HDPA + HDPMN

HDPE (hestean digeri daitezkeen proteinen energia-kopurua) = HDPA + HDPME

Nitrogeno-materiaren kopuru handia daukaten elikagaien (adibidez, bazka berdearen, siloan gordetako

bazken, leguminosoen opilen, eta abarren) HDPN-balioa, HDPE-balioa baino handiagoa da. Energia-

-kopuru handia eta proteina-kopuru txikia daukaten elikagaien HDPE-balioa, HADPN-balioa baino handi-

agoa da. Bi elikagai-mota horiek nahasten direnean, batak duen gehiegizko HDPN-ak, bestearen HDPN-

-gabezia konpentsa dezake. Hortaz, egokiena, anoan elikagai gehigarriak sartzea da.


LANBIDE EKIMENA

70

Anoak dituen HDP-ekarpenak kalkulatzeko, alde batetik HDPN-balio guztiak eta, bestetik, HDPE-

-balio guztiak batu behar dira, baina inozi ere ez dira HDPN-ak eta HDPE-ak elkarrekin batu behar.

HDP-sistemaren bidez oinarrizko anoan nitrogeno-ekarpena ziurtatzeko behar diren elikagai osa-

garriak hauta daitezke.

1 kg ARTAGARAU + 1 kg KOLTZA-OPIL

HDPE 100 + 178 = 278

HDPN 69 + 241 = 310

Nahastearen HDP

erabilgarriaren balioa = HDPE

Gehiegizko HDPN-a ez da erabiltzen

1 kg artagarauaz eta 1 kg koltza-opilaz osatutako nahastearen HDP-balioa kalkulatzea

4.9 Mineralen ekarpena

Ekoizpen handikoak ez diren abereei dagokienez, beharrezko mineralen kopuru egokia sartu behar

da anoaren parte sendoan (bazkan), baina ekoizpen handiko abereei dagokienez, mineralen premiak ezin

dira ase abereak dituen mineralen erreserbak erabili gabe; gainera abereari erreserba ez zaio gehiegi

kendu behar, zeren mugatua baita. Dietako mineralen dosiak ahalik eta zehatzena izan behar du, zeren

gehiegi emateagatik zein gutxiegi emateagatik gaixotasunak sor baitaitezke.

Makromineralak

Gorputzean dauden makromineralen kopurua % 0,1 baino handiagoa da. Makromineralen taldean

honako hauek sartzen dira: kaltzioa (Ca), fosforoa (P), magnesioa (Mg), potasioa (K), sodioa (Na), kloroa

(Cl) eta sufrea (S).

Esne-ekoizpena handia denean hezurrek kaltzioa eta fosforoa “eman” behar dituzte. Esneak daukan

kaltzio-kopurua 1,1 g/kg-koa da eta fosforo-kopurua 1 g/kg-koa da.

Fetuaren mineralizazioa ernaldiaren azken 3 hilabeteetan osatzen da; beraz, mineralen premiak ez

dira kontuan hartzen ernaldiaren lehenbiziko 6 hilabeteetan.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 71

Behiek, mantentzeko, 55 g kaltzio eta 35 g fosforo behar dute egunean.

Elikagaiek daukaten sodio-kloruroaren gehigarri gisa gatza erabiltzea gomendatzen da, honako pro-

portzio hauetan: 5 g ClNa/100 kg BP (bizi-pisua) mantentzeko, eta 2 g ClNa/ekoitzitako esne-kopurua

edo /hartutako bizi-pisua (hazkuntza). Behiei dagokienez, ClNa-gabezia orekatzeko, anoan gatza sartu-

ko dugu (anoaren % 0,5-1), edo bazkari gatza botako diogu biltegiratzen dugunean, honako proportzio

honetan: 1 kg gatz/100 kg bazka, edota behiei nahi dutenean miazkatzeko gatz-blokeak emango dizki-

egu (blokeen % 75 baino gehiago ClNa da).

Ohiko elikagaiek nahikoa potasio eduki ohi dute, eta bakana da gabezia egotea.

Magnesioa entzimen parte da eta hezurren eta hortz-haginen elementu plastikoa da. Gabezia ez da

maiz izaten, baina, baldintza jakin batzuetan, sindrome patologiko larria eragin dezake.

Makromineral horien premiak, 500-600 kg-ko bizi-pisua duten behiei dagokienez, honako taula

hauetan ikus ditzakegu:

Ca P

Mantentzea..........................................................................

Mantentzea + ernaldiaren amaiera......................................

Mantentzea + 5 kg esne .....................................................

Mantentzea + 10 kg esne ...................................................






37

57

57

78

100

120

140

160

180

27

34

35

45

54

62

71

79

87

Esne-behiaren kaltzioari eta fosforoari dagozkien elikadura-premiak, g/egun-etan

Mg K Na Cl

Mantentzea...................................................

Mantentzea + ernaldiaren amaiera..............

Mantentzea + 5 kg esne ..............................

Mantentzea + 10 kg esne ............................



8

9

11

12

17

22

36

38

44

51

66

81

8

10

11

13

18

23

15

17

21

26

32

37

Esne-behiaren magnesioari, potasioari, sodioari eta kloroari dagozkien elikadura-premiak, g/egun-etan


LANBIDE EKIMENA

72

Irentsitako

kg ML Ca P

Mantentzea..................................................

Mantentzea + ernaldiaren amaiera..............

Mantentzea + 5 kg esne .............................

Mantentzea + 10 kg esne ...........................






10

10

11

13

15

16,5

18

19,5

21

3,7

5,7

5,2

6,0

6,7

7,3

7,8

8,2

8,6

2,7

3,4

3,2

3,5

3,6

3,7

3,9

4,0

4,1

Esne-behiaren kaltzioari eta fosforoari dagozkien elikadura-premiak, g/kg ML-etan

Oligoelementuak

Gorputzean dauden oligoelementuen kopurua pisuaren % 0,1 baino txikiagoa da. Hala ere, anoan

gehiegi edo gutxiegi sartuz gero, patologia larriagoa edo arinagoa sor daiteke.

Esne-behien oligoelementu-premiak honako taula honetan ikus daitezke.

Gomendatutako ekarpenak Elementuak Gabeziaren

muga Ohiko anoa

siloan gordetako artoa + sufrea

Toxikotasun--maila

Kobrea Kobaltoa Iodoa Manganesoa Zinka Selenioa Molibdenoa

7 0,07 0,15 45 45 0,1 ––

10 0,1 0,2 50 50 0,1 ––

14 0,1 0,2 120 75 0,1 ––

100 100

8 1.000 500 0,5 3

Praktikan, oligoelementuen ekarpen osagarriak beste mineralenekin batera sar daitezke. Osagarriak

konplexu mineralak edo miazkatzeko harriak izan daitezke. Bitaminek hazkuntza normala, osasun-egoera

egokia eta ekoizpenik onena ziurtatzen dute. Abereak hipobitaminosi arina duenean, ez da begi-bistako

sintomarik agertzen; arazo metabolikoak eta ekoizpenaren murrizketa besterik ez da nabaritzen. Baina

bitamina-gabezia larria bada, sintoma argiak agertzen dira.

Bi bitamina-mota daude: uretan disolbatzen direnak eta gantzetan disolbatzen direnak. Hausnar-

kariak uretan disolbatzen diren bitaminak (B taldeko bitaminak eta C bitamina) sintetizatzeko gai dira.

Horregatik, hausnarkarien anoetan ez dira bitamina-premiak zehaztu behar. Gantzetan disolbatzen diren

bitaminei dagokienez, aberearen elikadurari dagokionez garrantzitsuenak A, D eta E bitaminak dira.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 73

Bazka berdeek, hausnarkarien gibelak A bitamina bihurtzeko nahikoa karoteno-kopuru daukate.

Karoteno hori berehala hondatzen da argiaren eta airearen oxigenoaren eraginez. Hortaz, belar lehorrak,

siloan egoera txarrean gordetako elikagaiek, erremolatxak edo siloan gordetako artoak karoteno-kopuru

txikia daukate. Beraz, neguan ezinbestekoa da, ernaldiaren azken hilabeteetan batez ere, anoan A

bitaminaren gehigarria sartzea.

D bitamina larruazalaren bidez sintetizatzen da, aberea eguzkiaren izpi ultramoreen eraginpean

dagoenean. Normalean, nahikoa kopuru sintetizatzen da, ekoizpen handiko esne-behiengan eta urtearen

parte gehiena ukuiluan gordeta egon ohi diren behiengan izan ezik.

Ohikoa anoetako E bitamina-kopuruak ere nahikoak izan ohi dira.

4.10 Ur-ekarpena

Hausnarkariek dituzten edan beharreko uraren premiak, edan ohi duten urarekin eta elikagaiek

duten urarekin ase ohi dira. Edan beharreko uraren premiak aldakorrak dira zenbait alderdiren arabera.

Alderdiok honako hauek dira:

Aberearen bizi-pisua

Ekoizpena

Elikagaiek daukaten ur-kopurua

Giro-tenperatura

Atmosferaren hezetasun-maila

Dietan sartzen diren proteinen eta gatz diuretikoen kopurua, zeren proteinek eta gatzek ur

gehiago edatea eragiten baitute

Edan beharreko uraren premiak zehatz samar ezarri daitezke honako bi parametro hauek kontuan

hartuta, hots: giro-tenperatura eta irentsitako materia lehorraren kopurua.

Giro-tenperatura (ºC) Ur-kopurua

(litroak/irentsitako materia lehorra kg-tan)

Mantentzea

17-10 10-15 15-21 21-27 27 +

3,5 3,6 4,1 4,7 5,5

Ernaldian: azken 4 hilabeteetan, mantentzeko balioak 1,5 bider handiagotzen dira.

Edoskitzaroan: mantentzeko aurreikusitako kopuruei, ekoiztutako esne kg bakoitzeko 0,871 litro gehitu behar zaizkie.

Behiak: edan beharreko uraren premiak (ARC – 1965)


LANBIDE EKIMENA

74

Edan beharreko uraren premiak, elikagaiek ematen duten ur-kopuruaren arabera aldatzen dira, alde-

rantzizko proportzioan. Abereek nahi adina ur edan dezaketenean, premien arabera edaten dute. Esne-

-behiei ura emateko erarik egokiena uraska automatikoa erabiltzea da, zeren eskulana murrizten eta

higiene-maila hobetu egiten baitira.

Uraren tenperatura oso garrantzitsua da, batez ere neguan, zeren errumeneko likidoaren tenpera-

tura 10 ºC-raino jaitsi baitaiteke. Tenperatura hori ez da egokitzen 2 ordu pasa arte eta horrek arazo gas-

trointestinalak sor ditzake.

Abereek edan beharreko urak edangarria izan behar du. Abereentzat edangarria izateko, urak dauzkan

kontzentrazioek ezin dituzte honako kopuru hauek gainditu: 10 g/l ClNa, 1 g/l sulfato eta 50-100 mg/l nitrato.

4.11 Zenbait elikagai erabiltzeko mugak

Abereek, ondo onartu arren, zenbait elikagai gehiegi jaten badituzte, arriskuak sor daitezke. Horixe

gertatzen da zereal-kopuru handiak edo anoak ehota ematen zaizkienean, zeren elikagaiok azkar degra-

datzen baitira errumenean eta azidosia eragiten baitute.

Gizentzeko behi-aziendari dagokionez, honako elikagai hauek mugatuta eman behar zaizkie (anoa-

ren ML-aren arabera): garia, % 65, bazka-erremolatxa % 60, erremolatxa-mamia, % 80.

Esne-behiei dagokienez, kontzentratuaren gehienezko kopurua, anoaren Ml-aren % 60koa izango da

eta erremolatxaren gehienezko kopurua % 50ekoa izango da. Azei edo bazka-koltzei dagokienez, gehi-

enez, 4,5 kg ML emango diegu.

Urea-ekarpenari dagokionez, baldintzak honako hauek dira: anoa zatikatuta jatea egunean zehar,

errumeneko mikroorganismoek erraz erabiltzeko moduko energia-kopuruarekin lotzea eta toxikotasun-

-atalasea (behi-aziendari dagokionez, bizi-pisuaren 100 kg-ko 300 g) ez gainditzea.

Azkenik, gaizki kontserbatutako elikagaiak arriskutsuak izan daitezkeela aipatu behar da, zeren

intoxikazioak sorraraz ditzaketen lizunak gara baititzakete edo esnetan gizakiarentzat kaltegarriak izan

daitezkeen substantziak isur baititzakete.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 75

55 AAZZPPIIPPRROODDUUKKTTUUEENN EERRAABBIILLEERRAA HHAAUUSSNNAARRKKAARRIIEENN EELLIIKKAADDUURRAANN

Sarrera

Nekazaritza- edo elikadura-industrien transformazio mekanikoaren ondorioz, abereen elikaduran erabili

ohi diren produktuak sortu dira. Produktu horiek eta nekazaritzako eta abeltzaintzako produktuen honda-

kinak, bereiz edo egoki tratatuta, azpiproduktuak deritzenak dira. Azpiproduktuak oso garrantzitsuak dira

ekonomiari dagokionez, zeren azienda-ustiaketaren kudeaketako gastu aldakor nagusia, elikadura, mer-

katu egiten baitute.

Lehen, eta gaur egun ere bai, azpiproduktu horien parte bat lurra ontzeko erabili izan denez, haus-

narkarien elikaduran oso baliotsuak diren mantenugaiak galdu izan dira. Baina pentsu konposatuak oso

garestiak direnez, eta esnearen prezioa nabarmen jaitsi denez, elikatzeko sistemetan erabili ohi diren

azpiproduktuen proportzioa gero eta handiagoa da.

Elikagai horiek hiru taldetan bana daitezke, anoaren barruan duten eginkizunaren arabera:

1. Energetikoak, hau da, kontzentratuaren parte baten ordezkoak.

2. Zuntzezkoak, bazken ordezkoak.

3. Proteinadunak. Errumenean degradatu ezin den proteinaren proportzioa handiagotu egiten dute.

Interesgarria da, batez ere, ekoizpen handiko behientzat eta ardientzat edoskitzaroaren hasieran.

5.1 Azpiproduktu energetikoak

Azpiproduktu hauek erraz aurki daitezke urte osoan zehar eta ordezkatzen duten jatorrizko lehen-

gaia baino merkeagoak dira.

Gehien erabili ohi direnak honako hauek dira:

1. Erremolatxa-mamia

2. Erremolatxazko melaza

3. Erremolatxazko pitarra

4. Laranja-mamia (zitrikoen mamia)

5. Errotaritzako azpiproduktuak

6. Soja-azala

7. Artotik ateratako azpiproduktuak:

7.1. Arto-oskola

7.2. Arto-hondakinak

7.3. 18-20 glutena edo Feed Glutena; 40-60 glutena edo meal glutena

7.4. Arto-distilatuak (DDGS)

8. Manioka

9. Azukre-kanaberazko melaza


LANBIDE EKIMENA

76

Erremolatxa-mamia

JATORRIA

Azukre-erremolatxa transformatzeko industriatikoa da. Sustraien tona bakoitzeko 50 kg ateratzen

dira. Bi kolorekoa izan daiteke, hots, zuri grisaxka (aire beroaz eta kerik gabe lehortutakoa) edo zuri

beltzezka (galdaretatik hartutako keaz lehortutakoa). Bi erremolatxa-mota horien konposizioa berdina da.

Hala ere, pitarra erantsita duen zuri beltzezka ere ager daiteke. Azken honek proteina eta errauts (batez

ere potasioa) gehiago eta zuntz-kopuru txikiagoa ditu. Ezaugarri horiek kontuan hartu behar dira erra-

zionamendua egiteko.

EZAUGARRIAK

Gutiziagarritasun ona.

Oso energetikoa da gizentze- eta esne-hausnarkarientzat.

Bolumena ematen dio bazkari, zuntz-kopuruaren eraginez. Zuntz honen ligninaren ehunekoa

oso txikia denez, oso digerigarria da.

Gantz-azidoen guztizko kopurua handiagotzen du. Horrela, azetatoaren kopurua handiagotu

egiten da eta propionatoaren kopurua txikiagotu egiten da eta, beraz, eragina du esnearen

gantz-kopuruan.

Anoak daukan zuntzaren digerigarritasuna hobetu egiten du.

Erraz biltegiratzen da eta merkatuan beti aurki daiteke.

ERABILERA-MUGAK

Autoreen arabera, mamiaren 4 kg ML-etik gora erabiliz gero, esneak arrain-zaporea har dezake.

Oro har, hausnarkarien anoan kontzentratuaren % 20raino erabil daiteke.

Beste autore batzuen arabera, egunean 6-7 kg edo kontzentratuaren % 70 erabil daiteke.

ERAGOZPENAK ETA BABES-NEURRIAK

Mineral eta bitamina gutxi dauzka. Anoan, fosforo, kobre, zink eta A bitaminan aberatsa den

mineral-zuzentzailea sartu behar da.

Ekoizpen handikoak ez diren abereentzat ez da egokia, gainelikadura-arazoak sorraraz baititzake.

Zuntz haritsua erantsi behar da.

BATEZ BESTEKO KONPOSIZIOA

Ikus 1. eranskina.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 77

Erremolatxazko melaza

JATORRIA

Azukre-erremolatxa. Ekoizpena: 40 kg/tona sustrai.

EZAUGARRIAK

Gutiziagarritasun oso ona.

Urea hartzitzeko ahalmen handia du (proteinarik gabeko nitrogenoaren erabilera errazten du).

ERABILERA-MUGAK

Kontzentratu-nahasteen % 10-15. Oso gutiziagarriak ez diren azpiproduktuak erabiltzea

errazten du.

2-3 kg/behi/egun.

ERAGOZPENAK

Likatsua denez, nekez maneiatzen da. Ura erantsiz gero, errazago erabiltzen da, baina ez

da hain ondo kontserbatzen.


Ikus 1. eranskina.

Erremolatxazko pitarra

JATORRIA

Alkohola, azido zitrikoa edo legamiak lortzeko melazaren hartziduraren eta ondorengo distilatzearen

ondoriozkoa da. Ekoizpena: 16-40 kg melaza, tona sustrai bakoitzeko.

EZAUGARRIAK

Melazaren antzeko elikadura-balioa eta apur bat handiagoa du.

Ez du eraginik esnearen zaporean.

Erraz erabiltzen da, ez da likatsua.


LANBIDE EKIMENA

78

ERABILERA-MUGAK

0,7 kg/egun, esne-behientzat (kontzentratuaren % 7-10).

1 kg/egun, gizentzeko zekorrentzat (kontzentratuaren % 10-12).

ERAGOZPENAK

Potasio-kopuru handia daukanez, ezin da potasio asko duten elikagaiekin batera eman.


Ikus 1. eranskina.

Laranja-mamia

JATORRIA

Fruta-ura eta zitrikoen deribatuak ekoizten dituzten industrietatikoa. Frutaren, landarearen edo erauz-

teko eraren arabera, mamiaren eta azalaren proportzioak aldakorrak izango dira eta proteinen eta gantzen

ehunekoa ere aldatu egingo da.

EZAUGARRIAK

Ez da erremolatxa-mamia bezain gutiziagarria. Hala ere lehorra da gutiziagarriena, gero siloan

gordetakoa eta azkenik freskoa.

Siloan gordetakoak deshidratatuak baino energia gehixeago dauka.

Urea hartzitzeko ahalmen handia du.

Proteina-kopuru txikia du, baina proteina hori oso kalitate onekoa da.

Azido azetikoaren kopuru handiak eta iraunkorrak sorrarazten ditu. Azido azetikoak ureadun

dieten eragin toxikoa murrizten du eta esnearen gantzaren ehunekoa mantendu egiten du,

zeren lignina gutxiko zuntz-kopuru handia baitauka.

Oro har, kaltzio-kopuru handia dauka.

Erabilgarriagoa da esne-behientzat gizentzeko behientzat baino.

Erraz biltegiratzen eta maneiatzen da.

ERABILERA-MUGAK

Ezin da guztizko anoaren % 50 gainditu, zeren, bestela, esnearen ekoizpena murriztu egin

baitaiteke.

Komenigarriena guztizko anoaren % 25-30 edo kontzentratuaren % 40 ez gainditzea da.

Egunean 3-4 kg behi bakoitzarentzat.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 79


Limoiaren mamia mingotsagoa da, eta, asko emanez gero, abereak arbuiatu egin dezake.

Gehiegi berotzeagatik kolore beltza duten mamiak ez dira hain digerigarriak.

Siloan gordetzeko, lastozko edo belar lehorrezko geruzak tartekatu behar dira, hobeto

drainatzeko.

Fosforo eta magnesio gutxi dauzkanez, mineral-gehigarriak erantsi behar dira.

Osagarri gisa proteinadun elikagaiak erabili behar dira.

Abereak mailaka ohitu behar du.


Ikus 1. eranskina.

Errotaritzako azpiproduktuak

JATORRIA

Errotaritzako industriatikoak dira. Ekoizpen-eremuaren arabera, izen desberdinak dituzte (irintxoak,

zahiak), eta, horregatik, zaila da batez besteko balioak ematea.

EZAUGARRIAK

Zuntz-kopuru handia daukate, baina zuntz hori ez da oso digerigarria.

Elikadura-balioa aldakorra da eta balio horretan eragin handiagoa du erauzte-prozesuaren

ondoriozko almidoi-hondakinaren kopuruak, zuntzaren digerigarritasunak baino.

Ohiko kontzentratuek baino degrada daitekeen proteina-kopuru handiagoa dauka.

Oro har fosforo-kopuru handi samarra daukate.

ERABILERA-MUGAK

Kontzentratuaren % 10-25.


Ikus 1. eranskina.

Soja-azala

JATORRIA

Soja-irina lortzeko, baba eta azala banantzen direnean lortzen da.


LANBIDE EKIMENA

80

EZAUGARRIAK

Zuntz-kopuru handia dauka eta lignina gutxiko zuntza da.

Errumenean erraz hartzitzen diren polisakarido asko dauzka eta errumeneko pH-a murriztu

egiten du, hala ere, zerealak baino motelago hartzitzen da eta zerealek baino gutxiago

murrizten du pH-a.

Gantzek errumeneko bakterioak hondatzeko egiten duten jarduera neutralizatu egiten du.

Egokia da ekoizpen handiko behientzat edoskitzaroaren hasieran, zeren elikagai bakar batean

zuntz- eta energia-kopuru handiak biltzen baitira.

ERABILERA-MUGAK

Guztizko anoaren % 25-30 edo kontzentratuaren % 50 edota 5-7 kg behi bakoitzarentzat.

ERAGOZPENAK

Batzuetan oso fin ehota egoten da eta, ondorioz, azkarrago pasatzen da errumenetik eta ez

da hain digerigarria (Soja-irina 44).


Ikus 1. eranskina.

Artoaren azpiproduktuak

JATORRIA

Arto-uztaren edo almidoia, alkohola eta azukreak ekoizteko industria eraldatzailearen hondakinak

dira. Garrantzitsuenak honako hauek dira:

Arto-oskola:

Energia-kopuru handia.

Esnearen koipearen ehunekoa mantentzeko belar lehorra baino hobea da, eta zuntz-kopuru

txikiko anoetan artoaren ordez emanez gero (% 20raino), esnearen koipe-kopurua handia-

gotu egiten da eta abereak materia lehor gehiago jaten du.

Eragozpenak: ehotzea garestia da eta gaizki kontserbatuz gero, lizunak sortzen zaizkio.

Erabilera-mugak anoa osoaren % 10-12 edo kontzentratuaren % 15-20.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 81

Arto-hondakinak:

Zurtoina, hostoak, lokotxa eta malutak dira.

Aberea heltzen den neurrian digerigarritasuna murriztu egiten da.

Zurtoina zuzenean jaten eman daiteke edo tratatu egin daiteke.

18-20 GLUTENA edo FEED GLUTENA:

JATORRIA

Almidoiaren industriaren ondoriozko azpiproduktua da. Zaia eta beratzeko ur kontzentratuak (Corn-

-steep) nahastu eta lehortu ondoren lortzen da. Zenbait sailek hozia erantsita eduki ohi dute. Gehien

ekoizten duten herrialdeak honako hauek dira: Ingalaterra, AEB eta Brasil.

EZAUGARRIAK

Energia-kopuru handia.

Zuntz oso digerigarria.

Proteina gordinaren kopuru handi samarra.

ERABILERA-MUGAK

Hausnarkarientzat, kontzentratuaren % 15-20.

ERAGOZPENAK

Oro har, ez dira gutiziagarriak.

Proteina gordinaren konposizioa aldakorra izan ohi da (% 17-23).

Proteina ez dago ondo orekatuta.

40-60 GLUTENA edo MEAL GLUTENA:

JATORRIA

Almidoiaren hondakin-urak kontzentratu eta lehortu ondoren lortzen da.

EZAUGARRIAK

Kalitate ertaineko proteina.

Xantofila-kopuru handia (pigmentatzaileak).


LANBIDE EKIMENA

82

Arto-distilatuak (DDGS):

JATORRIA

Karbohidratoak hartzituz eta distilatuz alkoholak lortzeko industriatikoak. Normalean, disolbagarrien

(DDS) eta ale lehorren (DDG) nahastea izaten da. Nahaste horren ondorioz abereak elikatzeko erabili

ohi diren DDGS-ak sortzen dira.

ERABILERA-MUGAK



Ikus 1. eranskina.

ERAGOZPENAK

Oro har, ez dira gutiziagarriak.

Proteina gordinaren konposizioa aldakorra izan ohi da (% 17-23).

Proteina ez dago ondo orekatuta.

Manioka

JATORRIA

Cassava izeneko landare tropikalaren sustraia da. Txinatik, Tailandiatik eta Indonesiatik inportatzen da.

EZAUGARRIAK

Energetikoa da, almidoi-kopuru handia dauka. (% 70).

Proteina-kopuru txikia dauka.

ERABILERA-MUGAK


Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 83

ERAGOZPENAK

Elikadura-balio aldakorra du, zuntz-kopuruaren eta errauts-kopuruaren arabera.

Almidoi-kopuru handia daukanez, azidosia eragin dezake.

Hauts asko du (horregatik, ez da oso gutiziagarria) eta zaila da maneiatzen.

Elikaduraren aurkako printzipioak ditu, baina ondo prozesatuta badago, printzipio horiek

desagertu egiten dira.

Maiz mikrobioez eta silizez kutsatzen da eta, ondorioz, pentsua fabrikatzeko industrian erabili

ohi diren makinak honda ditzake.


Ikus 1. eranskina.

Azukre-kanaberazko melaza

JATORRIA

Azukre-industriaren azpiproduktua. Azukre-kristal kontzentratuak aterata lortzen da.

EZAUGARRIAK

Proteina gutxi dauzka; gehiena proteinarik gabeko nitrogenoa da.

Fosforo-kopuru oso txikia dauka.

Kontzentratuaren gutiziagarritasuna areagotu egiten du.

ERABILERA-MUGAK

Hausnarkarientzat, kontzentratuaren % 10.


Elektrolito-kopuru handia duenez, eragin laxantea du. Mailaka eman behar da.

Zaila da maneiatzen, zeren oso arina eta likatsua baita.


Ikus 1. eranskina.


LANBIDE EKIMENA

84

5.2 Zuntzezko azpiproduktuak

Azpiproduktu hauek anoako bazkaren ordez erabili ohi dira. Parte bat ez da erabiltzen, baina kontuan

hartu behar da gutiziagarritasuna eta digerigarritasuna hobetzeko eta, ondorioz, bazka-baliabide gisa

ahalik eta ondoen aprobetxatzeko tratamendu egokiak daudela.

Zuntzezko produktu nagusiak, besteak beste, honako hauek dira:

1. Lastoak, belar lehorrak eta lasto eta belar lehor tratatuak

2. Artoaren zurtoina

3. Oliba-patsa

4. Mahats-patsa

5. Kotoi-azala

6. Ekilorearen azpiproduktuak

7. Azukre-erremolatxaren azpiproduktuak

7.1. Hostoak eta koroak

7.2. Mami hezea

7.3. Erremolatxaren txortenak

8. Laranja-mami freskoa edo siloan gordetakoa

9. Tomate-mamia

10. Patata-mamia

11. Sagar-mamia

12. Garagardo-pats freskoa

13. Alkatxofa-hondakinak

14. Ilarraren hondakinak: berdeak/belar lehorrak/siloan gordetakoak

15. Endibiaren sustraiak

16. Azenarioaren azpiproduktuak

17. Piperraren azpiproduktuak

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 85

Lastoak, lasto tratatuak, belar lehor tratatua

JATORRIA

Garau gisa erabiltzeko zerealen eta leguminosoen uztaren ondoriozko hondakinak. Hostoak eta

zurtoin haritsuak dira.

EZAUGARRIAK

Elikadura-balio eskasa dute.

Ez dira oso digerigarriak eta lignina-kopuru handia daukate.

Leguminosoen lastoak hobeak dira, zeren digerigarriagoak baitira eta proteina-kopuru

handiagoa baitaukate. Kalitate ertaineko belar lehorraren antzekoak dira. Onenak dilisten

lastoak dira, gero, ilarrenak eta garbantzuenak eta, ondoren, indabarenak.

Tratamenduak: tratamendu guztiak egokiak dira kalitate eskaseko zein kalitate ertaineko grami-

neoentzat, eta eragin berberak lortzen dira.

Tratamendu kimikoak eraginkorrak eta merkeak dira.

a. Ehotzea, txikitzea eta urratzea: tratamendu honen eraginez abereak gehiago irensten du,

elikagaia azkarrago pasatzen da, errumeneko hartzidura-tasa handiagotu egiten da, baina

digerigarritasuna EZ da handiagotzen. Ondo lehortuta badago, ehotzen zailagoa izaten da.

b. Sodio hidroxidoaren bidezko tratamendu kimikoa: lehorrean eta tenperatura handietan egin

ohi da. Gero pikortatu egiten da. Materia organikoaren digerigarritasuna handiagotu egiten

da, baina gehienez, soda % 4-5ko proportzioan erabil daiteke; hortik gora, digerigarritasuna

ez da handiagotzen. Sodio hidroxidoa erabiltzea arriskutsua da, baina lastoa, tratatu eta 15

minutura, arriskurik gabe erabil daiteke. Egokia da hazten ari diren abereentzat eta gizen-

tzeko abereentzat, baina esne-behientzat ez da egokia (batez ere ekoizpen handikoentzat).

Anoan, mineralak eta proteinak erantsi behar dira.

c. Amoniako bidezko tratamendu kimikoa: digerigarritasuna hobetu egiten da, baina, gehi-

enez, 30-40 g amoniako/kg erabil daiteke. Gutiziagarritasuna eta abereak jan dezakeen

kopurua handiagotu egiten dira. Proteinen ehunekoa handiagotu egiten da apur bat (hala

ere, zenbait esperientziatan % 128 ere handiagotu izan da). Hobe da behi lehorrekin eta

txahal urrixekin erabiltzea.

d. Amoniakoz tratatutako belar lehorra: zuntzaren digerigarritasuna eta kontserbazioa hobetu

egiten dira eta proteinaren ehunekoa handiagotu egiten du. Hala ere, asko janez gero, into-

xikazioa eragin dezake. Intoxikazioa nabariagoa izaten da edoskitzen ari den txahalarengan,

amarengan baino.


LANBIDE EKIMENA

86


Kalitatea asko aldatzen da, ekoizten den eremuaren, motaren, biltegiratuta egoten den denbo-

raren, eta abarren arabera.

Ailorbearen lastoak zaporea ematen dio esneari.

Eskuhori mingotsaren lastoak intoxikazioak eragin ditzake.


Ikus 2. eranskina.

Artoaren zurtoina

JATORRIA

Artagarau-uztaren hondakinak.

EZAUGARRIAK

Energia-kopuru ertaina dauka.

Proteina-kopuru eta mineral-kopuru txikiak dauzka.

Egokiagoa da okelarako behientzat eta ugalketarako abereentzat.

Gramineoen belar lehorrak baino elikadura-balio txikixeagoa du.

ERABILERA-MUGAK

Behiak jan dezakeen kopurua 1,4-1,6 kg ML/pisu biziaren 100 kg.

ERAGOZPENAK

Konposizioa oso aldakorra da motaren, heldutasun-mailaren, hezetasunaren, eta abarren

arabera.

Artagarau-uzta bildu eta berehala gorde behar da siloan. Zaila da % 60tik beherako heze-

tasuna badu.


Ikus 2. eranskina.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 87

Oliba-patsa

JATORRIA

Prentsatu eta hezurra kendu ondorengo olioaren erauzketaren hondakina da.

EZAUGARRIAK

Ez da gutiziagarria.

Digerigarritasuna eskasa edo ertaina da.

Digerigarritasuna handiagotzeko, melaza eta urea erants diezazkioke.

Kalitate ertaineko belar lehorraren antzeko elikadura-balioa.

Esne-koipea ekoiztea eragiten du.

ERABILERA-MUGAK

Gizentzeko behientzat eta esne-behientzat, kontzentratuaren % 30-50 edo 3 kg egunean

behi bakoitzari.


Esneari zaporea eman diezaioke.

Kalitatea aldatu egiten da, hezetasunaren, prentsatzeko eraren, fruituaren heltze-mailaren

eta hezur proportzioaren arabera.

Gutiziagarria ez denez, beste elikagai batzuekin nahastu behar da.

Hezurren ehunekoa zaindu egin behar da, zeren heste-paretak hautsi egin baitaitezke.


Ikus 2. eranskina.

Mahats-patsa

JATORRIA

Ardogintzaren hondakina. Erauzitako mahatsaren patsa eta haziak.

EZAUGARRIAK

Daukan proteina ez da oso digerigarria.

Gantzen ekoizpena eragiten duela dirudi.

Kalitate ertaineko belar lehorraren antzeko elikadura-balioa du.



LANBIDE EKIMENA

88

ERABILERA-MUGAK

4-5 kg egunean behi bakoitzari.


Gutiziagarritasuna hobetzeko, beste elikagai batzuekin nahastu behar da.

Konposizioa aldatu egiten da. Hazirik eta txortenik ez daukana hobea da.

Polifenol gehiegi eduki ditzake.

Erauzitako haziak ez du elikadura-balio handirik, zeren gehiena lignina baita.


Ikus 2. eranskina.

Kotoi-azala

JATORRIA

EZAUGARRIAK

Zuntz-kopuru handia dauka, % 50 ingurukoa.

Esnearen koipe-kopurua mantentzeko egokia ez bada ere, eragin depresorea duten dietetan

hobetu egiten du.

Abereak materia lehor gehiago jaten du.

Gramineoen belar lehorraren antzeko elikadura-balioa du.

ERABILERA-MUGAK

Guztizko anoaren % 20-25 edo 5-6 kg egunean behi bakoitzarentzat.


Ikus 2. eranskina.

Ekilorearen azpiproduktuak

JATORRIA

Hazi-uzta bildu ondoren gelditzen diren zurtoinak eta buruak. Haziaren azala ere erabili ohi da.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 89

EZAUGARRIAK

Hasiera ez da oso gutiziagarria, baina egokitze-aldiaren ondoren, normal bihurtzen da.

Ugalketarako abereen hazkuntzan erabiltzea gomendatzen da.

Haziaren azalak ez du elikadura-baliorik eta ez da oso digerigarria.

MUGAK ETA GOMENDIOAK

Lehorte-garaian, bazka gutxi dagoenean edo oso energetikoak diren dietetarako zuntzezko

diluitzaile gisa erabiltzea komeni da.

Haziaren azalaren erabilera-muga dietetako diluitzaile gisa, guztizko anoaren % 10-15ekoa da.

Ez da komeni esne-behiei ematea.


Ikus 2. eranskina

Azukre-erremolatxaren azpiproduktuak

JATORRIA

Tona bat sustraitik, 500 kg hosto eta koroa ateratzen dira. Azukrea erauzteko prozesuaren ostean,

500 kg mami heze edo 250 kg mami prentsatu eta txorten-kopuru aldakorra lortzen dira.

EZAUGARRIAK

a. Hostoak eta koroak: (freskoak edo siloan gordetakoak)

Zuntz-kopuru txikia eta proteina-kopuru eta hezetasun handia dauzkate.

Azukre-kopuru handia daukatenez, erraz gorde daiteke siloan.

Gehienezko muga: anoaren ML-aren % 50 edo 30-40 kg.

Babes-neurriak: zuntz-kopuru txikia daukatenez, eragin laxanteak dituzte; horregatik,

zuntz luzeekin (belar lehorrarekin, lastoarekin) nahastu behar da beherakorik ez eragi-

teko, eta anoak beste elikagai laxante batzuk dauzkanean, erabilera mugatu egin behar

da. Azido oxaliko asko daukatenez (azido horrek giltzurrunetako arazoak eta hipokal-

tzemia eragiten ditu), gatz- eta kaltzio-ekarpenak zaindu egin behar dira. Kanpoan bazka-

tzen duten abereei eman ahal izateko, landan, ilaretan jarrita, 1-2 aste lehortzen utzi

behar dira eta lurrarekin ez kutsatzea zaindu behar da.


LANBIDE EKIMENA

90

b. Mami hezea eta mami prentsatua:

Oso gutiziagarriak dira. Siloan gordetakoa ez da hain gutiziagarria.

Mami lehorrak eta zerealek baino hobeto jarduten dute azidosiaren aurka eta haien antzeko

balio energetikoa dute, zeren, zelulosa-kopuru handia dutenez, astiroago digeritzen baitira.

Proteina asko daukaten bazkekin (garagardo-patsarekin, alpapa-belar lehorrarekin) nahas-

tuta emaitza ezin hobeak lortzen dira.

Mugak eta babes-neurriak: gehienez, 7-8 kg ML edo 35 kg mami prentsatu. Beherakoak

eta gatzaren eta mineralen ekarpenak zaindu egin behar dira. Zuntz luzea erantsi behar

da, zeren kopuru handia emanez gero, esne-koipearen ehunekoa murritz baitezakete.

Siloetan gordetakoei dagokienez, ez erabili lizunak dituztenak eta gaizki hartzitutakoak.

c. Txortenak:

Oso gutiziagarriak eta oso hezeak dira, ez dira oso haritsuak eta erraz gorde daitezke siloan.

Erabilera-mugak: 15-20 kg/egun, alpapa-belar lehorrarekin edo alpapa berdearekin nahasita.


Ikus 2. eranskina.

Laranja-mami freskoa edo siloan gordetakoa

EZAUGARRIAK

Siloan gordetakoak freskoak baino balio energetiko handiagoa du, baina ez da hain gutiziagarria.

Babes-neurriak: hezetasunaren parte bat erauzteko prentsatu ez bada, siloan drainatzea erraztu

behar da, lastozko eta belar lehorrezko geruzak tartekatuta, hartzidura ustelak sor ez daitezen.

Sagar-mamia

JATORRIA

Sagardoa eta sagar-ura fabrikatzeko industriatikoak. Freskoa, siloan gordetakoa edo deshidratatua

izan daiteke.

EZAUGARRIAK

Energia-kopuru ona, baina ez dauka proteina eta errauts askorik.

Oso gutiziagarria da.

Esne-koipearen ehunekoan eragin positiboa du.

Freskoak zapore ona du eta jateko gogoa eragiten du.

Lehorra kalitate ertaineko belar-lehorraren antzekoa da.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 91

ERABILERA-MUGAK

10 kg egunean behi bakoitzarentzat, freskoa zein siloan gordetakoa.

Lehorrari dagokionez, 3 kg esne-behientzat eta 5 kg gizentze-behientzat.

Ardi-aziendari dagokionez, urea-ekarpen egokiarekin, mantentzeko premiak asetzeko, nahikoa

izango da abereak jan dezakeen elikagai-kopuruarekin.


Alkohol-kopurua dela-eta, mugak ezin dira gainditu, zeren, bestela, aberea mozkortu egin

baitaiteke.

Bereiz gorde daiteke siloan, baina hobe da lastozko ohea jartzea edo zelaiko belarrarekin

nahastea. Siloa ezin da ireki, 6-8 aste pasatu arte.


Ikus 2. eranskina.

Tomate-mamia

JATORRIA

Tomate-kontserben industriaren hondakinak dira. Konposizioa aldatu egin daiteke, tomate-uraren

edo latako tomatearen ekoizpenaren ondoriozkoa izatearen arabera. Hazi-kopurua handiagoa den

heinean, elikadura-balio handiagoa izango du.

EZAUGARRIAK

Freskoa oso gutiziagarria da.

Kalitate oneko proteina dauka.

Erraz gorde daiteke siloan.

ERABILERA-MUGAK

Guztizko anoaren % 15 edo 15-20 kg/behi/egun.

Gizentzeko zekorrentzat, % 10-15.

Ardi-aziendari dagokionez, 2-3 kg.


LANBIDE EKIMENA

92


Oso hezea denez, zuntz luzearekin nahasi behar da.

Behiari nahi adina jaten emanez gero, esne-koipearen ehunekoa txikiagotu egiten da eta

azidosia izateko arriskua dago (saihesteko lastoa edo bikarbonatoa erantsi).

Ardi-aziendari dagokionez, aukeran jaten emanez gero, arbuiatu egiten dute. Lehortuta proteina-

-gehigarri gisa erabil daiteke.


Ikus 2. eranskina.

Patata-mamia

JATORRIA

Patatak daukan almidoia erauzteko prozesuaren hondakina da. Freskoa, siloan gordetakoa edo lehor-

tua izan daiteke. Prestatutako pataten hondakinak azalak, patata-xerrak, patata ustelak, etab. eduki ohi

ditu eta gizakiek kontsumitzeko patataren industriatikoa da.

EZAUGARRIAK

Gutiziagarritasun ertaina du.

Energia-kopuru handia dauka (% 40 almidoia izan daiteke).

Proteina gutxi dauka.

ERABILERA-MUGAK

Esne-behientzat, 15-20 kg; ugalketarako abereentzat 5-10 kg.

Gizentze-abereentzat 10-15 kg.



Mami lehortuaren hezetasunak ezin du % 12a gainditu, zeren, bestela, kontserbatzeko arazoak

izaten baitira.

Zuntz-kopuru handiko elikagaiekin (hausnarketa errazteko) eta gatz-blokeekin batera eman

behar da.

Siloan gordetzeko, zaila da zapaltzen, eta udaberrian eta udan gaizki kontserbatzen da.

Anoan mailakatuta sartu behar da.


Ikus 2. eranskina.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 93

Garagardo-pats freskoa

JATORRIA

Garagardoaren industriaren hondakina da. Maltaren parte disolbaezinez, glumez, azalez eta azukre

bihurtu ez den almidoiaz osatuta dago. Whiski-distilategietako garauak antzekoak dira, baina proteina-

-kopuru txikiagoa daukate.

EZAUGARRIAK

Oso gutiziagarria eta urtsua da.

Energia-kopuru handia dauka.

Proteina-kopuru handia dauka, eta ehuneko handi bat (% 49-61) ez da errumenean degradatzen.

Esne-behientzat, proteina-gehigarri gisa erabil daiteke.

ERABILERA-MUGAK

Anoaren ML-aren % 20-25 edo 10-15 kg/behi/egun.


Gehiegi janez gero, esneari zaporea eta kolorea ematen dio.

Ekoizpena handiagotu egiten du, baina koipe-kopurua murriztu egiten du.

Udan, gehienez, 7 egunetan gorde daiteke, eta neguan, 10 egunetan, zeren, bestela, hartzi-

dura butirikoak sortzen baitira eta lizunak hazten baitira.

Anoaren hezetasuna zaintzen ez bada, abereak materia lehor gutxiago irentsiko du.

Sodio-, potasio- eta kaltzio-ekarpenak zaindu egin behar dira.


Ikus 2. eranskina.

Alkatxofa-hondakina

JATORRIA

Alkatxofa naturala garbitzeko, galdarraztatzeko eta brakteak kentzeko prozesuaren hondakina da.

Freskoa edo siloan gordetakoa izan daiteke.


LANBIDE EKIMENA

94

EZAUGARRIAK


Oso hezea da.

ERABILERA-MUGAK

Esne-behientzat 15-20 kg; ugalketarako abereentzat 7-12 kg.

Gizentze-abereentzat 10-15 kg.

Ardiei eta ahuntzei dagokienez, nahi adina jaten emanda, nahikoa da mantentzeko premiak

asetzeko.

BABES-NEURRIAK

Kopurua zaindu egin behar da, anoaren hezetasuna handiagotu ez dadin eta jandako materia

lehorraren kopurua txikiagotu ez dadin.


Ikus 2. eranskina.

Ilar-hondakina

JATORRIA

Kontserba-industriaren hondakinak dira (mekanikoki garandutakoak): lekak, zurtoinak eta garauen

parte bat. Freskoa, siloan gordetakoa edo belar lehorra izan daiteke.

EZAUGARRIAK

a. Freskoa: esne-behientzat, gehienez, 20 kg. Ardi-aziendari dagokionez, nahi adina jaten utziz

gero, mantentzeko premiak ase egiten dira.

b. Siloan gordetakoa: erraz erabiltzen da, baina ez da besteak bezain gutiziagarria eta kalitate

eskasagoa du. pH handia (pH = 4,8) eta amoniako-kopuru handia ditu. Gutiziagarria ez denez,

nahi adina jaten ematen zaienean 8-12 kg baino ez dute jaten (beste elikagaiekin nahasita).

c. Belar lehorra: hirusta-belar lehorraren antzekoa da.

ERAGOZPENAK

Errauts-kopuru handia dauka, uzta biltzean lurrarekin kutsatzearen ondorioz.


Ikus 2. eranskina.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 95

Endibiaren sustraiak

EZAUGARRIAK

Energia-kopuru handia daukate.

Proteina gutxi daukate.

Laxantea da.

Gutiziagarritasun aldakorra du.

ERABILERA-MUGAK

Esne-behientzat 20-25 kg eta ugalketarako abereentzat 10-15 kg, bi jatordutan banatuta.

Gizentzeko zekorrentzat, 10-15 kg.



Anoan mailaka sartu behar da.

Ezin da nahi adina jaten eman eta zuntz-kopuru handiko elikagaiekin nahasi behar da

azidosia saihesteko.

Biltegiratzean, izozteetatik babestu egin behar da, hartzidura alkoholiko ustelik sor ez dadin.

Garbitzea edo apur bat astintzea komeni da, gehiegizko lur-kopurua kentzeko.


Ikus 2. eranskina.

Azenarioak

EZAUGARRIAK


Potasio-kopuru handia du.

Esnearen kolorea hobetzen du, karotenoen eraginez.

BABES-NEURRIAK

Zuntz-kopuru handiko elikagaiekin nahasi behar da, azidosi-arriskuak saihesteko.

Anoan ez da potasio-kopuru handiko beste elikagairik sartu behar.


Ikus 2. eranskina.


LANBIDE EKIMENA

96

Piperraren azpiproduktuak

JATORRIA

Piperren kontserba-industriatikoa.

EZAUGARRIAK

Konposizioa aldatu egiten da, baina, oro har, proteina eta zuntz asko dauzka.

Balio energetiko txikia du.

ERABILERA-MUGAK

Ardiei nahi adina jaten emanez gero, beherakoak eragiten ditu eta ez ditu mantentzeko

premiak asetzen.


Ikus 2. eranskina.

5.3 Degradatzen ez den errumeneko proteina-edukia handiagotzen duten elikagaiak

Garrantzitsuagoa da ekoizpen handiko esne-behientzat; batez ere, edoskitzaroaren lehenbiziko hilabete-

etan, zeren, une horretan, mikrobio-proteinaren ekarpena ez baita nahikoa izaten ekoizpena asetzeko.

Elikagai horiek honako hauek dira:

1. Kotoi-hazia

2. Alpapa deshidratatua

3. Animalia-jatorriko azpiproduktuak:

3.1. Odol-irina

3.2. Arrain-irina

3.3. Okela-irina

Kotoi-hazia

EZAUGARRIAK


Proteina-kopuru handia dauka (% 50 degradagarria da).

Balio energetiko handia du eta kalitate oneko zuntza dauka.

Anoan energia asko behar denean emanez gero, azidosia eta zetosia saihestu egiten dira.

Esne-koipearen ehunekoa handiagotu ohi du.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 97

ERABILERA-MUGAK

Esne-behientzat, kontzentratuaren % 0,25 edo 4 kg behi/egun.

Gizentzeko behi-aziendarentzat, 0,7 kg.

Gizentzeko ardi-aziendarentzat, 0,1 kg, eta ugalketarako ardi-aziendarentzat, 0,25 kg.

BABES-NEURRIAK

Astiro eta mailaka sartu behar da.

Asko erabiliz gero, proteinaren ehunekoa murritzarazi egiten du.

Gosipola dauka. Hala ere, hausnarkariek toxina hori desaktibatzeko eta neurrizko kopurue-

tara jaitsarazteko mekanismoak dituzte.

Batzuetan aflatoxinez kutsatzen dira.

Biltegian luzaroan gordetzeko eta hezetasun handia dagoenean, fungizidak erantsi behar

zaizkio. Hezetasuna % 11tik beherakoa bada, ez dago biltegiratzeko arazorik.


Ikus 1. eranskina.

Alpapa deshidratatua

JATORRIA

Alpapa ehoa eta pikortatua.

EZAUGARRIAK

Alpapa-belar lehorrak baino proteina degradaezinaren kopuru handiagoa du.

Energia-kopuru ertaina dauka.

Karoteno-iturri ezin hobea (A probitamina) da eta kolina-kopuru handia dauka.

Dentsitate ona duenez, leku txikian asko gorde daiteke (500-600 kg/m3).

Ez da jatorrizko produktua bezain digerigarria.


Ikus 1. eranskina.


LANBIDE EKIMENA

98

Animalia-jatorriko azpiproduktuak

JATORRIA

Animalia-jatorriko kontserben industria eta hiltegiak.

Odol-irina

EZAUGARRIAK


Proteina-kopuru handia dauka. Proteina hori oso digerigarria da eta nekez degradatzen da.

Proteinak lisina-kopuru handia dauka.

ERABILERA-MUGAK

Kontzentratuaren % 1,5 gutiziagarritasuna dela-eta.


Ikus 1. eranskina.

Arrain-irina

JATORRIA

Konposizioa aldatu egiten da arrainaren freskotasunaren arabera (freskoagoa den heinean, proteina

degradagarri gutxiago dauka), prozesatzeko teknologiaren arabera, arrain-motaren arabera (arrain urdinak

gantz-kopuru handiagoa eta proteina-kopuru txikiagoa ditu, eta arrain zuriak gantz gutxiago eta proteina

gehiago ditu).

EZAUGARRIAK

Proteina gordin eta degradaezinaren kopuru handia du.

Aminoazido mugatzaileen ekarpen handia.

Hazkuntza-hormona handiagotzea eta errumenaren funtzionaltasuna hobetzea eragin dezake.

Bazka txarragoa den heinean, are eragin hobea du.

Frogatuta dagoenez, esne-ekoizpena handiagotu egiten du, hazkuntza sustatzen du eta bazkan

gehigarri gisa elikagai gutxiago erabiltzea eragiten du.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 99

ERABILERA-MUGAK

Kontzentratuaren % 2-3, baina gutiziagarritasuna galtzea eragin dezake.

Behi-aziendari dagokionez, kanpoan arbiak bazkatzen dituztenean gehigarri gisa kopuru txikiak

erabiliz gero, esne-ekoizpena eta jandako kopurua handiagotu egingo dira, okelaren ezauga-

rriak aldatu gabe.


Kopuru txikiekin hasi behar da (25 g), aste beteren buruan 300 g-ra iritsi arte.

Esneari eta gurinari usaina eta kolorea eman diezazkioke, baina hori ez dago frogatuta.


Ikus 1. eranskina.

Okela-irina

EZAUGARRIAK

Ez da oso gutiziagarria.

Proteina oso digerigarria dauka eta nekez degradatzen da.

Daukan gantzak kalitate ezin hobea du (gantz-azido aseen kopuru handia du).

ERABILERA-MUGAK

Kontzentratuaren % 3-4.


Ikus 1. eranskina.

5.4 Konparazio kualitatiboa eta kuantitatiboa

Energia- eta proteina-kopuru handiko lehengaien eta ezaugarri bereko azpiproduktuen elikadura-

-printzipioak konparatu ohi dira (balioak aldez aurretik ezarritako tauletatik hartzen dira).

Elikagai energetikoak

Oro har, azpiproduktu hauek (Feed glutenak, kotoi-haziak, erremolatxa-mami lehorrak) ohiko iturrien

(garagarraren, artoaren) antzeko energia-kopurua daukate.

Hala ere, desberdintasun handia dago proteina gordinaren ekarpenari dagokionez, batez ere artoa-

ren glutenarekiko eta kotoi-haziarekiko (1. grafikoa).


LANBIDE EKIMENA

100

Elikagai proteikoak

Oro har, desberdintasun handiak daude. Soja eta arrain-irina dira proteina gordinaren kopuru han-

diena dutenak. Errumenean degradatzen den heinean proteinaren banaketari dagokionez, aipatu ditugun

azpiproduktuek, proportzioan, proteina degradaezinaren kopuru handiagoa ziurtatzen dute (beti guztizko

proteinaren % 50 baino gehiago). Hala ere, arrain-irina eta okela-irina ezin dira asko erabili, zeren, guti-

ziagarritasun eskasa dela-eta muga txikiak baitituzte (2. grafikoa).

Balio energetikoari dagokionez, alpapa (belar lehorra zein deshidratatua) energia-kopuru txikiena

duen elikagaia da.

5.5 Konparazio ekonomikoa

Elikagaik kalitatea/prezioa erlazioaren arabera baloratzen dira. Prezio guztiak abeltzainari zuzenean

saltzen zaion prezioari dagozkio eta konparazioa erositako produktuaren €-en arabera egiten da (prezioak

1. taulan ikus daitezke).

Elikagai energetikoak

Aipagarrienak erremolatxa-mamia eta artoaren glutena dira. Kotoi-haziak garagarraren antzeko balio

energetikoa du eta, gainera, kalitate oneko proteina- eta zuntz-kopuru handiak dauzka; beraz, egokia da

edoskitzaroaren hasieran dauden behientzat (3. grafikoa).

Proteina-ekarpenari dagokionez, artoaren glutena eta kotoi-hazia dira gehien daukatenak; hala ere,

erremolatxa-mamia eta garagarra ere ez dira ahaztu behar, glutenak garagarrak baino bi aldiz proteina

gehiago badauka ere.

Konparazio honen arabera artoa erabiltzea ez da egokia, emaitza txarrenak baititu.

Elikagai proteikoak

Energia-ekarpenari dagokionez, aipagarrienak alpapa deshidratatua, kotoi-hazia, glutena (grafikoan

ez da ageri) eta sojaz, ekilorez eta artoaren glutenaz osatutako % 35eko proteina-gehigarria dira.

Proteinari dagokionez, soja proteina-ekarpen ona da, proteina-gehigarriarekin, alpapa deshidratatu-

arekin eta arrain-irinarekin batera. Hala ere, ez ditugu ahaztu behar kotoi-hazia eta artoaren glutena ere.

Proteina degradaezinaren ekarpena ziurtatzeko, dietan alpapa deshidratatua, kotoi-hazia, arrain-irina eta

proteina-gehigarria sartu beharko ditugu. Alpapa-belar lehorra erosteak ez du merezi ekonomikoki, bazka-

-eskasia latza ez badago, behintzat.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 101

66 TTXXAAHHAALLAAKK EELLIIKKAATTZZEEAA

6.1 Oritza eta txahal jaioberrien gaixotasunen aurkako erresistentzia

Zer da oritza?

Oritza, erditu ondoren errapearen bidez jariatzen den substantzia sendo, krematsu eta horia da. Defi-

nizioz, erditu ondorengo lehenbiziko jezteari dagokion jariaketari baino ezin zaio oritza deitu. Bigarren

eta laugarren jeztearen arteko jariaketei (edoskitzaroko laugarren egunera artekoei) trantsiziozko esnea

deitu ohi zaie, zeren esnearen konposizioa, mailaka, esne osoak duenera hurbiltzen baita. Oritza eta

trantsiziozko esnea esne osoarekin nahasi eta sal daitezke, baina txahalentzat elikagai ezin hobea dira.

Oritzaren elikadura-balioa eta balio immunologikoa

Oritzak, trantsiziozko esneak eta esne osoak konposizio desberdinak dituzte (6.1. taula). Oritza,

funtsean, proteina immunologikoekin edo odoleko antigorputzekin (Inmunoglobulinak IgG ere deitzen

zaie) aberastutako esnea da. Horrez gain, oritzak, trantsiziozko esnean eta esne osoak baino koipe,

proteina, mineral eta bitamina gehiago dauzka. Oritzaren energia-iturri nagusia koipea da, eta laktosa-

-kopuru txiki samarra daukanez, beherakoaren intzidentzia murrizten laguntzen du. Oritzak daukan

bitamina-kopuru handia (batez ere A, D eta E bitaminak) garrantzitsua da, zeren txahal askok, jaiotzen

direnean, bitamina-erreserba mugatuak izaten baitituzte.

Oritzak, elikadura-balio handia izateaz gain, txahal jaio berriak lehenbiziko egunetan beherakoak eta

bestelako osasun-arazoak eragin ditzaketen infekzioen aurka babesteko beharrezkoak diren antigor-

putzak dauzka. Oritzak, epe luzera, eragin onuragarriak ditu osasunean. Jaio eta bi aste eta erdia

odolean antigorputz-kontzentrazio handia daukaten txahalek, bi hilabete eta erdi dituztenean pneumonia

izateko aukera gutxiago dute. Beraz, txahalak jaio ondoren oritzaz elikatzea garrantzitsua da txahalak

hazteko programa egokia egiteko.

Jaio ondoren, txahalak oritzaz elikatuz gero, txahal jaioberrien osasun ona

sustatuko dugu eta biziraupena handiagotu egingo dugu.

Antigorputzen transferentzia behiarengandik txahal urrixarengana

Jaio baino lehen, fetua infekzio-iturri askoren aurka babesten duen ingurune esterilean dago

(umetokian). Baina jaio ondoren, inguruneko bakterio askok behia “kolonizatu” egiten dute. Txahal jaio

berriak odolean dauzkan antigorputzak ezinbestekoak dira, sor daitezkeen infekzio ugarien aurka

babesteko (infekzio horiek, batez ere, beherakoa eragiten dute).


LANBIDE EKIMENA

102

6.1. irudia. Antigorputzek bakterio-infekzioei aurre egiten eta infekziook deuseztatzen laguntzen dute.

Zenbait espezierengan (adibidez, gizakiengan), antigorputzak, ernaldian, amaren plazentaren bidez

transferitzen dira fetuarengana. Baina, esne-aziendari dagokionez, amak ez dizkio fetuari plazentaren

bidez antigorputzak transferitzen. Plazentaren bidez transferitutako antigorputzik ez dagoenez, txahala,

jaioberria denean, oso sentikorra da infekzio askorekiko. Txahalak antigorputzak jasotzeko duen era

eraginkor bakarra kalitate oneko oritzaz elikatzea da. Oritzak dauzkan antigorputzen bidez, behiak

(animalia immunizatuak) bere immunitate pasiboa (infekzio-agenteen aurkako erresistentzia) transferi-

tzen dio jaioberriari. Ikerketa askoren arabera, odolean antigorputz-kopuru egokia ez duten txahalen

heriotza-tasa askoz ere handiagoa da lehenbiziko egunetan (asteetan).

Antigorputzak hesteen bidez xurgatzea

Jaiotzen denean, txahalaren sistema gastrointestinalak proteinak partzialki baino ez ditu digeritzen,

eta hesteak molekula handiak xurga ditzake (antigorputzak barne). Hortaz, oritzarekin batera irensten

diren antigorputzen parte bat osorik gelditzen da eta odolaren bidez xurgatzen da. Jaio eta berehala,

xurgatutako antigorputzen batez bestekoa % 20koa da, baina proportzio hori aldatu egin daiteke eta %

6-45ekoa izan daiteke. Antigorputzak xurgatzeko ahalmena azkar murrizten da jaio eta ordu gutxi

batzuetara (6.2. irudia). Digestioaren ehunekoa handiagotu egiten da eta hesteetako zelulak iragazkaitz

bihurtzen dira antigorputzekiko. Txahalek antigorputzak xurgatzeko gaitasuna galdu egiten dute jaio eta

24 ordu ingurura (digestio-hodia itxi egiten da). Jaio eta 12 orduren barruan oritzaz elikatzen ez diren

txahalek, ez dute immunitate egokia lortzeko adina antigorputz jasotzen.

Oritzak, halaber, eragin laxantea ere badu eta digestio-hodien eginkizun normala eragiten du.

Horregatik, txahala jaio ondoren oritzaz elikatuz gero, hesterako bidea lehenago ixten da. Oritza jaio eta

24 ordura emanez gero, ordea, hestea ez da ixten 32 ordu geroagora arte (txahalen % 50). 24 orduko

atzerapenaz oritzaz elikatzen diren txahalen % 50ak ezin izango ditu antigorputzak xurgatu, ez du

antigorputzen aurkako babesik izango eta horietako txahal asko hil egingo dira.

Makrofagoa bakterio erantsiak

irensten Bakterio erantsiak Antigorputza

1. bakterioa

2. bakterioa

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 103

6.2. irudia. Jaio ondoren antigorputzen xurgatzeko ahalmena azkar murrizten da.

Txahalak oritzaz elikatu behar dira jaio eta berehala, zeren antigorputzen

transferentzia azkar murrizten baita, eta jaio eta 24 ordura deuseztatu egiten

baita. Immunitatearen transferentzia murriztearen arrazoiak honako hauek dira:

1) Antigorputz gehiago digeritzen dira.

2) Antigorputzen xurgatzea murriztu egiten da.

Oritzaren kalitatea: antigorputz-kopurua

Oritzak daukan antigorputzen kontzentrazioa murriztu egiten da, behiak erditu ondorengo lehenbiziko

9 ordutan jezten ez badira. Behiak jezten diren heinean edo txahalak edoskitzen duen heinean antigor-

utzen kontzentrazioa azkar murrizten da. Lehenbiziko jeztean hartzen den oritz-kopuruaren arabera,

bigarren jezteko trantsiziozko esneak oritzak daukan antigorputzen kontzentrazioaren % 60-70 izan

dezake. Antigorputzak sintetizatzen den esne berrian diluitu egiten dira. Trantsiziozko esneak daukan

antigorputzen kontzentrazioa azkarrago murrizten da lehenbiziko aldiz erditzen diren behiengan, behi

helduengan baino. Horrez gain, behiaren oritzaren eta trantsiziozko esnearen antigorputzen kontzen-

razioan hainbat faktorek eragiten dute. Faktoreok honako hauek dira:

1. Lehor-aldiaren iraupen desegokia (4 aste baino gutxiago) edo erditze goiztiarra: oritzaren

antigorputzen kontzentrazioa murriztu egiten da.

2. Erditu baino lehen oritza jeztea edo tantaka jariatzea: oritzaren antigorputzen kontzentrazioa

murriztu egiten da.

Ant

igor

putz

ak x

urga

tzea

(%)

Xurgatutakoa %-tan

Xurgatzearen batez bestekoa

Jaio osteko orduak


LANBIDE EKIMENA

104

3. Behiaren adina (6.3. taula): behi gazteen aldean, behi zaharrek antigorputz-kopuru handiagoa

daukan oritza ekoizten dute, zeren behi-taldean dauden gaixotasunen aurkako immunitate

zabalagoa eratzeko denbora gehiago izan baitute eta, ondorioz, gaixotasun gehiagoren aurkako

erresistentzia transmititzen dute (6.3. taula).

4. Behi-aziendaren arraza: Holstein arrazako behiek, beste arrazek baino ntigorputz-kopuru

txikiagoa ekoizten dute oritzean (6.4. taula).

Zenbatgarren jeztea

1.a 2.a 3.a 4.a 5.a 11.a Osagaia

Oritza Trantsiziozko esnea Esne osoa

Solidoak guztira, %-tan

Gantza, %-tan Proteina, %-tan1

Antigorputzak, %-tan

Laktosa, %-tan

Mineralak, %-tan

A bitamina, ug/dl

23,9

6,7

14,0

6,0

2,7

1,11

295,0

17,9

5,4

8,4

4,2

3,9

0,95

––

14,1

3,9

5,1

2,4

4,4

0,87

113,0

13,9

3,7

4,2

0,2

4,6

0,82

––

13,6

3,5

4,1

0,1

4,7

0,81

74,0

12,5

3,2

3,2

0,09

4,9

0,74

34,0

1 Hurrengo lerroan adierazten diren antigorputzen ehunekoa ere sartzen da.

6.1. taula. Esnearen eta oritzaren konposizioa.

Erditzea 1.a 2.a 3.a 4.a

Antigorputzen %1 5,9 6,3 8,2 7,5

1 g/100g oritz fresko

6.2. taula. Erditze-kopuruaren eragina oritzaren antigorputzen kontzentrazioan.

Esne-behiaren arraza Ayrshire Suitzar gorria Guernsey Holstein Jersey

Antigorputzen %1 8,1 8,6 6,3 5,6 9,0

1 g/100g oritz fresko

6.3. taula. Esne-behiaren arrazaren eragina oritzaren antigorputzen kontzentrazioan.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 105

6.3. irudia. Irentsitako oritz-kopuruaren eragina eta jaio ostean oritzaz noiz elikatzen denaren arabera, oritzetik txahalaren odolera transferitzen den G immunoglobulina (IgG).

Behi zaharrengandik lortutako kalitate oneko oritza izoztuta gorde daiteke,

eta txahal jaioberriekin erabil daiteke, txalaz erditu berri den amaren oritzaren

eraginkortasuna egokia ez dela susmatzen denean.

6.2 Txahal jaioberriaren urdaila

Txahalaren digestio-sistema ez dago guztiz garatuta jaiotzen denean, baina bizitzako lehenbiziko

hilabeteetan izugarri garatzen da. Jaiotzean, txahalaren digestio-sistemak urdail bakarreko animalienak

bezala funtzionatzen du; abomasoa da erabat garatuta dagoen eta funtzionatzen duen urdail konposa-

tuaren ganbera bakarra (6.1. irudia). Horren ondorioz, hausnartzen hasi aurretiko txahalek elikagai

likidoak baino ezin dituzte eraginkorki erabili. Dietaren osagai nagusia esnea den bitartean, txahala

hausnartu aurretiko animalia da; esnea batez ere abomasoan sortzen diren azidoen eta entzimen bidez

digeritzen da, eta errumena ez dago guztiz garatuta.

Handia

Gaz

urak

dau

kan

IgG

-en

kont

zent

razi

oa (m

g/m

l) A) Lehenbiziko elikatze-aldia

Emandako oritza (kg/elikatze-aldia)

B) Lehenbiziko elikatze-aldia jaio eta 12 ordu geroago Transferitutako

immunitatea Txahalen

heriotza-tasa

Elikatze--aldia

Elikatze--aldia

Elikatze--aldia

Elikatze--aldia

Elikatze--aldia

Handia Txikia

Txikia


LANBIDE EKIMENA

106

6.4. irudia. Txahal jaioberriaren urdaila.

Hala ere txahalak, hazi ahala, gero eta elikagai solido eta haritsu gehiago jaten ditu, eta errumenean

bakterioak bizitzen hasten dira. Hartziduraren ondoriozko azidoek errumeneko paretaren hazkuntza esti-

mulatzen dute. Mailaka, errumena energia hartzitzeko eta proteina digeritzeko toki nagusi bihurtzen da.

Txahal gaztea elikadura-boloa mastekatzen hasten denean, errumena erabat funtzionala dela esan daiteke.

Jaio osteko lehenbiziko egunetako elikagai bakarra esneak izan behar

badu ere, elikagai solidoak janez gero, errumena garatu egingo da eta aberea

titia kentzeko prest egongo da.

Urdail-ganberak eta hestegorriko ataka

Hausnarkarien urdailak lau ganbera ditu, hots: errumena, erretikulua, omasoa eta abomasoa. Lehen

esan dugunez, errumenean (lehen ganberan) eta abomasoan (laugarren ganberan) elikagaiak hautsi

egiten dira, erabat desberdinak diren bi prozesuen bidez (bakterioen bidezko hartzidura, errumenean,

eta azidoen bidezko digestioa, abomasoan). Erretikuluan (bigarren ganberan) errumenetik kanpora

ateratzen den digestio-materialaren fluxua kontrolatzen da. Omasoan (hirugarren ganberan), absortzioz

ura eta mineralak nahasten dira, digestio-materiala abomasora pasatu baino lehen.

Hausnartu aurretiko txahalen hestegorria eta omasoko zuloa hestegorriko atakaren (erretikuluko

ataka ere deitu ohi zaio) bidez lotuta daudenez, elikagaia zuzenean abomasora pasatzen da. Beste era

batera esanda, hestegorriko atakak elikagai likidoak pasatzen uzten ditu, errumenera eta erretikulura

sartu gabe. Hestegorriko ataka muskulu-ehunezko bi tolesdura dira.

Hesteetarantz

Hestegorria

Errumena % 25

Omasoa % 10

Erretikulua % 5

Abomasoa % 60

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 107

Tolesdura horiek, uzkurtzen direnean elkartu egiten dira eta, funtzionalki, hestegorriaren luzapen

bihurtzen dira (6.2. irudia). Hestegorriko atakak hainbat estimuluri erantzuten die eta faktore askok

(esnearen tenperaturak, errapetik edo botilatik hartzeak, esnearen kalitateak,...) ataka ixtea eragiten

dute. Ataka itxita dagoenean, hestegorriko esnea abomasora joaten da errumenera sartu gabe. Garatu

gabeko errumenera ez da komeni esnerik sartzea, zeren:

Denboraz kanpoko hartzidura, tinpanismoa eta beherakoa eragin baititzake.

Hartziduraren eraginez, esneak daukan energiaren parte bat galdu egiten denez, esnearen

elikadura-balioa murriztu egiten baita (errumeneko mikroflorak esnearen energiaren parte bat

erabiltzen du hazteko).

Beraz, errumenera sartzen ez denean esnea hobeto erabiltzen da. Hori oso garrantzitsua da jaio

osteko lehenbiziko asteetan. Hala ere, hazi ahala, txahalak elikagai solidoaren kopuru handiak jaten ditu,

eta, ondorioz, mailaka, hestegorriko atakak funtzionatzeari utzi egiten dio.

A) Animaliaren eskuinaldetiko bista B) Animaliaren atzealdetiko bista Atzealdea Aurrealdea Atzealdea Aurrealdea Ezkerra Eskuina Ezkerra Eskuina Hestegorriko ataka irekita Hestegorriko ataka itxita Hestegorriko ataka irekita Hestegorriko ataka itxita

C) Zeharkako ebakidura (goitiko bista) Hestegorriko ataka irekita Hestegorriko ataka itxita

6.5. irudia. Hestegorriko ataka.

Hestegorria Hestegorria

Errumena

Omasoa

Omasoa

Abomasoa

Err

etik

ulua

Erretikulu--errumena

Aboma-soa

Oma-soaren toles-tura

Erretikulu-errumenetik kanpo Errumeneko pareta

Estekaren ertz muskularrak Erretikulu-errumenaren barruan


LANBIDE EKIMENA

108

Txahalek esnea nola digeritzen duten

Esneak edo esnearen ordezkoak esne deskrematuaren proportzio handia daukanean eta aboma-

soan sartzen denean, gatzatua sortzen da. Gatzatua, bi entzimak (erreninak eta pepsinak) eta azido

gogor batek (azido klorhidrikoak) kaseina (esneak daukan proteinarik ugariena) gatzatzen dutenean

sortzen da. Esnearen koipea, ura eta mineralak abomasoan atxikitzen den gatzatuaren barruan gelditzen

dira digeritu ahal izateko.

Gainerako osagaiak, batez ere, gazurak dauzkan proteinak, laktosa eta mineral ugari gatzatutik kanpo

gelditzen dira eta, oso azkar (20 ml orduko), heste meharrera pasatzen dira. Laktosa berehala digeritzen

da hestean eta kaseinak eta gantzek ez bezala, berehalako energia ematen dio txahalari (6.6. irudia).

Abomasoan azidotasun handia dago eta gatzatuak dauzkan kaseinak, elikagaia irentsi eta zenbait

ordutara, banandu egiten dira. Gatzatuak dauzkan gantzak partzialki digeritzen dira abomasoan, listuan

jariatzen den lipasa izeneko entzimaren bidez. Ikerketek frogatu dutenez, txahalak esnea errapetik edo

plastikozko xurgagailutik hartzen duenean, azpiletik azkar edaten duenean baino listu eta lipasa gehiago

jariatzen du; beraz, elikatzeko azken metodo honek esnearen gantzaren digestioa alda dezake. Partzi-

alki digeritutako gantza heste meharrera pasatzen da, eta, han, pankrearen jariaketen bidez (entzimen

eta behazunaren bidez) digestio-prozesua egiten jarraitzen dute eta gantzak xurgatzen laguntzen dute.

6.6. irudia. Esnearen digestioa hausnartu aurreko txahalaren urdailean.

Orain urte batzuk arte, ikertzaileek, proteinak ondo digeritzeko gatzatua abomasoan sortzen zela

uste zuten. Gatzatu sendoaren parte ez ziren esnearen ordezkoaren proteinak desegokitzat jotzen ziren.

Baina, ikerkuntza berrien arabera, gatzatua sortzeko gaitasuna dena delakoa izanda, esnearen ordez-

koaren zenbait proteina-iturrik garapen-tasa egokiak lor ditzakete txahal urrixarengan (ikus esnearen

ordezkoei dagokien atala).

Gazurak dauzkan laktosa eta proteinak azkar pasatzen dira

eta hesteen bidez digeritzen dira Esnea

Abomasoa

Gatzatua digeritzen duten azido klorhidrikoa eta errenina eta

pepsina entzimak jariatzen dira

Proteina eta gantza dauzkan gatzatua sortzen da

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 109

6.3 Txahal gazteak esnez elikatzea

Likidoz elikatzeko fasearen xedeak

Txahal urrixa hasieran oritzaz elikatzea osasungarria da. Oritza lehenbailehen eman behar zaio

txahalari, bizitzako lehenbiziko egunean, eta, ondoren, trantsiziozko esnea eman behar zaio. Hurrengo

asteetan, txahalak esnea edo esnearen ordezkoa (prezio merkeenean elikadura-baliorik handiena

duena) jan behar du (6.7. irudia). Likidoz elikatzeko fasearen xede nagusiak honako hauek dira:

Txahal osasuntsuak haztea

Hezurren hazkuntza egokia lortzea

Denbora luzean esnea emategatik errumenaren garapen atzeratua saihestea

Esnez edo esnearen ordezkoaz elikatutako txahalei dagokienez, garrantzitsuagoa da osasun ona

lortzea, hazkuntza azkarra lortzea baino. Egia esan, dieta likidoaren bidez ezinezkoa da hazkuntza

azkarra lortzea. Titia kendu ondoren, muskuluak eta gantz-ehunak azkarrago hazten dira. Horregatik,

txahalek, esneaz gain, elikagai solidoak ere jan behar dituzte (batez ere kontzentratuak), jaio eta laugarren

egunera, errumena azkarrago garatzeko eta titia lehenago kendu ahal izateko (5-8 asterekin).

Maneiatzeari dagozkion alderdiak

Esnez egoki elikatuz gero, osasun ona eta bizitzako hasierako etapetan hazkuntza egokia lortuko

ditugu. Txahal gazteak esnez elikatzen direnean honako alderdi hauek kontuan hartu behar dira:

Elikagaiaren tamaina

Ematen zaien esne-mota (6.7. irudia)

Janaldien kopurua

Elikatzeko metodoa

Esnearen tenperatura

Alderdi horietako azken laurak hestegorriko ataka ixtea eragiten dute, zeren beharrezkoa baita

esnea normal digeritzeko eta ahalik eta digestio-arazo gutxien izateko. Halaber txahalaren osasuna are

hobea izango da honako higiene-arau hauek betez gero:

Elikagaia prestatzen duen pertsonak eskuak garbi eduki behar ditu.

Esnea biltegiratzeko, prestatzeko eta jaten emateko erabiltzen den ekipoak oso garbi eta lehor

egon behar du erabilera bakoitzean.


LANBIDE EKIMENA

110

Trantsiziozko esneari dagokionez, zenbat eman behar zaie egunean?

Arau egokia, egunean, jaiotzen denean duen pisuaren 10-12 kg-ko 1 kg esne ematea da. Beste era

batera esanda, txahalak hartu behar duen elikagai-kopurua, jaiotzen denean duen pisuaren % 8-10 da.

Txahalei esne-kopuru bera eman behar zaie titia kendu arte. Txahalek, hasi ahala, gero eta esne

gehiago hartuko dute. Hala ere, esne-kopurua mugatuz gero, elikagai solidoa lehenago jan dezaten

lortuko dugu (ikus, kontzentratuak eta belar lehorra ematen hastea deritzon atala).

Janaldi-kopurua

Esnea bi aldiz eman behar zaie egunean, eta aldi bakoitzean kopuru berdina (6.1. taula). Txahalak

egunean behar duen esne-kopurua aldi batean ematen zaienean, abomasoaren ahalmena handiagotu

egiten da eta, ondorioz, gehiegizko esne-kopurua errumenera sartzen da eta horrek digestio-arazoak

sorraraz ditzake (adibidez, tinpanismoa). Egunean behin jaten ematea, maneiatzeko baldintza egokiak

eta zorrotzak daudenean baino ez da eragingarria. Baina, baldintza normaletan, egunean behin jaten

emanez gero, beherakoak eta bestelako osasun-arazoak sorraraz ditzakegu.

Eman beharreko kopurua (kg/aldia), jaiotzen denean txahalak honako pisu hau duenean:

Adina (egunak)1 Esne-mota2 25 kg 35 kg 45 kg

1

2-5

6 egunetik titia kendu arte3

21 egunetik titia kendu arte3

Oritza

Trantsiziozko esnea Esne hartzitua, esne osoa

edo esnearen ordezkoa

Esne fresko deskrematua

1,0 – 1,25

1,0 – 1,25

1,0 – 1,25

1,5 – 1,9

1,4 – 1,75

1,4 – 1,75

1,4 – 1,75

2,1 – 2,6

1,8 – 2,25

1,8 – 2,25

1,8 – 2,25

2,7 – 3,4 1 Esnea egunean bi aldiz hartuz gero, txahalek, bizitzako 4. egunetik aurrea, garauen nahastea (hasierakoa) jango dute. 2 Azalpen gehiago izateko, ikus, esne-motei buruzko testua. 3 Txahalek, titia kendu baino lehen (5-8 astera), hasierako nahastea jan behar dute (pisuaren % 1).

6.1. taula. Elikagai likidoak txahalentzat — aldiriko kopurua egunean bi aldiz hartzea kontuan hartuz.

Txahalak, egunean hartu behar duen esne-kopurua, jaiotzen denean

duen pisuaren % 8-10 da. Esnea bi aldiz ematea komeni da, aldi bakoitzean

kopuru berdina emanez, hau da, gorputzaren pisuaren % 4-5 (ikus 6.1. taula).

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 111

Elikatzeko metodoa: xurgagailuz elikatzea

Erabilera bakoitzerako ekipoa egoki garbitu behar dela kontuan hartuta, hobe da xurgagailuz elika-

tzea, azpila erabiltzea baino. Xurgagailua erabiliz gero, txahalak, nahitaez, esnea astiro-astiro hartzen du

eta, horrela, beherakoak eta digestio-arazo batzuk izateko arriskua murriztu egiten da (6.2. taula).

Txahalaren digestio-sistemak azpiletik azkar edandako esnea baino hobeto onartzen du xurgagailuz

astiro hartutakoa (ahoan listu-kopuru handiagoa, abomasoan azido-kopuru handiagoa eta hesteetan entzi-

ma gehiago sortzen dira). Adibidez, esne osoa emanez gero, errapetik edo xurgagailutik esnea hartzen

duten txahalengan abomasoko gatzatua, azpilean edaten dutenengan baino azkarrago sortzen da.

Txahal-kopurua: Elikatzeko metodoa Guztira Beherakorik ez dutenak Beherakoa dutenak

Beherakoa dutenen

ehunekoa

Azpila

Xurgagailua

53

30

21

26

32

4

% 60

% 13

6.2. taula. Beherakoaren intzidentzia jaio osteko lehenbiziko hiru egunetan, erditze zailaren ondorioz jaiotako txahalekin erabilitako metodoaren arabera.

Txahalak xurgagailu bidez elikatzen direnean, elikagaia biltegiratzeko,

prestatzeko eta jaten emateko ekipo osoa (azpilak, botilak, nahasgailuak,

etab.) zeharo garbitu eta lehortu behar da hartualdi bakoitzerako.

Elikatzeko metodoa: Azpilaren bidez elikatzea

Xurgagailuaren bidez elikatzea komenigarriagoa bada ere, txahalak trebatu egin daitezke jaio eta

berehala azpiletik esnea har dezaten. Txahalari azpiletik edaten irakasteko metodo ona, atzamarrak esne

berotan bustitzea eta atzamarrak xurgatzen ari dela esnea dagoen lekura bideratzea da. Normalean,

txahala berehala hasten da azpiletik esnea xurgatzen. Xurgagailuaren ordez, azpila erabiltzen denean,

txahala dagoen ingurunean errazago sortzen dira deskonposizioa eta hezetasuna. Hala ere, txahalak

edaten ikasten duenean, azpilaren bidez elikatzea erraza da eta garbitzeko gero eta denbora gutxiago

behar izaten da.

Esnearen tenperatura

Oso garrantzitsua da esnearen tenperatura kontrolatzea, jaio osteko lehenbiziko asteetan. Esnearen

tenperaturak eragina du hestegorriko ataka ixtearen prozesuan. Garatu gabeko errumenean esne beroa

baino esne hotz gehiago sartzen da. Ondorioz, esne hotzak, esne beroak baino digestio-arazo gehiago

sor ditzake. Jaio osteko lehenbiziko asteetan, txahalari ematen zaion esneak gorputz-tenperatura izan

behar du (39 ºC), txahal handiagoei esne hotzagoa (25-30 ºC) eman diezaieke.


LANBIDE EKIMENA

112

Baserrian ekoiztutako esneaz elikatzea

Baserrian ekoizten den esne guztia ezin da saldu, eta txahalek saltzen ez den esne gehiena erabil

dezakete. Txahal gazteak elikatzeko baserrian erabil daitezkeen esne-motak honako hauek dira (6.7. irudia):

1) Erabil daitekeen oritz estra.

2) Trantsiziozko esne estra.

3) Saldu ezin daitekeen esnea (mastitisa duten behien esnea edo antibiotikoak dauzkan esnea).

4) Esne deskrematua eta baserrian prozesatu ondorengo azpiproduktuak.

5) Prozesatzeko plantara sal daitekeen esne arrunta.

Jaio osteko 1. eguna Jaio osteko 2-5

egunak Jaio osteko 6. egunetik titia kendu arte

Oritza Trantsiziozko esnea Esne osoa

Esnearen ordezkoa

Esne hartzitua

Esne deskrematua (>21 egun)

6.7. irudia. Esne-txahal urrixei ematen zaien esnea; esne hartzituak oritza, trantsiziozko esnea edo mastitisa duten behien esnea eduki dezake. Esne deskrematua ez da komenigarria 21 egunetik gora duten txahalei emateko.

Esne hartzitua

Oritz estra, trantsiziozko esnea eta mastitisa duten behien esnea, hartzitu egin daiteke eta txahalei

eman diezaiekegu. Oritzak eta trantsiziozko esneak elikadura-balio handia dute eta erabili egin behar

dira. Mastitisa duten behien esnea edo antibiotikoak dauzkan esnea kontuz tratatu behar da (ikus

mastitisa duten behien esneari dagokion atala).

Edoskitzaroaren lehenbiziko bost egunetan behiak jezte bakoitzean 10 kg oritz eta trantsiziozko esne

ekoizten dituela kontuan hartuta, guztira, 100 kg erabil dezakegu. 40 kg-ko pisua duen txahalak 4,0 kg

esne edan ditzake egunean. Beraz, lehenbiziko 10 jezteetan behiak txahala 25 egunetan elikatzeko

adina esne ekoitz dezake (100/4,0). Esne hori giro-tenperaturan (21 ºC) gorde daiteke. Gordetzen

denean, hartziduraren eraginez, laktosa azido laktiko bihurtzen da eta produktua azidotu egiten da, eta

hainbat astetan gorde daiteke. Oritza hartzitzen denean, antigorputz asko ez dira deuseztatzen, baina,

kaseina (esnearen proteina) degradatu egiten da denborarekin.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 113

Esne hartzituaren azidotasun handia dela eta, zenbait kezka sortu izan dira. Batez ere

gutiziagarritasunari dagokionez, zeren esne hartzitua, normalean, ez baita esne freskoa bezain

gutiziagarria. Adibidez, batzuen esanetan, esne hartzituak dauzkan azidoak kaltegarriak dira txahalaren

osasunerako, baina beste batzuek diotenez, azidoek bakterioak hiltzen dituzte, eta, ondorioz, mastitisa

duten behien esnea erabili egin daiteke. Egoera gehienetan honako hau gertatzen da:

Esne hartzituak dauzkan azidoak ez dira kaltegarriak txahalarentzat. Esne hartzituaz elikatu-

tako txahalek azidotasuna konpentsatu egiten dute, abomasoan azido-kopuru txikiagoa ekoiztuz.

Esne hartzitua izateak ez du mastitisa duten behien esnearen erabilera seguruago bihurtzen. Azidotasunaren eraginez, zenbait bakterio hiltzen badira ere, hartziduraren ondorioz

sortzen den azido laktikoa ez da nahikoa kaltegarriak izan daitezkeen zenbait patogeno

(adibidez, Escherichia coli) hiltzeko.

Esne osoarekin konparatuz, egoki prestatutako esne hartzitua erabiltzen

denean, txahalen batez besteko pisu-irabazia egunean murriztu egiten da

apur bat (3.5. irudia). Baina, gaizki prestatutako esnea ez da hain gutiziagarria

eta esne hori erabilita esne osoa erabilita baino txikiagoa izan ohi da batez

besteko pisu-irabazia egunean.

Esne hartzitua erabiltzen denean, honako arau hauek bete behar dira:

1) Ez eman esne hartziturik jaio osteko hirugarren edo laugarren egunera arte. Lehenbiziko 2-

-3 egunetan trantsiziozko esne freskoa erabili behar da, gutiziagarriagoa baita.

2) Erabili plastikozko ontziak. Soberako esnea gordetzeko ez erabili metaleko ontzirik. Hartzi-

duraren ondorioko azidoak metala jan dezake.

3) Trantsiziozko esnea jezten den bakoitzean, esne hori beste jezteetako partzialki hartzitutako

esnearekin nahastu behar da. Esne hartzituari ez erantsi antibiotikoekin tratatutako esnerik. Antibiotikoak dauzkan esnea erantsiz gero, hartzidura gelditu egin daiteke.

4) Esne hartzitua diluitu gabe edo ur beroarekin nahasita eman daiteke. Hiru parte oritz edo

trantsiziozko esne hartzitu eta parte bat ur nahasita, esnearen solidoen edukia egokitu egiten da

eta esne osoak daukanaren antzekoa lortzen da (% 12). Oritz freskoa hartzitzen denean, %

50ean diluitu behar da (parte bat oritz hartzitu parte bat urekin nahasita).

5) Tenperatura, hartzidura normala egiteko handiegia denean (> 21 ºC), esnea hartzitzeko azido

azetikoaren eta azido propionikoaren nahastea erabil daiteke (prestakina merkatuan saldu ohi

da). Nahastea esnea gordetzeko erabiliko den ontzian erantsi baino lehen, 1 kg esneko 10 ml

azido nahasi behar dira (esne kopuruaren % 1 azido).


LANBIDE EKIMENA

114

6) Elikagaia eman baino lehen sodio bikarbonatoa erants daiteke (5 g/kg) azidoa neutralizatzeko

eta kontsumoa bultzatzeko.

7) Higieneak erabatekoa izan behar du, esnea hartzitzen duten bakterioek azido-laktikoen hazkuntza

bideratzeko. Higienerik egon ezean, esnea deskonposatzen duten bakterioak errazago hazten dira.

8) Esne hartzitua ahalik eta azkarren kontsumitu behar da. Esne hartzituaren sailak lehenbiziko

3-4 asteetan erabili behar dira.

Esne osoa

Oritza eta trantsiziozko esnea erabili ondoren, esne osoa titia kendu arte erabil daiteke. Esne

osoaren kopuru mugatuak, hasierako garauarekin nahasita, elikagai ezin hobea da esne-txahalentzat.

Esne osoa erabiliz lortzen den hazkuntza-errendimendua, estandartzat jotzen da, beste esneak edo

esnearen ordezkoak ebaluatzeko (3.5. irudia).

Esne osoa, hasierako garauarekin nahastuta elikagai ezin hobea da esne-behientzat.

6.8. irudia. Hainbat motatako esnez elikatutako esne-txahalen batez besteko pisu-irabazia egunean. 1. esperimentuan, oritza erantsita duen esne hartzitua eta trantsiziozko esne hartzitua edo azidoarekin (% 1eko proportzioan) tratatuta

hartzitutakoa erabili dira. (“Raising Dairy Replacement; North Central Regional Extension publication #205-tik” hartutakoa).

1. esperimentua 2. esperimentua

Bat

ez b

este

ko p

isu-

iraba

zia

egun

ean

jaio

tzat

ik 4

. ast

era

arte

(g/e

gun)

Esne osoa

Esne hartzitua

Esne hartzitu azidotua

Esne osoa

Esnearen ordezkoa

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 115

Mastitisa duten behien esnea

Mastitisa duten behien esnea erabil daiteke txahalei emateko, baina txahalak elkarren kontaktuan egotea

saihestu egin behar da, gutxienez, jan ondorengo 30 minututan. Gomendio hori txahalek elkarri mastitisa

eragiten duen bakteriorik (batez ere Escherichia coli edo Pasteurella) transmititu ez diezaioten egiten da.

Ikerketa batzuen arabera, edoskitzaroan dagoen txahal batek beste txahal baten titi errudimentarioak

xurgatzen dituenean, ahotik errapera mastitisa eragiten duten bakterioak transmititu egiten dira.

Mastitisa duten behien esnea kontsumituz gero, txahalen osasun-arazoak areagotu egiten

dira, zeren esne horrek bakterio ugari eta, seguruenik, antibiotikoak eduki ohi baititu.

Mastitisa duten behien esneak dauzkan bakterioak irensteak ez dauka zertan kaltegarria izan

txahalaren osasunerako, beti ere, txahalaren digestio-sistemak egoki funtzionatzen badu eta txahalak

infekzioen aurkako erresistentzia egokia badu. Bakterio guztiak, normalean, hil egiten dira abomasoan

sortzen diren azidoen eraginez. Inoiz ez da frogatu mastitisa duten behien antibiotikodun esneaz

elikatzen diren txahalek kontsumoa murriztu egin dutenik edo txahal horien hazkuntza jaitsi egin denik.

Antibiotikoek eragin kaltegarria izan dezakete errumeneko bakterioengan. Horrez gain, etengabe

antibiotiko-kopuru txikien eraginpean egonez gero, antibiotiko horiekiko erresistenteak diren bakterioak

sor daitezke. Horren ondorioz, gaixotasunak sendatzeko antibiotiko jakin batzuen bidezko tratamendua

ez da hain eraginkorra izango.

Esne deskrematua

Esne deskrematu freskoa elikagai likido ona da 3 astetik gorako txahalentzat. Proteina-kopuru handi

samarra dauka, baina esne osoak baino energia gutxiago (% 50) eta gantzetan disolbatzen diren

bitamina (A bitamina eta D bitamina) gutxiago dauzka, zeren gantza kenduta baitauka. Esne deskre-

matua txahalek hasierako garauaren kopuru esanguratsuak jan ondoren baino ez da erabili behar.

Hasierako garaua jatea garrantzitsua da, txahalak esne deskrematuak ez dauzkan energia eta bitaminak

har ditzan. Negu hotzetan ez da esne deskrematua erabili behar, zeren txahalek energia osagarria behar

baitute, hotzaren aurka babesteko.

Esne arruntaz elikatzetik esne deskrematuaz elikatzerako trantsizioa mailaka egin behar da. Esne

deskrematua elikagai diluitua da eta gehiegizko ur-kopurua dauka. Horregatik, txahalari ematen zaion

esne deskrematuaren kopurua ondo egokitu behar da (6.2. taula). Berriz eratutako esne-hauts

deskrematua ere erabil daiteke. Esne-hautsa berriz eratzeko eta esne deskrematu likido bihurtzeko,

parte bat (100 g) esne-hauts deskrematu eta 9 parte ur (900 g) nahastu behar dira.

Esne deskrematu freskoa elikagai egokia da, baina ezin da txahalak hiru aste izan arte

erabili, hau da, txahalak hasierako garauaren kopuru esanguratsuak jaten ez dituen bitartean.


LANBIDE EKIMENA

116

Esnearen ordezkoa

Txahalek esnearen ordezkoa 4-6 egun dutenetik hartu dezakete. Esnearen ordezkoek, normalean, esne

osoaren materia lehorrak baino gantz gutxiago eduki ohi dute eta, beraz, energia gutxiago (% 75-80).

6.8. irudian azaldu dugunez, esnearen ordezkoaz elikatutako txahalek esne osoaz elikatutakoek baino

pisu gutxiago irabaz dezakete egunean. Eguneko pisu-irabaziaren batez bestekoa txikia izateak ez du

zertan txarra izan, zeren likidoz elikatzeko fasearen helburua ez baita hazkuntza-tasa handiagotzea,

osasun ona mantentzea baizik.

Esnearen ordezkoen kalitatea eta konposizioa

Esnearen ordezkoen fabrikazioan erabiltzen diren proteina-iturriek eta gantz-iturriek eragin handia

dute ordezkoaren kalitatean. Esnearen ordezkoa ebaluatzeko erabili ohi diren irizpideak hazkuntza

egokia eta osasun ona dira. Esnearen ordezkoa erabili baino lehen, etiketa irakurri behar da, ordez-

koaren elikadura-balioa egiaztatzeko. Esnearen ordezko jakin bat erabiltzea erabakitzeko, honako

irizpide hauek kontuan hartu behar dira:

Fabrikatzailearen izen ona

Analisi kimikoa

Produktuak dauzkan osagaiak

Fabrikatzailearen izen ona, analisi kimikoa eta esnearen ordezkoak dauzkan

osagaiak, esnearen ordezkoaren kalitatea ziurtatzeko parametro garrantzitsuak dira.

Esnearen ordezkoa oso kontuz prestatu behar da. Erosi baino lehen, fabrikatzailearen esperien-

tziaren eta izen onaren berri izan behar dugu. Normalean, esnearen ordezkoen materia lehorraren % 50

esne deskrematu deshidratatua izan ohi da1. Deshidratatzeko bero handiegia erabiliz gero, proteinen

digestioa aldatu egin daiteke eta beherakoak izateko arriskua areagotu egin daiteke. 6.3. taulan gome-

datutako esnearen ordezkoaren konposizioa ikus daiteke. Proteina-kopuruak, gutxienez, % 22koa izan

behar du. 6.3. taulan agertzen den gutxieneko gantz-kopurua (eter erauzkina) gaindituz gero, eragin

onuragarriak sor daitezke:

Beherakoaren larritasuna (baldin badago) arindu egiten du.

Txahalak ingurune hotzetan (herrialde epeletan eta latitude handietan) hazten direnean,

abereentzat energia osagarria da.

1 Estatu Batuetan esne deskrematu deshidratatua garestia da eta ez da erabiltzen esnearen ordezkoen osagai gisa.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 117

Esnearen ordezkoaren osagai egokienak esnearen deribatuak dira (hauts-esne deskrematua,

gazuraren proteinak, etab.). Arrain-proteina kontzentratuak edo soja-proteinak osagai onargarriak izan

daitezke, baina txahalak beste zenbait osagai ez ditu, ez onartuko ez eta erabiliko ere; adibidez, arrain-

-irina, soja-irina, proteina zelulabakarrak eta distilategietako produktu disolbagarriak (distilategietako

garauen hartziduraren azpiproduktuak).

Mantenugaia Kontzentrazioa

Energia metabolizagarria, Mcal/kg

Proteina gordina, %

Eter-erauzkina (lipidoak), gutxienezko %

Makromineralak

Kaltzioa (Ca), %

Fosforoa (P), %

Magnesioa (Mg), %

Potasioa (K), %

Sodioa (Na), %

Kloroa (Cl), %

Sufrea (S), %

Makromineralak

Burdina (Fe), ppm edo mg/kg

Kobaltoa (Co), ppm

Kobrea (Cu), ppm

Manganesoa (Mn), ppm

Zinka (Zn), ppm

Iodoa (I), ppm

Selenioa (Se), ppm

Bitaminak

A bitamina, UI2/kg

D bitamina, UI2/kg

E bitamina, UI2/kg

3,78

22,0

10,01

0,70

0,60

0,07

0,65

0,10

0,20

0,29

100,0

0,10

10,0

40,0

40,0

0,25

0,30

3800,0

600,0

40,03 1 Klima epeleko lurraldeetan, gutxienez, % 15ekoa izan behar du; klima hotzeko lurraldeetan, % 20koa. 2 UI = Nazioarteko unitateak 3 200 UI/kg hobesten da, sistema immunologikoaren funtzionamendua hobetzeko.

6.3. taula. Esnearen ordezkoetan gomendatzen diren mantenugaien kontzentrazioa (NCR, 1989).


LANBIDE EKIMENA

118

Esnearen ordezkoek daukaten almidoia eta txahalek almidoi hori nola digeritzen duten

Txahal gazteekin (4 aste baino gutxiago dutenekin) erabili ohi diren esnearen ordezkoen formula eta

txahal haziagoekin erabili ohi direnena desberdinak izan ohi dira. Almidoia ezin dute erabat digeritu 4-5

aste izan arte eta, normalean, ez da sartzen txahal gazteekin erabiltzen diren esnearen ordezkoen

osagai gisa. 4 aste baino gutxiago dituen txahalari almidoia daukan esnearen ordezkoa emanez gero,

beherako larriak eragin diezazkiokegu. Txahalaren adinaren arabera egokia den esnearen ordezkoa

erabiltzen ari garela ziurtatu egin behar dugu.

Esnearen ordezkoaren diluitze-tasa

Esnearen ordezkoak erabiltzen ditugunean, fabrikatzailearen argibideak, diluitze-tasa edozein

izanda, arretaz bete behar ditugu. Esnearen ordezko gehienak ur beroarekin nahastu behar dira honako

proportzio honen arabera: parte 1 esnearen ordezkoa eta 7 parte ur; esnearen antzeko solido-kopurua

duen likidoa lortzeko (6.4. taula). Ur gehiegi ipiniz gero (berriz eratutako esne diluituegia eginez gero),

beste mantenugaien kontsumoa murriztu egingo da eta hazkuntza-tasa ere murriztu egin daiteke. Ur

gutxiegi ipiniz gero (berriz eratutako esne kontzentratuegia eginez gero) beherakoaren intzidentzia

areagotu egin daiteke.

Esnearen ordezkoaren fabrikatzailearen argibideak, diluitze-tasa eta elikatu

behar dugun txahalaren adina edozein izanda ere, arretaz bete behar dira.

Berriz eratutako esnea (kg)

Esnearen ordezkoa (g)

Ura2 (kg)

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

125

250

375

500

625

750

875

1000

1125

1250

0,875

1,750

2,625

3,500

4,375

5,250

6,125

7,000

7,875

8,750 1 Fabrikatzailearen argibideak bete. Normalean berriz eratutako esneak 7 parte ur eta parte 1 esne eduki ohi ditu, eta guztizko solidoen edukia % 12-13koa izan ohi da. 2 Hautsa errazago dilui dadin, erabili ur beroa (40-45 ºC), hautsa disoluzioarekin nahastu eta ur beroa edo epela erantsi, txahalari eman baino lehen esnearen tenperatura txikiagotzeko (35-40 ºC). Ez erabili ur bero gehiegi hautsa diluitzeko, zeren proteina desnaturalizatu egin baitaiteke.

6.4. taula. Berriz eratutako esnea prestatzeko nahastu behar diren esnearen ordezkoaren eta uraren kopuruak.1

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 119

Esnearen ordezkoa merkeago erosteko

Txahalak baserrian ekoiztutako esneaz elikatu beharrean, esne hori saldu eta esnearen ordezkoaz

elikatzea merkeago ateratzeko ekonomia sinplea besterik ez da erabili behar. Esnearen ordezkoaren

materia lehorra % 95 bada, eta esnearena % 12,7, materia lehorraren kopuru bera lortzeko 95/12,7 = 7,48

aldiz esne gehiago beharko dugu. Horrez gain, kontuan hartu behar dugu esnearen ordezkoaren

proteinaren eta gantzaren kalitatea esnearenaren % 90 dela.

Beraz, esnearen ordezkoaren 1 kg, 7,48 x 0,9 = 6,73 kg esne izango da. Adibidez, kilo bat esneren

prezioa 12 moneta-unitate (UM) bada, esnearen ordezkoaren prezio baliokidea 12 x 6,73 = 80,76 UM/kg

izango da. Beraz, esnearen ordezkoaren kiloak 80,76 UM baino gutxiago balio badu, merkeago

ateratzen da esnea saltzea eta esnearen ordezkoa erabiltzea.

6.4 Elikagaiak ematen hastea: hasierako garaua eta belar lehorra

Likidoz elikatzen den garaian, txahala jaten ari dela hestegorriko ataka itxi egiten da, esnea ez da

erretikulu-errumenera sartzen eta zuzenean abomasora joaten da. Baina txahalak elikagai solidoak jaten

dituenean, hestegorriko atakak, mailaka, funtzio horri utzi egiten dio, bakterioak errumenean bizitzen

hasten dira eta errumeneko pareta garatzen hasten da. Orduan, txahalak zuntza daukaten elikagaiak

erabiltzeko gai bihurtzen dira, zeren errumenean mikrobioak bizi eta hazi egiten baitira.

Errumenaren garapena

Txahalari ezin zaio titia kendu errumena funtzionala izan arte eta aberearen elikadura-premiak ase

ahal izan arte. Elikagai solidorik jaten ez duten txahalen errumena ez da garatuko. Teknika hori

okelatarako txahal zuriak hazteko erabili ohi da. Elikagai solidoa janez gero, ordea, errumena garatu

egingo da (6.6. irudia) eta ezinbestekoa da errumenaren garapenerako.

Hasierako elikagai solido gutiziagarria lehenbailehen jaten ematea garrantzitsua

da errumenaren garapena eta titia kendu bitarteko trantsizio ona ziurtatzeko.


LANBIDE EKIMENA

120

Hausnartu aurreko txahal jaioberria

Errumena azpigaratuta dago eta ez da

funtzionala

Esnea ez da errumenera sartzen, zeren

hestegorriko atakak esnea zuzenean abo-

masora (omasoan zehar) bidaltzen baitu.

2-2,5 hilabeteko txahala

Elikagai lehorra janez gero, batez ere hasi-

erako garaua, errumena garatu egingo da.

Hartziduraren ondoriozko gantz-azido lurrun-

korrak (batez ere azido azetikoa eta azido

butirikoa) hazkuntzaren sustatzaile garran-

tzitsuak dira.

Txahala hausnartzen hasten da

Txahala titia kendu ostean

Txahalak hausnartu egiten du eta energia

eta proteina gehiena errumeneko hartzidu-

raren ondorioz hartzen du.

6.9. irudia. Errumenaren garapenaren etapak.

Hesteetarantz

Hestegorria

Errumena, % 25

Omasoa, % 10

Erretikulua, % 5

Abomasoa, % 60

Errumena, % 60

Omasoa, % 10

Erretikulua, % 5

Abomasoa, % 25

Errumena, % 80 Erretikulua,

% 5

Omasoa, % 8

Abomasoa, % 7

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 121

Noiz hasi behar dugu hasierako elikagai solidoa ematen?

Hasierako garaua lehenbailehen eman behar zaio txahalari, jaio eta 4 egunera hasiko gara ematen

eta 4 hilabete dituenera arte emango diogu, hau da, titia kendu eta 6-8 astera arte. Bizitzako lehenbiziko

10 egunetan, txahalak elikagai solidoen kopuru txikiak jan behar ditu. Txahala elikagai solidoak jatera

ohiarazteko hainbat era daude:

Hasierako elikagai solidoak melaza edo beste osagai gutiziagarriren bat eduki behar du.

Hasierako elikagai solidoa fresko mantentzeko, elikagaia maiz eman behar zaio abereari, baina

aldiko gutxi.

Esnearen kontsumoa mugatu egin behar da, 3.1. taulan iradokitzen diren kopuruen arabera.

Abereak beti ur garbia eta freskoa eduki behar du nahi duenean edateko. Ur gehiago edaten

duten neurrian, hasierako elikagai solido gehiago jaten dute.

Txahalak esnea hartzeari utzi eta berehala, hasierako elikagai solidoaren eskukada emango

diogu ahora edo azpilean ipiniko diogu.

Horrez gain, zenbait ekoizlek, hasierako elikagai solidoaren kontsumoa bultzatzeko, janaria

emateko xurgagailudun botila erabiltzen dute.

Hasierako garaua lehenbailehen eman behar da. Jaio eta 4 egunetara hasi

eta 4 hilabete izan arte (titia kendu eta 6-8 astetara) eman behar zaio txahalari.

Komenigarria al da hasierako elikagai solidoarekin batera belar lehorra ematea?

Lehengo ikerketaren arabera, kalitate oneko kontzentratuaren eta belar lehorraren nahastea jaten

ematea, errumena egoki garatzeko beharrezkoa zela uste zen. Errumenaren ahalmena handiagotzeko

eta papilak mantentzeko eta papilok forma egokikoak izateko, zuntz askoko eta bolumen handiko

elikagaia erabili behar zela uste zen.

Baina oraintsu egin diren ikerketen arabera, hasierako elikagai solidoak zuntz-kopuru egokia badu,

ez dago zertan belar lehorrik eman. Kontzentratuak dauzkan karbohidratoak funtsezkoak dira, zeren

errumeneko pareta hazteko eta garatzeko azido butirikoa eta azido azetikoa hornitzen baitute.

Bi motatako hasierako elikagai solidoak daude: hasierako garauak eta hasierako elikagai solido

osoak (6.5. taula). Hasierako elikagai solido osoek, hasierako garauek baino zuntz-kopuru handiagoa

(energia gutxiago) daukate, baina biak abere helduak elikatzeko erabili ohi diren osagaiekin egin

daitezke (urearekin izan ezik).


LANBIDE EKIMENA

122

6.10. irudia. Esne-kopuru konstanteaz eta nahi adina bazkaz elikatutako txahal gaztearen

hasierako garauaren kontsumoa (A) eta txahalak irabazitako gorputz-pisua (B).

(A) Hasierako elikagai solidoaren kontsumoa (g/egun)

Esnearen kontsumoa: 3,6 kg/egun

B) Gorputz-pisua (kg)

Adina (asteak)

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 123

HASIERAKO GARAUA1 HASIERAKO ELIKAGAI SOLIDO OSOA2

1 2 3 4 1 2 3 4

OSAGAIAK ........................KOPURUA (kg, dagoenean).......................

Alpapa pikortsua

Artagaraua

Artoa (garaua + burua)

Oloa

Gari-azala

Erremolatxa-mamia

Artoaren glutena

Distilategietako garauak

Linazizko elikagaia

Gehigarria, % 44 PG

Gazur deshidratatua

Melaza

Minelarak: % 23 Ca eta % 18 P

Kareharria edo CaCO3 Mineralen nahastea trazetan

Guztira

––

35,0

––

35,0

––

––

––

––

22,7

––

5,0

0,6

1,4

0,25

100,0

––

30,0

––

13,0

10,0

––

––

––

10,0

10,0

10,0

5,0

––

1,7

0,25

100,0

––

50,0

––

––

10,0

––

––

10,0

10,0

12,8

––

5,0

––

1,9

0,25

100,0

––

50,0

––

––

––

––

20,0

––

10,0

12,9

––

5,0

––

1,8

0,25

100,0

18,9

24,0

––

35,0

––

––

––

––

––

15,0

––

5,0

1,1

0,7

0,3

100,0

17,0

22,0

22,0

––

––

15,0

––

––

––

17,0

––

5,0

1,2

0,5

0,3

100,0

18,8

––

35,0

22,0

––

––

––

––

––

17,0

––

5,0

1,2

0,7

0,3

100,0

16,0

15,0

10,0

10,0

––

10,0

10,0

10,0

––

12,0

––

5,0

1,0

0,7

0,3

100,0

MANTENUGAIAK ........................KONPOSIZIOA (materia lehorra).........................

Energia

GMD3, %

Mantentzeko energia garbia, Mcal/kg Hazteko energia garbia, Mcal/kg

Proteina gordina, %

Zuntz azido detergentea, %

Zuntz neutro detergentea, %

Kaltzioa %

Fosforoa, %

Aztarna-mineralak, %

80,3

1,96

1,32

19,9

8,6

18,0

0,89

0,51

0,28

79,5

1,94

1,30

19,6

8,3

20,4

0,95

0,59

0,28

81,8

2,00

1,36

20,2

7,6

18,6

0,94

0,52

0,28

82,7

2,02

1,39

20,7

6,7

17,6

0,95

0,51

0,28

75,6

1,80

1,19

18,4

14,2

24,3

0,82

0,51

0,34

76,1

1,83

1,21

18,5

16,6

27,6

0,84

0,51

0,34

75,1

1,80

1,19

18,5

15,4

26,2

0,85

0,52

0,34

77,4

1,87

1,23

19,4

16,1

30,1

0,85

0,52

0,34

1 Hasierako garaua bazkarekin (kalitate oneko belar lehorrarekin) batera eman daiteke. 2 Hasierako elikagai solido osoa bereiz eman daiteke, zuntz-kopuru handiak baitauzka. 3 GMD = Guztizko Mantenugai Digerigarriak = proteina digerigarriaren % + zuntz gordin digerigarriaren % + nitrogeno-erauzkin libre digerigarriaren % + (2,25 x eter-erauzkin digerigarriaren %).

6.5. taula. Txahal gazteentzako kontzentratuen nahasteen konposizioaren adibideak.


LANBIDE EKIMENA

124

Hasierako elikagai solido osoa, normalean, ez da hasierako garaua bezain gutiziagarria izaten eta

gutxiago jan ohi dute. Bazka ez da beharrezkoa titia kendu arte, hasierako elikagai solido osoa ematen

zaienean. Hasierako elikagai solidoaren % 25 zuntz neutro detergentea (ZND) ez bada, belar lehorra

eman daiteke. Horrez gain, hasierako elikagai solidoak % 18 inguruko proteina gordina eta % 75-80ko

GMD eduki behar ditu, eta elikagaiari A, D eta E bitaminak erantsi behar zaizkio.

Normalean, hasierako garauak zakar ehota edota ehundura latza eduki dezaten arrabolez zapalduta

egon ohi dira. Ez da komeni fin ehotzea, zeren partikula finek ez baitute hausnarketa estimulatzen.

Bazkan % 5 melaza sartuz gero gutiziagarritasuna asko hobetzen da. Txahalek egunean 1,5-2 kg

hasierako elikagai solidoa jaten dutenean (3 hilabeterekin), abereei kontzentratu-nahaste merkeagoa

eman diezaiekegu. 6.7. A. irudian, 2 hilabeterekin nahi adina bazka emanda aurreikusten den bazkaren

kontsumoa ikus daiteke.

6.5 Titia kendu baino lehen aurreikusten den pisu-irabazia

Dieta likidoekin batera hasierako elikagai solidoa emanez gero, txahalak 150-400 g/egun irabazi

behar du (6.5. irudia). Esne osoaren bidez hazkuntza-tasa handiagoak lortzen dira. Hala ere, hazkuntza-

-maila hori txahal handiagoen hazkuntzaren batez bestekoa baino askoz txikiagoa da (600-900 g/egun).

Dieta likidoa erabilita, dieta solidoa erabilita baino hazkuntza txikiagoa lortzen da, baina, atal honen

hasieran esan dugunez, titia kendu aurretiko elikatzeko programaren helburua ez da ahalik eta pisu-

-irabazirik handiena lortzea, baizik eta osasun ona, hezurrak ondo haztea errumena ondo garatzeko

hasierako elikagai solidoaren kopuru egokia janaraztea, elikadura likidotik solidorako trantsizio egokia

egiteko. Azkar hazteko, esneaz gainelikatzen diren txahalek, beherako gehiago izaten dituzte eta,

ondorioz, txahalon hazkuntza atzeratu egin daiteke.

Txahalak esneaz gainelikatuz gero, beherakoak eragin daitezke eta

hazkuntza atzeratu egin daiteke.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 125

Adina (hilabeteak)

3-6 7-12 13-18 19-22

Batez besteko pisua, kg

Aurreikusitako kontsumoa, kg/egun

Bazka bikaina1 , kg/egun

Kontzentratua, kg

Bazka ona2 , kg

Kontzentratuak, kg

Bazka txarra3, kg

Kontzentratuak, kg

Bazkaren %

Dietako ZND-aren kopurua4 , %

Dietako proteina-kopurua4, %

150

3,2 – 4,0

1,8 – 2,2

1,4 – 1,8

1,4 – 1,8

1,8 – 2,2

0,9 – 1,4

2,3 – 2,7

40 – 80

34

16

270

5,4 – 7,3

5,0 – 6,0

0 – 1,0

4,5 – 5,0

1,4 – 1,8

3,2 – 4,0

2,3 – 2,7

50 – 90

42

15

400

7,7 – 9,5

8,0 – 9,0

0 – 10

6,4 – 7,3

1,4 – 1,8

5,4 – 6,4

2,7 – 3,6

60 – 100

48

14

500

10 – 11,8

10 – 11

0 – 10

9,0 – 10

1,0 – 1,4

7,3 – 8,2

2,7 – 3,6

60 – 100

48

12 1 Bazka bikaina = Guztizko Mantenugai Digerigarriak (siloan gordetako artoa, heldu gabeko belarra), % 60 baino gehiago. 2 Bazka ona = Guztizko Mantenugai Digerigarriak (lastoa, belar lehor txarra, etab.), % 48-50. 3 Bazka txarra = Guztizko Mantenugai Digerigarriak (alpapa lorean, osoa edo ertaina), % 54-56. 4 Anoan gomendatzen den zuntz neutro detergentea (ZND) eta proteina gordinaren kontzentrazioak.

6.6. taula. Kontzentratu- eta bazka-kopuruak arraza handiko txahalen dietetan.

6.6 Titia kentzea

Txahalari, ondo hazten ari denean eta gutxienez bere pisuaren % 1aren besteko hasierako elikagai

solidoa (500-600 g arraza txikientzat eta 700-800 g arraza handientzat) jaten ari denean kendu behar

zaio titia. Txahal txikiak eta ahulak esneaz elikatzen jarraitzea komeni da. Titia kentzen hasi baino

astebete lehenago, esnea egunean behin ematea gomendatzen da. Txahal gehienei 5-8 astera ken

dakieke titia. Hasierako garauaz elikatuta txahalak, hasierako elikagai solido osoaz elikatutako txahalak

baino aste batzuk lehenago egon daitezke titia kentzeko prest. 4 aste baino lehen titia kenduz gero,

arriskuak sor daitezke eta, ondorioz, heriotza-tasa handiagoa izan daiteke. 8 aste baino geroago titia

kentzea garestia izan daiteke, ordea, honako arrazoi hauengatik:

Titia kendu zaion txahalaren anoa (bazka eta kontzentratuak), normalean, esnea edo esnearen

ordezkoa baino merkeagoa izan ohi delako.

Txahalei dieta likidoa ematen zaienean hazkuntza-tasa mugatu egiten delako. Normalean, titia

kendu ostean, txahalek askoz pisu gehiago irabazten dute, dieta solidoetara ondo ohituta badaude.


LANBIDE EKIMENA

126

3-6 HILABETE 7-12 HILABETE

1 2 3 4 1 2 3 4

OSAGAIAK .............................KOPURUA (materia lehorra)...........................

Alpapa erdiloratua, kg Alpapa-belarra, kg Bazka-belar lehorra, kg Arto-uztondoa, kg Siloan gordetako artoa, kg Artagaraua, kg1 Gehigarria, % 44 PG-rekin, kg Mineralak, % 23 Ca – % 18 P, g Kareharria edo CaCO3, g Aztarna-mineralen nahastea, g Guztira (kontsumoa, kg/d)

2,2 –– –– –– –– 1,4

0,27 14,0 –– 9,0

3,9

–– –– 1,6 –– –– 1,5

0,64 ––

40,0 9,0

3,7

1,7 –– –– –– 0,9 1,0

0,36 14,0 –– 9,0

4,0

–– 1,1 –– –– 1,1 0,9

0,64 9,0

18,0 9,0

3,7

3,2 –– –– –– 2,7 0,5

0,27 18,0 ––

18,0

6,7

–– 2,8 –– –– 2,8 0,5 0,5 9,0 ––

18,0

6,6

5,7 –– –– –– –– 1,1 ––

18,0 ––

18,0

6,8

–– –– –– 4,3 –– 1,2 1,1

23,0 18,0 18,0

6,6


Energia GMD3, % Mantentzeko energia garbia, Mcal/kg Hazteko energia garbia, Mcal/kg

Proteina gordina, % Zuntz azido detergentea, % Zuntz neutro detergentea, % Kaltzioa % Fosforoa, % Aztarna-mineralak, %

71,8 1,67 1,06 16,7 22,0 31,0 0,80 0,37 0,25

72,3 1,69 1,08 16,4 21,0 35,0 0,63 0,38 0,25

71,4 1,67 1,06 16,2 23,0 35,0 0,71 0,36 0,25

72,4 1,69 1,08 17,0 22,0 36,0 0,64 0,38 0,25

66,4 1,52 0,92 14,0 28,0 44,0 0,77 0,31 0,25

66,7 1,52 0,92 14,0 28,0 46,0 0,54 0,31 0,25

65,7 1,50 0,90 15,8 30,0 40,0 1,06 0,31 0,25

67,1 1,54 0,92 14,0 28,0 48,0 0,50 0,31 0,25

1 Artoaren parte baten edo arto guztiaren ordez oloa, garagarra edo energia-kopuru handiko produktuak erabil daitezke. Osagai guztiak garau-nahastean sar daitezke.

6.7 taula. 12 hilabete baino gutxiago duten txahalentzako anoen adibideak.

Txahalek indartsuak eta osasuntsuak izan behar dute eta, gutxienez, euren pisuaren % 1

besteko hasierako garau-kopurua jan behar dute, titia kendu baino lehen.

Lehen esan dugunez, txahalak dituen elikadura-premiak eta errumenaren garapena hobeto aseko

dira hasierako elikagai solidoa erabilita, bazka erabilita baino, batez ere titia kendu baino lehen. Baina,

titia kendu ondoren, kalitate oneko belar lehorra edo siloan gordetako bazka eman behar zaie jaten.

Anoaren konposizioa monitorizatu egin behar da, batez ere anoan siloan gordetako artoa sartzen

denean (6.6. taula). Titia kendu ondoren, jateko ahalmena handiagotzen den heinean, pisu-irabaziak ere

handiagotu egin behar du, epe luzera aurreikusitako neurrian.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 127

Titia kendu ondoren elikatzea

Txahalari titia kendu ondoren, osasun-arazo gehienak desagertu egiten dira. Orduan, ezarri beha-

rreko hazkuntza-tasa erabaki behar da, eta horren ondoriozko premiak asetzeko beharko diren energia,

proteina, mineral eta bitaminen iturri ahalik eta merkeenak lortu behar dira (ikus, 6.9. taula, eranskinean).

Elikadura-premiak eta jateko ahalmena aldatu egin ohi dira denboran zehar. Urtebete baino gutxiago

duten txahalek mantenugai-premia handiak dituzte baina ez dute nahikoa ahalmen errumenean.

Ondorioz, bazka hutsa jaten ematen bazaie, hazkuntza-tasak ez dira egokiak izango. Txahal gazteen

dietan garauak edo kontzentratuak sartu behar dira, baina urtebetetik gorako txahalen dietan ez dira

beharrezkoak (6.6. taula).

Zenbait baserritan, txahalei ematen zaien anoa behi nagusiek arbuiatu dutena izaten da. Arbuiatu-

tako elikagaiez osatutako dietak, hasierako dietak baino zuntz-kopuru handiagoa eta proteina-kopuru

txikiagoa eduki ohi ditu. Askotan, dietaren konposizio-aldaketa horrek ez du arazorik sortzen, eta

arbuiatutako elikagaiak 6 hilabetetik gorako txahalekin erabil daitezke, beti ere, gutiziagarritasuna

onargarria bada.


LANBIDE EKIMENA

128

13-18 HILABETE 19-22 HILABETE

1 2 3 4 1 2 3 4

OSAGAIAK .............................KOPURUA (materia lehorra)...........................

Alpapa erdiloratua, kg Alpapa-belarra, kg Bazka-belar lehorra, kg Arto-uztondoa, kg Siloan gordetako artoa, kg Artagaraua, kg1 Gehigarria, % 44 PG-rekin, kg Mineralak, % 23 Ca – % 18 P, g Kareharria edo CaCO3, g Mineralen nahastea trazatan, g Guztira (kontsumoa, kg/d)

5,1 –– –– –– 4,0 –– ––

36,0 ––

23,0

9,1

10,1 –– –– –– –– –– ––

23,0 ––

23,0

10,1

–– 5.4 –– –– 3,6 ––

0,27 18,0 ––

23,0

9,2

–– –– –– 6,5 –– 1,5 1,3

41,0 23,0 23,0

9,3

11,4 –– –– –– –– –– ––

18,0 ––

29,0

11,4

7,3 –– –– –– 3,6 –– ––

36,0 ––

27,0

10,9

6,6 –– –– 4,1 ––

0,73 ––

50,0 ––

29,0

11,4

–– –– –– 8,6 –– 1,2 1,5

50,0 23,0 28,0

11,3


Energia GMD1, % Mantentzeko energia garbia, Mcal/kg Hazteko energia garbia, Mcal/kg

Proteina gordina, % Zuntz azido detergentea, % Zuntz neutro detergentea, % Kaltzioa % Fosforoa, % Aztarna-mineralak, %

65,0 1,45 0,88 13,0 32,0 48,0 0,89 0,30 0,25

61,0 1,34 0,66 16,9 35,0 47,0 1,25 0,30 0,25

64,0 1,43 0,84 12,6 33,0 52,0 0,66 0,30 0,25

64,0 1,43 0,84 12,6 31,0 51,0 0,52 0,30 0,25

61,0 1,34 0,77 18,1 35,0 47,0 1,23 0,29 0,25

63,0 1,41 0,81 14,1 32,0 48,0 0,97 0,30 0,25

60,0 1,32 0,75 13,3 36,0 52,0 0,93 0,28 0,25

62,0 1,36 0,77 12,7 34,0 54,0 0,45 0,29 0,25

1 Ikus 6.7. taulako oharra.

6.8 taula. 13 hilabetetik gorako esne-txahalentzako anoen adibideak.

Txahalak, titia kentzen zaienetik ekoizten hasi arte elikatzea

3-6 hilabeteko txahalen anoaren bazka-kopuruak, gutxienez % 40koa izan behar du, eta, gehienez,

% 80koa. Txahalek 7-12 hilabete dutenean, anoak % 50-90 bazka eduki dezake (3.6. taula). Txahalak

hazten diren heinean, dietaren proteina-kopurua murriztu egin daiteke eta zuntz-kontzentrazioa (ZND)

handiagotu egin daiteke (3.7. taula). 3-6 hilabeteko txahalei ez zaie kalitate txarreko bazkarik eman

behar. Txahal handiagoei, kalitate txarreko bazka emanez gero, bazkok kontzentratuekin eta mineralekin

egoki osatuta egon behar dute. Kontzentratuak eduki behar duen proteinaren ehunekoa, batez ere,

dietako bazkaren proteina gordinaren edukiaren araberakoa izango da. Normalean, % 16 proteina

gordina daukan kontzentratu-nahastea (batzuetan edoskitzen ari diren behiei eman ohi zaizkiena)

txahalekin ere erabil daiteke.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 129

Abereak, ekoizten hasten direnetik erditzen direnera arte elikatzea

13 hilabeteko edo gehiagoko txahalek, kalitate oneko bazka besterik jaten ez badute, egoki hazteko

adinako errumen-ahalmena izango dute. Energia-kopuru handia daukaten bazkak (adibidez, siloan

gordetako artoa) gutxi erabili behar dira, zeren txahalek gainelikatu egin baitaitezke eta gehiegi loditu

baitaitezke. Siloan gordetako artoa, leguminosoren batekin nahasita emanez gero, energia eta proteina

egokiak ematea lortuko dugu. Kontzentratua, batez ere, anoan ematen den bazka kalitate txarrekoa

denean (energia- eta proteina-iturriak eskasak direnean) erabili behar da. 3.8. taulan, txahal handiagoei

emateko kalitate oneko elikagaietan oinarritutako anoen adibideak ikus daitezke.

6.7 Laburpena

Zenbat esne eman behar diegu txahalei?

Arau on bat, egunean, jaioberrien 10-12 kg gorputz-pisuko 1 kg esne ematea da. Txahalei kopuru

hori eman behar zaie, titia kendu arte. Jaio eta lehenbiziko asteetan, ematen zaien esneak gorputz-

-tenperaturaren inguruko tenperatura izan behar du (39 ºC), baina txahal handiagoei ematen zaienak

25-30 ºC izan ditzake.

Esne gehiegi emanez gero, beherakoaren intzidentzia areagotu egin daiteke.

Zer esne-mota erabili behar dugu?

Esne osoa oso gutiziagarria da eta, esne hori erabiliz gero, txahal gazteak gehiago haztea lortuko

dugu. Behiek, normalean, behar dena baino oritz eta trantsiziozko esne gehiago ekoizten dute. Esne hori

prozesatzeko saldu ezin bada ere, ez da albo batera utzi behar, zeren txahalei emateko balio baitu

(freskoa zein naturalki hartzitu ondoren). Antibiotikoekin tratatu izan diren behien esnea, ahal izanez

gero, ez da komeni erabiltzea, baina honek ere balio du txahalei emateko.

Esnearen ordezkoa erabili egin behar al dugu?

Esne osoaren ordez esnearen ordezkoa erabiltzea komeni den ala ez jakiteko, saldutako esnearen

ondorioz jasotako dirua eta hasierako elikagaiaren arabera prestatutako esnea erosteak balio duena

konparatu behar dugu. Esnearen ordezkoaren kalitatea ziurtatzeko, konposizio kimikoa eta erabilitako

osagaiak kontuan hartu behar ditugu. Normalean, txahalak, esnearen ordezkoaz elikatuz gero, esne

osoa emanda baino % 10-15 gutxiago haziko dira. Horrek ez du zertan txarra izan, beti ere txahalaren

osasunerako kaltegarria ez bada.


LANBIDE EKIMENA

130

Nola eman behar da esnea?

Azpilaren ordez, xurgagailua erabiliz gero, txahalak denbora gehiago beharko du elikatzeko, baina

esnea hobeto erabiliko du eta digestio-arazo gutxiago izango ditu, beti ere, higienea egokia bada.

Zein elikagai eman behar dira eta noiz eman behar dira?

Jaio eta lau egunera, txahalei hasierako elikagai solidoa eman behar zaie eta 3 hilabetera arte

mantendu egin behar da. Normalean hasierako elikagai solido osoaren % 25 zuntza (ZND) izan ohi da

eta bereiz eman daiteke. Hasierako garauak zuntz-kopuru txikiagoa dauka eta gutiziagarriagoa da, baina

belar lehorrarekin batera erabili behar da.

Elikagai solidoak emateko era asko daude, baina, batez ere honako kasu hauetan erabili behar da:

Eman beharreko esne-kopurua, 6.1. taulan adierazten den mailara mugatzen denean.

Hasirako garaua oso gutiziagarria denean eta ur garbi eta freskoarekin batera eskaintzen

denean.

Noiz kendu behar zaie titia txahalei?

Txahalei, gorputz-pisuaren % 1 adina hasierako elikagai solido jaten dutenean (arraza txikiei dago-

kienez 500-600 g, eta arraza handiei dagokienez, 700-800 g) titia ken diezaiekegu. Hori, normalean, 5-8

astera gertatu ohi da.

Titia kendu ostean txahalei eman behar zaizkien anoak

Titia kendu ostean, mailaka, murriztu egin daiteke: GMD-en (Guztizko Mantenugai Digerigarrien)

% 70etik, % 65era eta proteina gordinaren kontzentrazioa % 15-16koa izan daiteke urtebetera arte.

Txahal handiagoei dagokienez, kopuru energetikoa eta proteina-kopurua murriztu egin daitezke

(GMD-ren % 65etik % 60ra eta % 16-14 eta azkenean % 12, hurrenez hurren). Oro har, txahalen

anoak eduki behar duen kontzentratuaren kopurua aldatu egiten da (0-4 kg), txahalaren adinaren eta

bazkaren kalitatearen arabera.

Abe

re H

azku

ntza

LAN

BID

E EK

IMEN

A

131

6.8

Era

nski

na

Arr

aza-

mot

a D

ieta

Pi

sua

Pisu

-irab

azia

1 K

onts

umoa

2 G

MD

3 Pr

otei

na g

ordi

na

Ca

P

(kg)

(g

/egu

n)

(kg/

egun

) (k

g)

(%)

(g/e

gun)

(%

) (g

/egu

n)(g

/egu

n)

Arr

aza

hand

ia

Arr

aza

txik

ia

Esn

ea

Esn

ea +

has

iera

koa

Baz

ka +

kon

tzen

tratu

ak

Esn

ea

Esn

ea +

has

iera

koa

Baz

ka +

ko

ntze

ntra

tuak

40

45 50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

550 25

30 50

100

150

200

250

300

350

400

450

200

300

500

700

700

700

700

700

700

700

700

700

700

200

300

500

500

500

500

500

500

500

500

500

0,48

0,

54

1,

30

2,

82

3,75

4,

68

5,65

6,

66

7,29

8,

92

10,2

0 11

,63

13,2

2

0,38

0,

51

1,

43

2,

64

3,6

4,6

5,68

6,

87

8,2

9,74

11

,56

0,62

0,

70

1,

46

1,

98

2,57

3,

14

3,70

4,

27

4,56

5,

44

6,07

6,

75

7,47

0,49

0,

66

1,

60

1,

82

2,41

2,

99

3,58

4,

19

4,84

5,

56

6,36

129

129

112 70

69

67

65

64

63

61

60

58

57

129

129

112

690

67

65

63

61

59

57

55

105

120

290

452

600

686

678

799

874

1070

12

24

1395

15

87

84

112

315

422

567

662

681

824

985

1169

13

87

22

22 22 16

16

15

12

12

12

12

12

12

12 22

22 22 16

16

14

12

12

12

12

12

7 8 9 18

19

21

23

24

24

26

28

28

28 6 7 10 16

18

20

21

23

23

24

28

4 5 6 9 12

14

17

18

18

20

20

20

20 4 4 6 8 11

13

16

17

18

19

19

1 Bat

ez b

este

ko p

isu-

iraba

zia

egun

ean

2 Mat

eria

leho

rrar

en k

onts

umoa

3 G

MD

= G

uztiz

ko M

ante

nuga

i Dig

erig

arria

k =

prot

eina

dig

erig

arria

ren

% +

zun

tz g

ordi

n di

gerig

arria

ren

% +

nitr

ogen

o-er

auzk

in li

bre

dige

rigar

riare

n %

+ (2

,25

x et

er-e

rauz

kin

dige

rigar

riare

n %

). 6.

9. ta

ula.

Haz

ten

ari d

iren

txah

alei

dag

ozki

en e

likad

ura-

eska

kizu

nak

(NR

C, 1

989)

.


LANBIDE EKIMENA

132

77 EESSNNEE--BBEEHHIIEENNTTZZAAKKOO EELLIIKKAAGGAAIIAAKK

7.1 Zer erabil dezakegu behiak elikatzeko?

Oro har, elikagaiak honako kategoria hauen arabera sailka daitezke:

1. Bazkak

2. Kontzentratuak

3. Mineralak eta bitaminak

4. Gehigarriak

Elikagaiak sailkatzeko edozein irizpide erabilita ere, beti egongo da kategoriaren batean sartzen ez

den elikagairen bat edo kategoria batean baino gehiagotan sar daitekeen besteren bat. Adibidez,

elikagaiak bazkatan eta kontzentratuetan banantzea erabilgarria da, eta anoak behar adinakoak direla

neurtzeko erabili ohi da. Baina, elikagai asko ez dira kategoria bakar batean sartzen. Adibidez, siloan

gordetako artoaren % 50-60 garaua da. Nola sailkatu behar dugu, bazken kategorian ala kontzentratuen

kategorian? Kotoi-haziaren edukiaren % 37 zuntza izan daiteke, baina oso baliagarria da hausnarketa

suspertzeko. Elikagaien sailkapena baino garrantzitsuagoa da elikagaien ezaugarriak ezagutzea eta

baserrian erabil daitezkeen elikagaien elikadura-balioan eragiten duten faktoreak zein diren jakitea.

Estatu Batuetako Ikerkuntza Kontseilu Nazionalak (NRC-ak) elikagaiak sailkatzeko eta izendatzeko

sistema garatu du. Uniformetasuna ezartzeko asmoz, sistema hau elikagaia zehazki deskribatzean eta

elikagai bakoitzari nazioartean erabili ohi den zenbakia ezartzean oinarritzen da.

Hona hemen, elikagaiak izendatzeko irizpideak:

1. Jatorria (minerala, animalia, landarea)

2. Espezieak (mota)

3. Parte jangarria

4. Prozesatzeko edo tratatzeko era

5. Heltzeko sasoia

6. Uzta

7. Ezarritako maila edo kalitatea

8. Sailkapena (bazka, energia, proteina, etab.)

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 133

Elikagaien sailkapena honako irizpide hauen arabera egin ohi da:

1. Bazka lehorrak: belar lehorra (leguminosoa eta leguminosoa ez dena), lastoa, arto-maluta,

lokotxa eta zuntz-kopuru handiko beste elikagai batzuk (azalak).

2. Larrea, larrediko landareak eta bazka berdeak.

3. Siloan gordetakoak: artoa, beste zenbait gramineo eta leguminoso.

4. Energia daukaten elikagaiak, zereal-garauak, ehotze osteko azpiproduktuak, frutak, fruitu

lehorrak eta sustraiak.

5. Proteinadun osagarriak: landare-proteinadunak, itsas iturriko proteinadunak, hegaztiengandik

ateratako proteinadunak, beste animaliengandik ateratako proteinadunak.

6. Mineral-osagarriak.

7. Bitamina-osagarriak.

8. Elikadura-baliorik gabeko gehigarriak: zapore-indartzaileak eta medikamentuak.

7.2 Bazkak

Oro har, bazkak zuntz-proportzio handia (% 30 baino gehiago zuntz neutro detergentea) daukan landa-

rearen parte begetalak dira. Dietan forma gordinean sartu behar dira honako eragin hauek baitituzte:

1. Hausnarketa eta listuaren jariaketa estimulatzen dituzte. Bi prozesu horiek garrantzitsuak dira

errumenean ingurune osasuntsua mantentzeko.

2. Errumeneko uzkurdurak estimulatzen dituzte eta digesta errumenetik ateratzeko erritmoa

bizkortzen dute, eta azken honek, berriz, errumeneko bakterioen hazkuntza hobetzen dute.

3. Elikagaiek kontzentratu-proportzio handia izateak eragin dezakeen esnearen koipearen eskasia

saihesten dute. Anoak daukan zuntza % 35 baino gutxiago bada, ekoizten den esneak koipe-

-kopuru txikiagoa izan ohi du.

Bazkak baserrian bertan ekoiztu ohi dira. Abereek larrean bertan jan dezaten utz daiteke, edo uzta

bildu eta gorde ondoren, belar lehor gisa edo siloan gordetako bazka gisa erabil daitezke. Beraz, bazkak

elikagai-iturri merkeenak dira behientzat. Edoskitzaroko etaparen arabera, bazka esne-behien anoen

materia lehorraren % 100 (esnerik hartzen ez duten behientzat) edo % 35 baino gutxiago

(edoskitzaroaren hasieran dauden behientzat) izango da.


LANBIDE EKIMENA

134

Gramineoa Leguminosoa (alpapa)

Kimua Landarea ezarrita Kimua Landarea ezarrita

7.1. irudia. Gramineoak eta leguminosoak bereizteko egitura anatomikoen arteko desberdintasunak. Adierazitako landareak hazkuntzako etapa begetatiboan daude.

Ikus daitekeenez, gramineoa eta leguminosoa ez daude eskala berean marraztuta.

Bazken ezaugarri nagusiak honako hauek dira:

1. Bolumena: bazka bolumen handiko elikagaia da, hau da, pisu-unitateko bolumen handia du.

2. Bazka partikulen luzeraren eta dentsitatearen arabera geldituko da errumenean. Bazkak

bolumen handiegia duenean, mugatuta jaten eman behar da.

3. Zuntz asko eta energia gutxi daukate. Bazken % 30 baino gehiago zuntza (zuntz neutro

detergentea) izan ohi da. Oro har, bazkaren zuntzaren ehunekoa handiagoa den heinean,

bazkak energia-kopuru txikiagoa edukiko du.

4. Proteina: Bazken proteina-kopurua aldatu egiten da. Heltze-mailaren arabera, leguminosoek

eduki dezaketen proteina-kopurua % 15-23koa da, leguminosoek, normalean, % 8-18 proteina

gordin eduki ohi dute (ongarritze-mailaren arabera) eta uztaren ondoriozko azpiproduktuek

(adibidez, lastoak) % 3-4 proteina gordin besterik ez daukate.

5. Mineralak: bazkek kontzentratu gehienek baino kaltzio, potasio eta aztarna-mineral gehiago

eduki ohi dituzte. Bazken fosforo-kopurua aberearen premien araberakoa izan ohi da.

6. Bitaminak: bazkek kontzentratu gehienek baino gantzetan disolbatzen diren proteina gehiago

eduki ohi dute. Leguminosoak B bitaminaren iturri dira.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 135

Mantenugaiei dagokienez, bazka batzuk oso onak izan daitezke (larre gaztea, leguminoso helduak),

eta beste batzuk oso eskasak (lastoa eta kimudun bazkak). Hala ere, denak aprobetxa daitezke, honako

baldintza hauek betez gero:

1. Ondo prestatu eta osatu behar dira.

2. Kalitate oneko bazkak eskakizun handienak dituzten abereei (edoskitzaroaren hasieran dauden

behiei) emateko biltegiratzen dira eta kalitate eskasagoa duten bazkak eskakizun txikienak

dituzten abereei ematen zaizkie (behi lehorrei).

Gramineoak eta leguminosoak

Lurralde jakin batean ekoizten diren bazka-motak lurraren ezaugarrien eta klimaren araberakoak

dira. Mendebaldeko Europako lurralde hezeetan, “ray grass” deritzon bazka asko erabili ohi da esne-

-behiei emateko. Amerikako Estatu Batuetako iparraldeko estatuetan (hazkuntza-etapan klima lehorra

dago eta lurrak alkalinoak dira) leguminosoak erabili ohi dira, batez ere, alpapa.

Ongarritzen direnean, leguminosoek inguruneko nitrogenoa finkatu egin dezakete, sustraietan

sinbiosian bizi diren rizobium bakterioen laguntzarekin. Alpapak, adibidez, hazkuntza-etapa bakoitzean

hektareako 200 kg nitrogeno har dezake. Beraz, gramineoek ez bezala, leguminosoek ez dute ongarri

nitrogenaturik behar hazteko. Baina abereek leguminoso hutsaren kopuru handiak jaten dituztenean

timpanismoa eragin dezakete errumenean. Abereak tinpanismoa duenean, errumenean aparra sortzen

da eta hartziduraren ondoriozko gasak harrapatuta gelditzen dira eta abereak ezin ditu korrokadaren

bidez kanporatu. Behiaren ezkerreko aldea handitu egiten da eta tinpanismoa hasi eta ordu gutxietara,

aberea hil egin daiteke.

Morfologia

Gramineoak eta leguminosoak erraz identifika daitezke egitura-ezaugarrien bidez (4.1. irudia).

Gramineoen hostoak luzangak dira. Hosto-zorroak zurtoina biltzen du zurtoinera konektatzen duen

adabegiaren gainetik. Leguminosoen hostoak, ordea, peziolo baten bidez daude zurtoinera konektatuta.

Zurtoina eta pezioloa konektatzen diren gunean, estipula deritzon apendizea dago. Apendize hori

leguminosoen ezaugarri berezia da. Landare txikien zurtoinek eta ugaltzen ez diren gramineoek laburrak

izateko joera dute eta ia lurraren pareraino hazten dira. Loratzen hasten direnean, zurtoinak gorantz

hazten dira, leka kiribilduen bidez, eta infloreszentzia landarearen goiko aldean azaltzen da. Loratzen

den leguminosoaren zurtoina zatitan (adabegietan eta adabegiartekoetan) banatu ohi da. Gramineoaren

adabegiartekoa hutsik egon ohi da eta adabegia edo artikulazioa beti solidoa izan ohi da. Leguminosoen

zurtoinen tamaina, hosto-kopurua eta lignifikazio-maila asko aldatzen dira espeziearen arabera.


LANBIDE EKIMENA

136

Hazkuntza-etapak

Uzta biltzeko edo larreratzeko hazkuntza-etapak eragin handia du bazkaren elikadura-balioan.

Beraz, garrantzitsua da gramineoen eta leguminosoen hazkuntza-etapei dagokien terminologia ulertzea

(7.1. taula). Gramineoekin eta leguminosoekin termino desberdinak erabili ohi dira. Hala ere, bi taldeak

elkarren segidako hiru hazkuntza-etapa dituzte:

1. Hazkuntza begetatiboa.

2. Loratzea.

3. Haziak sortzea.

Bazkaren elikadura-balioa handiagoa izango da hazkuntza begetatiboan eta txikiagoa haziak

sortzen direnean.

Zk Terminoak Azalpena

.................................................................Gramineoak.................................................................................

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Begetatiboa

Luzatzea

Ernamuina

Eskrezentzia

Loratzea

Egoera krematsua

Egoera oretsua

Hazi helduak

Heldu osteko etapa

Belar lehorra

Hostoak edo hosto-zorroak, bakarrik; zurtoinak ez dira luzeak.

Zurtoin luzeak.

Infloreszentziak hosto-zorro kiribilduetan bilduta daude, baina ez daude

agerian.

Infloreszentziak atera egiten dira leketatik, polenik ekoiztu gabe.

Loreak sortzen diren eta polena ekoizten den etapa.

Haziak heldu gabe daude eta egitura krematsua dute.

Haziak garatuta daude eta egitura oretsua dute.

Haziak heldu egin dira eta hostoek kolore horia edo kafe-kolorea hartzen

dute.

Haziak helduegiak dira, zenbait hosto hil egiten dira eta infloreszentzia

batzuk hautsita daude.

Hostoak heldu egin dira zurtoinetan eta haziak lurrera erori dira.

...............................................................Leguminosoak....................................................................

.......... 1

2

3

4

5

6

Begetatiboa

Ernamuina

Lehenbiziko lorea

Loratzea

Zorroa

Hazi heldua

Landareek ez dute ernamuinik.

Landareek ez dute lorerik (ernamuinak gazteak edo helduak diren azaldu behar da). Landareetan lehenbiziko loreak agertzen dira.

Landareak loratu egiten dira (lore bat edo gehiago dituzten zurtoinen

ehunekoa zehaztu behar da).

Haziak dauzkaten lekak garatu egiten dira.

Leka helduak eta ilunak dira eta beheko aldeko hostoak hil egiten dira.

7.1. taula. Landareen hazkuntza- eta ugaltze-etapak1

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 137

1 Honako testu honetatik moldatutakoa: Heath M., Barnes R., Metcalfe, D. 1985, Forages, the science of grassland agriculture. Iowa State University Press, Ames, IA 50010 USA.

Nekazariek zenbait gramineo eta leguminoso ekoizten dituzte, garauak eta haziak erabiltzeko.

Landareak, jakina, hazia eratzen den etaparaino hazi behar du, garauak bildu baino lehen. Gelditzen

diren hondakinek (hostoak eta zurtoinak) elikadura-balio oso eskasa dute behientzat. Hala ere, bazkak

behiak elikatzeko asmoz ekoizten direnean, heltze-etapa aurreratuagoan (lehenago) bildu edo larreratu

behar dira. 7.2. taulan, gramineoen eta leguminosoen heltze-etapa eta ohiko konposizioa deskribatzeko

erabili ohi den terminologia ikus daiteke.

Gramineoen eta leguminosoen elikadura-balioa

Leguminosoak eta gramineoak bazka-iturri nagusia dira esne-abereentzat. Landareon hasierako

heltze-etapa hauetan, proteina, karotina, kaltzioa eta beste mineral batzuk bereganatzeko iturri ezin

hobea dira. Kalitate oneko bazkek anoaren materia lehorraren bi herena osa dezakete, eta behiek jan

dezaketen bazkaren materia lehorraren kopurua, gorputz-pisuaren % 2,5-3koa izan daiteke. Adibidez,

600 kg-ko behiak, kalitate oneko bazkaren materia lehorraren 15-18 kg jan behar ditu. Beraz, anoa

orekatuan kalitate oneko bazkak ematen zaizkienean, esnea ekoizteko behar den proteina eta energia

gehiena horni daiteke.

Behiek gramineoak baino leguminoso gehiago jateko joera dute, landareak

antzeko heltze-etapan daudenean.

Proteina gordina, gramineoetan zein leguminosoetan, landareen hostoetan egon ohi dira. oro har,

leguminosoek gramineoek baino proteina gordin gehiago eduki ohi dute, landareak antzeko heltze-

-etapan daudenean. Leguminosoen eta gramineoen proteina gordinaren kopurua aldakorra da; hurrenez

hurren, materia lehorraren % 15-23 eta % 8-18. Beraz, behiei leguminoso gazteen proportzio handia

daukan anoa ematen zaienean, gramineoen proportzio handia daukan anoa ematen zaienean baino

proteina-gehigarri gutxiago sartu behar da.


LANBIDE EKIMENA

138

Heltze-etapa Etapa1 Hostoen % Konposizioa, ML-aren %

PG2 ZND3

.........................................................................Gramineoak.........................................................................

Ernamuina

Hasierako eskrezentzian

Eskrezentzian

Eskrezentzia ostean

1., 2. eta 3.

4.

4.

5.

> 50

40-50

30-40

20-30

> 18

13-18

8-12

< 8

< 55

55-60

61-65

> 65

......................................................................Leguminosoak.......................................................................

Loratu aurretik

Hasierako loratzean

Bitarteko loratzean

Erabat loratzean

1., eta 2.

3.

4.

4.

40-50

35-40

25-40

< 30

> 19

17-19

13-16

< 13

< 40

40-46

47-51

> 51 1 1. taularen araberako hazkuntza-etapa 2 PG = proteina gordina 3 ZND = zuntz neutro detergentea

7.2 taula. Gramineoen eta leguminosoen belar lehorren heltze-etapak eta konposizioak, elikadura-balioaren arabera.

Leguminosoen eta gramineoen osagai nagusia zuntza da. Antzeko heltze-mailan, gramineoek legu-

minosoek baino zuntz gehiago daukate (7.2. irudia). Gramineoek daukaten zuntza ez da leguminosoek

daukatena bezain lignifikatua. Ondorioz, gramineoen zuntza leguminosoena baino digerigarriagoa da.

Leguminosoek, ordea, gramineoek baino produktu disolbagarri gehiago dauzkate zeluletan. Produktu

disolbagarriek energia-kopuru eta disolbagarritasun handia dituzte (kontzentratuek baino handiagoa),

Produktu disolbagarrien kopuru handi horri esker, leguminosoek gramineoen aldean duten digerigarri-

tasun eskasaren eragina konpentsatu egiten da. Ondorioz, heltze-etapa berean, leguminosoen energia-

-balioa gramineoena baino handiagoa da (7.2. irudia).

Horrez gain, leguminosoen zuntza gramineoen zuntza baino azkarrago digeritzen da errumenean.

Behiek azkarrago digeritzen den bazkaren kopuru handiagoa jan dezakete. Beraz, behiek, gramineoak

baino leguminoso gehiago jateko joera dute.

Biltzeko edo larreratzeko landarea heltzen den heinean, elikadura-balioan izan ohi

diren aldaketak

Gramineoaren edo leguminosoaren elikadura-balioan eragin handiena duen alderdia heltze-etapa

da. Landarea heltzen den heinean, proteinaren, energia erabilgarriaren, kaltzioaren, fosforoaren eta

materia lehor digerigarriaren kontzentrazioak murriztu egiten dira, eta zuntzaren kontzentrazioa

handiagotu egiten da. Zuntz-kopurua handiagotu ahala, landarearen lignina-kopurua ere handiagotu

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 139

egiten da. Lignina digeriezina denez, abereak ezin ditu zuntzak dauzkan karbohidratoak aprobetxatu eta,

ondorioz, energia gutxiago erabiltzen du.

Etapa begetatiboan, gramineoen zein leguminosoen mantenugai gehienak hostoetan daude.

Landareak hazi ahala, hostoek osatzen duten guztizko materia lehorra murriztu egiten da eta zurtoinen

proportzioa handiagotu egiten da. Zurtoinak hostoak baino haritsuagoak dira eta ez dira hain

digerigarriak. Beraz landarearen parte begetalek zuntz gutxi eta proteina asko dauzkate. Landarea

hazten den heinean, erlazio hori murriztu egiten da eta landareak proteina gehiago eta zuntz gutxiago

izango du (7.2. taula). Horrez gain, heldu ahala, landarearen zurtoinaren zelulen paretek gehiago

lignifikatzen dira. Beraz, zuntz gehiago dagoenez, digerigarritasuna murriztu egiten da, baina, halaber,

zuntza bera ere ez da hain digerigarria.

Abereak erabil ditzakeen proteina eta energia murriztu egiten dira landarea

heltzen den heinean.

Laburbilduz, gramineo edo leguminoso helduaren elikadura-balioa honako arrazoi hauengatik

murrizten da:

1. Hostoen proportzioa, eta, ondorioz, proteinaren proportzioa murriztu egiten delako.

2. Zurtoinen proportzioa, eta, ondorioz, zuntz-kopurua handiagotu egiten delako.

3. Lignina-kopurua handiagotzen denez, zurtoinek daukaten energia murriztu egiten delako.

Horren ondorioz, abereak erabil ditzakeen proteina eta energia murriztu egiten dira landarea heltzen

den heinean (7.2. irudia).

Zuntz neutro detergentea, ML-aren %-tan

Proteina gordina, ML-aren %-tan

Energia Mcal, EEG/kg ML

goizti. berant. goizti. bitart. erabat. hasier. goizti. bitart. erabat. ostekoa etapa Begetatiboa Loratzea Eskrezentzia

ALPAPA-BELAR LEHORRA LARRE-PLEOTZAREN BELAR LEHORRA (Medicago sativa) (Phleum pratense)


LANBIDE EKIMENA

140

7.2. irudia. Proteina gordinaren, zuntz neutro detergentearen eta energiaren aldaketak, belar lehor gisa erabiltzeko

gordetako leguminosoa (Medicago sativa) eta gramineoa (Phleum pratense) heltzen diren heinean.

Zein da heltze-etaparik egokiena?

Bazka-laborearen balioa, bazkaren materia lehorraren errendimenduaren eta elikadura-balioaren

araberakoa da. Laborea hazten eta heltzen den heinean, bazkaren materia lehorraren guztizko

errendimendua handiagotu egiten da, baina elikadura-balioa murriztu egiten da. Landarearen hazkuntza-

-etapa begetatiboan, bazkaren kalitatea oso ona da. Baina etapa horretan materia lehorraren hektarea

bakoitzeko guztizko errendimendua txikia da. Landarea ugaltze-etapan sartzen denean eta loratzen

hasten denean, materia lehorraren hektarea bakoitzeko guztizko errendimendua handiagotu egin ohi da.

Baina bazkaren digerigarritasuna murriztu egiten da; beraz, hektarea bakoitzean ekoizten den materia

lehor digerigarriaren kopurua, guztizko materia lehorraren gehienezko errendimendura iritsi baino lehen

lortzen da (7.3. irudia). Materia lehor digerigarriaren gehienezko errendimendua, gramineoei dagokienez,

eskrezentziaren aurretik edo eskrezentzian lortzen da, eta, leguminosoei dagokienez, ernamuinak

ertainak edo helduak direnean lortzen da.

Materia lehor digerigarriaren gehienezko errendimendua, gramineoei dagokienez,

eskrezentziaren aurretik edo eskrezentzian lortzen da, eta, leguminosoei dagokienez,

ernamuinak ertainak edo helduak direnean lortzen da.

7.3. irudia. Heltze-etapak gramineoen guztizko materia lehorren duen eragina

(siloan gordetako artoa eta leguminosoak salbu).

MATERIA LEHORRAREN GEHIENEZKO ERRENDIMENDUA

MATERIA LEHOR DIGERIGARRIAREN GEHIENEZKO ERRENDIMENDUA

MA

TER

IA L

EH

OR

RA

RE

N E

RR

EN

DIM

EN

DU

A

(Ton

a/he

ktar

ea)

MATERIA LEHOR DIGERIEZINA

Hazkuntza begetatiboa Ernamuin heldua (gramineoak) Hazia sortzen da Hasierako lorea (leguminosoak)

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 141

Zer egin behar da, heltze-prozesuak bazken elikadura-balioan duen eragin negatiboa

ahalik eta gehien eragozteko?

Ezin da gauza handirik egin, bazkak heltze-prozesuaren eragina eragozteko, elikadura-balioa gal ez

dezan. Heltze-une egokia pasa ondoren, uzta biltzea atzeratzen den egun bakoitzeko, bazka hori jaten

duten behien esne-ekoizpena murriztu egingo da, atzerapenaren arabera. Hala ere badira zenbait

estrategia, bazken elikadura-balio ona mantentzeko:

1. Ukuiluan gordetzen diren abereen kopurua eta larrearen hazkuntza-tasa orekatzen duen

larreratze-estrategia garatzea.

2. Sasoi berean hazkuntza-tasa eta heltze-prozesu desberdinak dituzten gramineoak eta legumi-

nosoak nahasita ereitea.

3. Bazka heltze-etapa goiztiarrean biltzea eta belar lehor gisa edo siloan gordetako bazka gisa

erabiltzea.

4. Behi lehorrei eta edoskitzaroaren azken partean daudenei kalitate txarreneko bazkak ematea,

eta bazkarik onenak gehien ekoizten duten behiei ematea.

Siloan gordetako artoa eta basartoa

Artoa eta basartoa gramineoen botanika-familia berekoak dira. Beraz landareon hazkuntza-etapak

adierazi ditugun gramineoei dagozkien etapen antzekoak dira. Gramineoei dagokienez, azaldu ditugun

heltze-prozesuaren ondoriozko konposizio-aldaketak berdintsuak dira artoan eta basartoan ere.

Baina, siloan gorde nahi baditugu, artoa eta basartoa hazia heltzen denean edo heldu eta gero bildu

behar dira (7.1. taula). Heltze-prozesuak aurrera egiten duen heinean, landarearen zurtoinaren eta hos-

toen elikadura-balioa nabarmen murrizten bada ere, etapa krematsutik etapa oretsura pasatzen denean,

eta, ondoren, hazia heltzen denean, landarearen guztizko elikadura-balioa handiagotu egiten da.

Loratze-etapa eta gero elikadura-balioa hobetzearen arrazoia, artoak eta basartoak, landarearen

garauetan almidoi-kopuru handia edukitzea da. Siloan gordetako arto on baten materia lehorraren % 50

garaua izan daiteke (7.4. irudia).


LANBIDE EKIMENA

142

7.4. irudia. Arto-landarearen heltze-prozesuaren eragina, meta daitekeen guztizko materia lehorrean. Eremu iluna zailen digeritzen diren landarearen parteei dagokie. Ikus daitekeenez, heltze-prozesuaren amaierarantz, landarearen elikadura-

-balioa handiagotzen duten almidoi-kopuru handiak metatzen dira.

Siloan gordetako artoa edo basartoa, funtsean, energia-kopuru handiko elikagaia (garaua) eta kali-

tate eskaseko bazka (lokotxa) dauzkan nahastea da. Artagarauak eratzen ari direnean, lehenbizi, subs-

tantzia krematsua sortzen zaie barruan, eta gehiago heltzen denean, substantzia krematsu hori oretsu

bihurtzen da eta, azkenik, hortz-formakoa izan daitekeen almidoi-erreserba sortzen da (7.5. irudia).

Materia lehor digerigarriaren gehienezko errendimendua lortzeko, siloan gordetzeko artoa,

garauaren materia krematsuaren edukia markatzen duen lerroa garauaren tamainaren 3/4eraino

murriztu denean eta garauaren azpialdean geruza beltza sortu baino lehen bildu behar da. Heltze-etapa

horretan, landareak elikadura-baliorik handiena du. Geruza beltza sortzen denean eta garauak

erabateko hortz-forma duenean, garaua eraginkorki erabiltzeko lehorregi egon daiteke, eta materia lehor

asko galdu egiten da landan gelditzen diren hostoetan.

Hortz-formakoa erabat

Hortz-formakoa

Oretsutik hortz-formakora

Krematsutik oretsura

Krematsua

GARAUA

ARTABURUA

ETA BIZARRA

AZALA ETA

ZURTOINA

LEKAK

HOSTOAK

Land

area

ren

guzt

izko

mat

eria

leho

rrar

en e

hune

koa

Arto-landarearen adina, egunetan

Landareak daukan materia

lehorraren ehunekoa

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 143

7.5. irudia. Artoa biltzeko unerik egokiena, materia krematsua markatzen duen lerroa garauaren azpialdera hurbiltzen denean eta geruza beltza sortu baino lehen da.

Elikadura-balio eskaseko labore-hondakinak eta industriatiko azpiproduktuak

Labore-hondakinak, labore nagusiaren uzta bildu ondoren landan gelditzen diren landarearen

parteak dira. Labore-hondakinak larreratu, elikagai lehor gisa prozesatu edo siloan gorde daitezke.

Labore-hondakinen ezaugarriak, besteak beste, honako hauek dira:

1. Bolumen handiko elikagai merkea da.

2. Lignina-kopuru handia dutenez, zuntz digeriezin asko daukate. Elikadura-balioa hobetzeko

tratamendu kimikoak erabil daitezke.

3. Proteina gordin gutxi daukate.

4. Gehigarri egokia erantsi behar zaie, batez ere nitrogenoduna.

5. Txikitu egin behar dira uzta biltzen denean edo jateko ematen direnean.

6. Energia-eskakizun handirik ez duten eta edoskitzaroan ez dauden abereei eman behar zaizkie.

Bazka-erremolatxaren edo azukre-erremolatxaren hostoak eta koroak

Bazka-erremolatxaren edo azukre-erremolatxaren hostoak eta koroak landan utzi ohi dira, baina

bildu eta abereei jaten emateko ere erabil daitezke. Nitrogeno-kopuru handiarekin ongarrituz gero,

hostoetan nitratoak meta daitezke. Nitrato-kopuru handiak toxikoak izan daitezke esne-behientzat.

Horrez gain, kaltzioa uztartzen duen eta, ondorioz, erabiltzea eragozten duen azido oxalikoaren kopuru

handiak dauzkate. Agerian dauden erremolatxaren parteek, beste labore-hondakinek baino zuntz

gutxiago eta proteina gordin gehiago badaukate ere, kalitate eskaseko elikagaia izan ohi da. Agerian

dauden erremolatxaren parteak, uzta biltzen denean, erraz kutsatzen dira lurraren bidez, eta, ondorioz,

siloan gordetzen denak beherako larria eragin dezake, hostoak erabili baino lehen zimeltzen ez badira.

Elikagai hau gutxi erabili behar da eta larrialdietarako elikagaitzat jo behar da, hau da, beste elikagairik

ez dagoenean erabili behar da.

Krema Orea

Krema

Hotz--formakoa

Krema markatzen duen lerroa

Geruza beltza

Heldu gabe Helduata

Heltze-etapa


LANBIDE EKIMENA

144

Zerealen lastoa

Zerealen lastoak kalitate eskaseko elikagaiak dira; proteina eta mineral gutxi eta zuntz lignifikatu

asko daukate. Oloaren lastoa da digerigarriena; garagarrarena kalitate ertainekoa da eta gariarena da

kalitate eskasena duena. Umedun dauden behi lehorrei zerealen lastoa eman diezaieke, kalitate oneko

belar lehorrarekin (2-3 kg) edo % 30-40 proteina gordin daukan gehigarriarekin (0,5-1 kg) batera.

Fosforo-kopuru handia daukan minerala ere eman behar zaie.

Elikagaia Azalpena ML1 Energia2 ZND3 PG4 Oharrak

Zerealen lastoa

Lokotxak

Arto-malutak

Agerian dauden

erremolatxaren parteak

Azukre-kanabera

lehorraren patsa

Kakahuetearen belar

lehorra

Zereal helduen zurtoin

lehorrak

Artoa garandu ostean

gelditzen da artaburuaren

partea

Artaburuak bildu ondoren

gelditzen diren hostoak eta

zurtoinak

Azukre-erremolatxaren eta

bazka-erremolatxaren koroak

eta hostoak

Azukrea atera ondoren

gelditzen diren azukre-

-kanaberaren zurtoinak.

Kakahuetearen zurtoin

lehorrak eta hostoak

90

90

31

22

91

91

0,9-1,0

1,11

1,23

1,13

0,96

1,23

70-85

89

67

––

> 70

––

3-4

3,2

5,9

13,4

1,5

10,8

Sosa kaustikoare-

kin tratatuz gero,

digerigarritasuna

hobetu egiten da.

Proteinarik gabeko

nitrogenoaren ko-

puru txikiekin bate-

ra eman daiteke.

Nitrato-kopuru

handiak dauzka

(ongarri gisa

erabilitakoak).

Digerigarritasun

eskasa (% 20koa

izan daiteke).

1 Elikagaiak daukan materia lehorraren (ML-aren) ehunekoa 2 Edoskitze-energia garbia, Mcal EEG / kg ML-etan 3 ZND = zuntz neutro detergentea (materia lehorraren %-tan). 4 PC = proteina gordina (materia lehorraren %-tan).

7.3. taula. Elikadura-balio eskaseko labore-hondakin batzuen zenbait ezaugarri.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 145

Azukre-kanaberaren patsa

Patsa, azukre-kanaberari mekanikoki azukrea ateratzearen ondoriozko hondakina da. Azukre-

-kanaberaren patsa erregai gisa erabil daiteke errotan. Zuntz digeriezinaren kopuru handia daukan

kalitate txarreko elikagaia da. Hala ere, patsa zuntz gordinaren iturri gisa erabil daiteke esne-behien

dietan. Nahastean erabilita, melaza-kopuru handiak xurga ditzake. Beherakorik eragin gabe dietan erabil

daitekeen melaza-kopurua % 25erainokoa izan daiteke.

7.3 Kontzentratuak

Kontzentratu hitzaren definizio argirik ez dago. Hala ere, kontzentratuak elikagai gisa dituzten

ezaugarrien arabera eta errumenaren funtzioan duten eraginaren arabera defini daitezke. Kontzen-

tratuaren ezaugarriak honako hauek dira:

1. Zuntz-kopuru txikia eta energia-kopuru handia daukaten elikagaiak dira. Normalean, bazkek

kontzentratuek baino ekoizteko energia garbi gutxiago eduki ohi dute; bazkek 1,0-1,40 Mcal

EEG/kg ML eduki ohi dute eta kontzentratuek 1,5-2,2 Mcal EEG/kg ML eduki ohi dute (ikus

eranskina). Baina zenbait elikagai kontzentratuk energia-kopuru oso txikia daukate eta bazka

pobreak bezalakoak dira. Adibidez, garagar-oskolek (0,7 Mcal EEG / kg ML), oloaren lastoak

(1,1 Mcal EEG / kg ML) baino energia-kopuru txikiagoa daukate.

2. Kontzentratuek proteina-kopuru txikia edo handia eduki dezakete.

3. Kontzentratuak, normalean, gutiziagarriak dira eta abereek erraz jaten dituzte. Bazken

aldean, kontzentratuek ez dute bolumen handirik pisu-unitateko (pisu espezifiko handia dute).

4. Bazkekin konparatuz, kontzentratu gehienek ez dute hausnarketa estimulatzen.

5. Kontzentratuak bazkak baino azkarrago hartzitzen dira errumenean. Zuntzaren hartzidura norma-

lean eragina izan dezakeen errumeneko azidotasuna handiagotzen dute (pH-a murrizten dute).

Genetikoki esnea ekoizteko gaitasun handia duten esne-behiek energia- eta proteina-eskakizun

handiak dituzte. Behiek egunean kopuru mugatua jan dezaketela kontuan hartuz gero, bazka hutsak

janez gero ez dute behar duten adina energia eta proteina lortuko. Normalean, anoan kontzentratuak

sartu behar izaten dira, behiak behar duen proteina- eta energia-kopurua osatzeko iturri gehigarri eta

kontzentratu gisa. Beraz, kontzentratuak elikagai garrantzitsuak dira, zeren dietetan sartuz gero esne-

-ekoizpena hobetu egin baitaiteke.


LANBIDE EKIMENA

146

Zereal-garauak eta beren azpiproduktuak

Esan dugunez, bazkak landareen parte begetalez osatuta daude. Garapenari dagokion ugaltze-

-etapan, landareak, hozitzeko eta beste landare bat sortzeko gai den hazia ekoizten du. Haziek hainbat

ehun-geruza dituzte:

1. Babes-geruzak (azala eta oskola).

2. Barneko babes-geruzak (hauei ere azalak deitu ohi zaie). Oloak, garagarrak eta arrozak

badauzkate, baina artoak, gariak, zekaleak eta basartoak ez dauzkate.

3. Endosperma. Mantenugai-erreserba da (batez ere almidoia, zereal-garauetan), eta hozitzen

laguntzen du.

4. Enbrioia (hozia).

Zereal-garauek energia asko eta proteina gutxi daukate. Zerealak karbohidrato

hartzigarrien (almidoien) iturri ezin hobea dira. Dietan karbohidrato hartzigarriak sartuz

gero, energia-kontzentrazioa handiagotu egin ohi da.

Baina dietan zereal-garau gehiegi emanez gero, abereek gutxiago mastekatuko

dute, errumenaren funtzioa eragotzi egingo dute eta esnearen koipe-ehunekoa murriztu

egingo da.

Abe

re H

azku

ntza

LAN

BID

E EK

IMEN

A

147

147

Oha

rrak

G

arau

ak

Ener

gia1

Prot

eina

2B

alio

a3 Er

emua

/Sas

oia

Ezau

garr

iak

Gar

agar

ra (H

orde

um v

ulga

re)

Arto

a (Z

ea m

ays)

2 A

rtatx

ikia

(Pan

icum

milia

ceum

) O

loa

(Ave

na s

ativ

a)

Arr

oza

(Ory

za s

ativ

a)

Zeka

lea

(Sec

ale

cere

ale)

B

asar

toa

(Sor

ghum

bic

olor

) Tr

iticu

m s

pelta

G

ari-z

ekal

ea (T

ritic

um x

sec

ale)

G

aria

(Trit

icun

aes

tivum

)

1,94

1,96

1,94

1,77

1,82

1,94

1,85

––

1,

94

2,

04

13,5

10,0

12,9

13,3

8,9

13,8

8-13

12,5

17,6

16,0

90

100 ––

70-9

0

67-8

0

100 95 –– ––

105

Ere

mu

epel

etan

H

obe

erem

u be

roet

an

Klim

a le

horr

eko

erem

ueta

n S

asoi

labu

rret

an e

ta k

lima

epel

ean

Sas

oi lu

ze, b

ero

eta

heze

etan

E

rem

u ho

tzet

an e

ta lu

r elk

orre

tan

Lur a

bera

ts e

ta h

area

tsue

tan

––

Ere

mu

ugar

itan

Ere

mu

ugar

itan

Gar

agar

dogi

ntza

n er

abili

ohi d

a; g

utiz

iaga

rria

da.

Gut

izia

garr

ia d

a; a

skot

an a

rtabu

ru o

soa

emat

en z

aie

jate

n.

Txor

iei e

mat

eko

hazi

gis

a er

abili

ohi d

ira.

Bol

umen

han

diko

elik

agai

a da

; % 3

0 os

kola

da;

bes

te

zere

al b

atzu

ek b

aino

pro

tein

a ge

hiag

o da

uzka

; er

rum

enar

en fu

ntzi

oa h

obet

u de

zake

. B

atez

ere

giz

akie

ntza

ko e

likag

ai g

isa

erab

ili oh

i da.

E

rren

dim

endu

esk

asa

du; p

rote

ina-

kopu

ru h

andi

a; e

z da

gut

izia

garr

ia, k

opur

u ha

ndia

k em

anez

ger

o,

laxa

ntea

da.

La

rrer

ako

ez d

a er

abilt

zen,

zer

en a

zido

zia

niko

a (to

xiko

a) b

aita

uka.

E

z du

elik

adur

a-ba

liorik

giz

akie

ntza

t. P

rote

ina-

kopu

ru h

andi

a da

uka,

bai

na e

rren

dim

endu

es

kasa

. B

atez

ere

giz

akie

ntza

ko e

likag

ai g

isa

erab

ili oh

i da.

1 Edo

skitz

e-en

ergi

a ga

rbia

, Mca

l EE

G/ k

g M

l-eta

n ad

iera

zita

. 2 P

rote

ina

gord

ina,

mat

eria

leho

rrar

en %

-tan

adie

razi

ta.

3 Elik

adur

a ba

lioa,

arto

aren

elik

adur

a-ba

lioar

en a

rabe

ra (a

rtoa

= %

100

).

7.4.

taul

a. Z

erea

l-gar

auak

eta

dag

ozki

en e

zaug

arri

nagu

siak

.


LANBIDE EKIMENA 148

Landareen haziak, zerealenak batez ere (garauak), kontzentratu gisa erabil daitezke esne-behien

anoetan. Haziek, oro har, landarearen parte begetalek baino elikadura-balio handiago izan ohi dute.

Zereal-garauen batez besteko energia-kopurua 1,9 Mcal EEG/kg ML da (7.4. taula), eta kalitate oneko

bazkaren batez besteko energia-kopurua 1,5 Mcal EEG/kg ML da. Garauen eta zerealen batez besteko

proteina-kopurua (gari-zekalea eta garia salbu), gutxi gorabehera, % 13 da, (7.4. taula).

Garauek bazkek baino mineral gehiago eduki ohi dituzte. Hala ere, garau guztiek (batez ere artoak)

kaltzio-kopuru txikia daukate, baina fosforo-iturri onak dira. Zereal-garau osoak zakarki eho edo hautsi

egin behar dira, hobeto digeri daitezen. Artaburuak eta artagarauak AEB-etako esne-ekoizleek asko

erabili ohi dituzte energia-iturri gisa.

Artagaraua esne-behiei gehien ematen zaien elikagaia da. Hala ere arto asko emanez gero (10-12

kg baino gehiago egunean), errumenaren funtzioa, jateko gogoa eta esnearen koipe-kopurua murriztu

egin daitezke. Artaburuek artagarauek baino energia-kopuru txikiagoa daukate, baina artaburuak daukan

zuntzak errumenean ingurune egokia mantentzen laguntzen du, eta, ondorioz, behiak jateko gogo

handiagoa izango du eta esnearen koipe-kopurua txikiagotzeko arrisku txikiagoa dago.

Garauak eta zerealak errotaritzako industriako azpiproduktu gisa

Zereal-garauak ehotzen direnean azpiproduktu ugari sortzen dira (7.5. taula). Errotaritzako azpipro-

duktuek elikadura-balio desberdinak dituzte. Gehienak energia-iturri ezin hobeak dira esne-behientzat

eta batzuk proteina-iturri onak ere badira (artoaren glutenaren irina). Baina ia digeritzen zaila den zuntza

besterik ez daukaten garauen azalek ia ez dute baliorik elikagai gisa (7.5. taula).

Energia-iturriari dagokionez, errotaritzako azpiproduktuetan badago beste bereizketa bat. Garau

osoek eta garau birrinduek almidoi-kopuru handia eta zuntz-kopuru txikia dauzkate, baina bigarren eta

laugarren ehotzearen ondoriozko garauak eta zahia zuntz-iturri onak dira.

Almidoia zuntza baino azkarrago digeritzen da, eta, almidoiaren hartziduraren ondorioz, errumenean

beste produktu batzuk sortzen dira (gantz-azido lurrunkorrak). Halaber, esnea ekoizteko eta gorputzean

gantza metatzeko behar den energiaren erabilera, errumeneko gantz-azido lurrunkorren araberakoa

izango da.

Garagardogintzako eta distilategietako zereal-garauen azpiproduktuak

Garagardotegietan, garagardoa lortzeko, garagarra hartzitu ohi da, eta distilategietan, likoreak

lortzeko, artoa edo artoa eta beste zereal baten nahastea hartzitu ohi da. Garagarraren edo artoaren

hartziduraren ondorioz hazten den legamia deshidratatu egin daiteke eta esne-behientzat proteina-iturri

gisa erabil daiteke. Garauen hondakinak (garagardo-garauak edo distilategiko garauak) elikagai heze

gisa (garauon % 80 ura da) edo deshidratatu ondoren sal daitezke.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 149

Distilategiko garauak garagardo-garauak baino energia-iturri hobea dira. Bi azpiproduktu hauek

proteina-kopuru handia daukate (7.5. taula). Anoan behiei ematen diogun materia lehorraren % 20 baino

gehiago (edo azpiproduktua hezearen 20 kg, gutxi gorabehera) garagardo-garau hezeak badira, abereek

gutxiago jango dute eta esne gutxiago ekoiztuko dute. Baina, anoan, garagardo-garauen kopuru txikiak

ematen badizkiegu, esnearen ekoizpena handiagotu egiten da.

Sustraiak eta tuberkuluak

Zenbait landarek (adibidez, maniokak eta erremolatxak) erreserbak metatzen dituzte sustraietan.

Sustrai-laborea landarearen lurrazpiko parteak dira (adibidez, juka eta erremolatxa). Tuberkuluak lur

azpian hazten diren zurtoin labur eta lodiak eta zurtoinen muturrak edo errizomak dira (adibidez,

patatak). Kakahuetea tuberkulua bada ere, olio-kopuru handia dauka. Kakahuetearen ondoriozko

produktuak olio-haziekin batera azalduko ditugu.

Sustraiek gainerako laboreek baino mantenugai gehiago ematen dute hektarea bakoitzeko, baina

sustrai-laboreen uzta biltzeko behar den eskulana izugarria da. Horrez gain, lurrak eragiten duen

kutsaduragatik sustraiek eta tuberkuluek elikadura-balioa gal dezakete. Abereei eman baino lehen,

komenigarria izan daiteke garbitzea. Sustrai-laboreen elikadura-ezaugarri nagusiak honako hauek dira:

1. Elikagai urtsua dira eta oso gutiziagarriak dira.

2. Errumenean erraz hartzitzen den almidoi-kopuru handia (maniokak) edo azukre-kopuru handia (azukre-erremolatxak) daukate (7.6. taula).

3. Ur-kopuru handia daukate (% 80). Egunean, abereei sustrai-kopuru handiak jaten emanez

gero (20 kg baino gehiago), gainerako mantenugaiak gutxiago jango dituzte.

4. Proteina-kopuru oso txikia daukate (%10 baino gutxiago).

5. Txikitu egin behar dira, behiak zati handiak irenstean ito ez daitezen.

Errotaritzaren ondoriozko azpiproduktuak elikagai pobreak dira, beste

batzuk, ordea, karbohidrato hartzigarrien eta proteinen iturri ona dira.

Garagardogintzako eta distilategietako azpiproduktuak, astiro digeritzen

direnean, proteina-iturri onak dira eta karbohidrato-kopuru handia daukate.

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

150

Elik

agai

a A

zalp

ena

Zere

ala

Ener

gia1

ZND

2 PG

3 O

harr

ak

...

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

..Err

otar

itzak

oak.

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

...

Zahi

a Iri

na

Hoz

iak

Glu

ten-

irina

G

lute

n-el

ikag

aia

Zahi

nah

asia

A

rto b

irrin

dua

Sem

ola

Azal

ak

Zahi

nah

asia

Gar

auar

en k

anpo

ko

geru

zak

dira

Ze

real

-gar

auak

eho

on

dore

ngo

prod

uktu

le

una.

H

azia

ren

enbr

ioia

k A

lmid

oia

kent

zeko

, irin

a ga

rbitu

ond

oren

gel

ditz

en

dena

. G

lute

na e

ta z

ahia

. B

ahet

u on

dore

n ge

lditz

en

dire

n ga

rau

txik

i eta

m

arke

tsak

. Za

hia

eta

glut

ena

ater

ata

dute

n ga

rau

lodi

eho

ak.

Aza

lik g

abek

o ga

raua

k.

Gar

auen

kan

poko

ger

uzak

Hoz

ia, e

ndos

perm

a et

a za

hia

dauz

kan

naha

stea

.

Arr

oza,

gar

ia

Zere

al g

ehie

nak

Arto

a, g

aria

A

rtoa,

bas

arto

a G

arag

arra

A

rtoa

Olo

a

Arr

oza

Gar

agar

ra, o

loa,

A

rroz

a Ze

kale

a, g

aria

1,60

1,

60

––

1,69

2,

18

2,

06

1,

91

1,

99

2,

01

2,

18

2,

04

––

0,74

0,

17

––

1,57

33

51 –– ––

–– 14 45 19 55 9 ––

––

78

82

––

37

14,1

17

,1

17

,0

22

,3

28,1

67,2

25,6

13,5

11,5

17,7

8,2

––

3,9

3,3

––

18,4

Laxa

ntea

k di

ra e

ta o

lio-k

opur

u ha

ndia

dau

kate

G

izak

ient

zako

elik

agai

ak

Gut

izia

garr

ia e

ta

prot

eina

-itur

ri on

a da

. G

arau

oso

ak e

likad

ura-

balio

ha

ndia

goa

du.

Elik

adur

a-ka

litat

e es

kasa

dut

e,

bain

a ar

roza

ren

azal

ak e

rabi

li eg

iten

dira

. K

arot

ina,

kal

tzio

eta

D b

itam

ina

gutx

i dau

ka.

Abe

re H

azku

ntza

LAN

BID

E EK

IMEN

A

151

Elik

agai

a A

zalp

ena

Zere

ala

Ener

gia1

ZND

2 PG

3 O

harr

ak

...

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

..Gar

agar

dogi

ntza

koak

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

Gar

agar

do-g

arau

ak

Mal

ta-m

ordo

ak

Gar

agar

do-le

gam

ia

leho

rra

Gar

agar

-mal

tare

n ho

ndak

inak

, bes

te

zere

alek

in n

ahas

teko

er

abili

ohi d

ira.

Gar

agar

-gar

auei

ken

tzen

za

izki

en s

ustra

iak

dira

. G

arag

ardo

a eg

iteko

pr

ozes

uan

azuk

reak

al

koho

l bih

urtz

eko

erab

ili oh

i den

lega

mia

.

Gar

agar

dogi

ntza

G

arag

arra

Ze

kale

a

Gar

ia

––

1,50

1,62

––

––

1,

82

46 47

––

–– ––

25,4

28,1

––

––

46

,9

Pro

tein

a-itu

rri e

zin

hobe

ak.

Zapo

re m

ingo

tsa

dute

, bes

te

elik

agai

bat

zuek

in n

ahas

ten

dira

. P

rote

inar

en e

ta B

bita

min

aren

itu

rri e

zin

hobe

ak, k

altz

io g

utxi

da

ukat

e

...

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.. D

istil

ateg

ikoa

k....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

Dis

tilat

egik

o ga

raua

k D

istil

ateg

iko

diso

lbag

arria

k

Gar

auen

hon

daki

n lo

diak

, ga

raue

n le

gam

iare

n bi

dezk

o ha

rtzid

urar

en

bide

z al

koho

la k

endu

on

dore

n lo

rtzen

dire

nak.

H

artz

idur

aren

bid

ez

alko

hola

ken

du o

ndor

en

geld

itzen

dire

n ho

ndak

in

leho

rrak

.

Arto

a. B

este

zer

eal

batz

uk e

re e

rabi

li oh

i di

ra.

Arto

a ed

o ze

real

en

naha

stea

1,99

2,04

43 23

23,0

29,7

Pro

tein

aren

eta

B b

itam

inar

en

iturri

ezi

n ho

beak

, kal

tzio

gut

xi

dauk

ate

1 Meg

akal

oria

edo

skitz

e-en

ergi

a ga

rbi z

ati k

g m

ater

ia le

hor (

Mca

l EE

G/k

g M

L)

2 Pro

tein

a go

rdin

a, m

ater

ia le

horr

aren

%-ta

n ad

iera

zita

, 3 Z

untz

neu

tro d

eter

gent

ea, m

ater

ia le

horr

aren

%-ta

n ad

iera

zita

. 7.

5. ta

ula.

Zer

eale

n az

pipr

oduk

tuen

gid

a.


LANBIDE EKIMENA

152

Sustraiak eta tuberkuluak, oso hartzigarriak diren karbohidratoen iturri

onak dira, baina proteina gutxi daukate.

Erremolatxa-mamia oso digerigarriak diren zuntzez osatuta dago.

Melazarekin nahastuz gero, oso gutiziagarria da, azukre sinpleen eraginez.

Elikagaia ML1 Energia1 Almidoia ZND3 Proteina 4 Oharrak

................. ML-ren % ................

Sustraiak eta tuberkuluak Azenario freskoak Juka freskoa Juka lehorra Erremolatxa freskoa Bazka-erremolatxa freskoa Azukre-erremolatxa Patata freskoa Patata lehorra Arbi-aza Arbiak

12

32

91

11

13

20

23

91

12 9

1,94

1,83

1,83

1,84

1,86

1,96

1,87

1,77

2,02

1,98

—

—

70

—

—

—

—

81

—

—

9

—

23

—

—

—

—

7

—

—

9,9

3,6

2,9

11,4

12,5

8,6

9,5

8,7

8,7

12,2

Labore tropikal honek zianuro--kopuruak dauzka (zianuroa toxina arriskutsua da). Klima epeletan, labore honen hektareako edo materia leho-rraren araberako errendimen-dua handiagoa da. Azukreak ateratzeko prozesatu ohi da.

Azukrearen industriatiko azpiproduktuak Bazka-erremolatxaren mami hezea Azukre-erremolatxaren mami lehorra Erremolatxa-melaza5 Kanabera-melaza5

12

90

78

75

1,79

1,79

1,72

1,64

0

—

01

01

41

54

0

0

9,9

9,7

8,5

5,8

Ur-kopuru handia dauka. Zuntz oso digerigarria dauka. Laxantea da eta mineral--kopuru handia dauka. Garau-nahastearen % 10 baino gutxiago eman behar da.

1 Elikagaiak daukan materia lehorraren ehunekoa. 2 Energia garbia, Mcal EEG/kg ML. 3 ZND = zuntz neutro detergentea. 4 Proteina gordina. 5 % 78a azukre sinpleak dira, baina ez du almidoirik.

7.6. taula. Sustrai- eta tuberkulu-laboreen eta azukrea ekoizteko industrietatiko azpiproduktuen ezaugarriak.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 153

Azukre-industriaren azpiproduktuak

Erremolatxa-mamia eta melaza energia-kopuru handia daukaten elikagaiak dira, eta dietaren

gutiziagarritasuna hobetu egiten dute. Erremolatxa-mamiak dauzkan karbohidrato gehienak egiturakoak

dira (7.6. taula); hala ere, oso digerigarriak dira. Digestioari dagokionez, erremolatxa-mamiak zereal-

-garauek baino gutxiago handiagotzen dute errumeneko azidotasuna. Beraz, anoan, erremolatxa-mamia

materia lehorraren % 30erainokoa izan daiteke.

Azukre-erremolatxaren edo azukre-kanaberaren melazak ez du proteina askorik (% 4-5), baina

errumeneko bakterioek erraz hartzitzen dituzten azukre sinpleen iturri gisa erabil daiteke. Melaza oso

gutiziagarria da eta abereek melaza duen anoa hobeto onartzen dute. % 5 melaza daukan anoa,

melazarik ez daukan anoa baino errazago jango dute. Melaza kalitate eskaseko bazkekin (zenbait

laboreren hondakinekin) nahasten denean ere gauza bera gertatzen da. Oso xurgagarriak diren

materiekin nahasten ez bada (adibidez, patsarekin), gehienez, kontzentratuen nahastean % 10eko

proportzioan edo materia lehorraren % 5eko proportzioan sartzea gomendatzen da. Nahastean, oso

xurgagarriak diren materiak daudenean, guztizko anoaren % 40 melaza izan daiteke, kalterik eragin

gabe. Jateko erraza, energia-kopuru handia eta oso gutiziagarria izateaz gain, melaza oso erraza da

biltegiratzen. Alderdi horiek guztiak kontuan hartuta, tropikoko elikagairik onenetakoa da.

Olio-haziak

Garauen eta zerealen haziak azaldu ditugu lehen. Beste landare batzuek lipidoak eta proteinak

metatzen dituzte hazietan. Olio-haziak tropikoan eta azpitropikoan ekoizten dira, batez ere, eta, besteak

beste, honako hauek dira: soja, kakahuetea, kotoia eta linazia. Klima epeletan, orain, arbiaren hazia

asko laboratzen da. Proteina-kopuru handia daukaten ia hazi eta azpiproduktu guztiek substantzia

toxikoak, alergikoak eta elikadura eragozten dutenak dauzkate. Substantzia horietako gehienak

errumenean desaktibatu egiten dira mikroorganismoen eraginez. Urdail bakarreko abereei (txahalak

barne) elikagai horiek ematen zaizkienean, substantzia horiek deuseztatu egin behar dira bero-

-tratamenduaren bidez. Adibidez, sojaren haziak edo tenperatura baxuetan lortutako soja-irinak, tripsina

deritzon digestio-entzima desaktibatzen duen inhibitzailea daukate, eta inhibitzaile horren eraginaren

ondorioz, aberearen errendimendua murriztu egiten da. Kotoi-mota gehienek, hausnarkariak ez diren

abereentzat toxikoa den “gosipol” izeneko substantzia daukate. Linaziak azido zianurikoa dauka eta

arbiaren haziak faktore bozio-sortzailea dauka.

Olio-haziek lipidoak dauzkatenez, energia-kopuru handiko elikagaiak dira.

Olioa ateratzearen ondoriozko hondakinak diren olio-hazien irinak, proteina-

-osagarriak izan ohi dira esne-behientzat.


LANBIDE EKIMENA

154

Elikagaia ML1 Energia1 Lipidoak ZND3 Proteina 4 Oharrak

................. ML-ren % ................

OLIO-HAZIAK Kotoia Linazia Azafraia Sesamoa Soja Ekilorea

92

94

94

92

92

94

2,23

2,58

2,06

2,43

2,11

1,88

20,0

37,5

35,1

46,6

18,8

27,7

49

—

—

—

—

—

23,0

22,8

17,4

24,2

42,8

17,9

Koipe-, proteina- eta zuntz--kopuru handiak dauzkan bakarra. Gantz-azido esentzialen kopuru handia dauka. Tripsinaren inhibitzailea dauka. Azukreak ateratzeko prozesatu ohi da.

OLIO-HAZIEN IRINAK (DISOLBAGARRIZ ATERATAKOAK) Kopra Kotoi-hazia Linazia Arbi-hazia Azafrai-irina Kakahuete-irina Sesamo-irina Soja-irina Ekilore-irina

91

93

90

92

92

92

93

89

90

1,72

1,62

1,79

1,72

1,28

1,77

1,90

1,94

0,96

2,7

1,3

1,5

1,2

1,5

1,4

9,4

1,5

1,2

—

30

35

36

58

17

—

15

40

23,4

44,8

38,3

44,0

25,4

52,3

51,5

49,9

25,9

Egozte-prozesuaren ondori-ozko produktuak esnearen koipe-edukia handiagotu egin dezake eta gurin trinkoa sorrarazten du. Gosipol-kopuruak dauzka. Oso gutiziagarria da eta lisina-kopuru txikia du. Lisina-kopuru txikia du. Aflatoxinaz kutsatzeko arrisku handia. Balio biologiko handiko proteina dauka.

1 Elikagaiak daukan materia lehorraren ehunekoa (ML-ren %). 2 Edoskitze-energia garbia, Mcal EEG/kg ML. 3 ZND = zuntz neutro detergentea. 4 Proteina gordina.

7.7. taula Zenbait olio-haziren eta olio-hazien irinen elikadura-ezaugarriak.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 155

Olio-hazien irinak

Irinak olioak atera ondoren gelditzen diren hondakinak dira. Proteina- eta energia-kopuru handiak

dauzkatenez, zereal-garauen osagarri ezin hobeak dira. Hazien olioa beroaren eta presioaren bidez edo

disolbagarri organikoan (hexanoan) disolbatuz ateratzen da. Beroaren eta presioaren bidezko prozesuari

egozte-prozesua deitu ohi zaio. Prozesu horren bidez lortzen den irinaren % 5 (materia lehorraren kg

bakoitzeko 50 g) olioa eta hondakina da. Disolbatuz ateratzen diren irinek, ordea, % 2 (materia

lehorraren kg bakoitzeko 20 g) olio eta hondakin baino ez daukate.

Landare-proteinei dagokienez, soja-irinak lisina-kopururik handiena dauka. Lisina aminoazidoa da

abereek proteina sortzeko behar dutena, eta abereek sortu dituzten animalia-proteinekin konparatuz,

landareetan gutxien egoten den aminoazidoa da. Azafrai-irina salbu, beste olio-irinen elikadura-balioa,

soja-irinaren arabera, % 90-100ekoa da.

Leguminosoen haziak

Landare leguminosoen haziak, batez ere, gizakion kontsumorako erabiltzen badira ere, eraginkorrak

izan daitezke abereak elikatzeko. Leguminoso asko tropikoan eta azpitropikoan hazten dira. 7.8. taulan,

leguminosoen hazien eta hazion proteina-edukia ikus daitezke. Leguminosoen hazi guztiek elikadura

eragozten duten substantziak dauzkate. Zorionez, hazi hauek egosi, hausnartu eta hartzituz gero,

abereen elikaduran izan ditzaketen eragin kaltegarriak murriztu egiten dira. Leguminosoen haziekin

elikatzearen ondorioz arazoak sorraraz ditzaketen faktore kimikoak honako hauek dira:

1. Proteasaren inhibitzaileak. Abereak digeritzen duen proteina-kopurua murrizten dute.

2. Substantzia bozio-sortzaileak. Iodoaren metabolismoan eragiten dute.

3. Substantzia zianogenikoak. Zianuroa askatzen dute eta arnasketan eragiten dute.

4. Substantzia antibitaminikoak. Bitaminak inaktibo bihur ditzakete.

5. Metal-mineralak uztar ditzaketen faktoreak. Ondorioz, mineralon erabilgarritasuna murriztu

egiten da.


LANBIDE EKIMENA

156

Elikagaia ML1 Energia1 Proteina 3 Ekoizten den eremua Oharrak

Lekak 4 (Phaseolus sp.) Garbantzuak (Cicer arietinum) Vigna sinensis5

Babak (Vicia faba) Ilarrak (Pisium sativum) Kakahueteak (Arachis hypogaea) Cajanus cajan Soja (Glycine max)

± 90

90

92

89

89

—

—

—

± 1,90

2,01

1,65

1,94

2,01

—

—

—

± 24

21,6

23,5

30,7

25,2

—

± 22

—

—

Eremu azpitropika-letan eta tropikoetan urte-sasoi hotzean Afrikan Eremu epeletan eta azpitropikoetan. Eremu epeletan eta tropikoko eta azpi-tropikoko eremu hotzetan. Azpitropiko hezeetan. Tropikoan eta azpitropikoan. Azpitropikokoa.

Egoki prozesatu behar dira. Lehorteekiko erresistentea da. Egoki prozesatu behar dira. Oso gutiziagarriak dira. Garauen eta zerealen osagarriak dira. Normalean gizakientzako erabili ohi da. Lehorteekiko erresistentea da. Kalitate eskaseko proteina dauka. Batez ere landare-olioa ekoizteko erabili ohi da.

1 Elikagaiak daukan materia lehorraren ehunekoa. 2 Edoskitze-energia garbia, Mcal EEG/kg ML. 3 Proteina gordina. Elikagaiaren ML-aren ehunekotan adierazita. 4 Ohiko leka guztiak: indabak, lekak, etab. 5 Azal eta guzti.

7.8. taula. Leguminosoen hazi batzuen elikadura-ezaugarriak.

Animalia-gantzak eta landare-olioak

Gantzak eta lipidoak naturan dauden energia-iturri kontzentratuenak dira. 9.000 kg/behi/edoskitzaro

baino esne gehiago ekoizten duten esne-behien anoetan, gutxi ematea gomendatzen da. Errumeneko

bakterioek ez dute gantzik eta lipidorik erabiltzen energia-iturri gisa. Esne-behien dietan gantz eta lipido

asko sartuz gero, abereak gutxiago jan eta esne gutxiago ekoiztu dezake. Esne-behien anoan erabiltzen

direnean, normalean, kontzentratuen nahasteari eransten zaizkio. Gantzen eta olioen onurak honako

hauek dira:

1. Nahastearen energia-dentsitatea handiagotzen dute.

2. Elikagaiak xehe ehota daudenean, gantzak eta olioak erantsiz gero, kontzentratuen nahastearen

hauts-kopurua murriztu egiten dute.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 157

Animalia-proteina

Animalia-jatorriko hiru proteina-talde daude: hiltegiko azpiproduktuak (hegaztiak eta beste animalia

batzuk), itsas jatorriko azpiproduktuak eta esnearen azpiproduktuak (7.9. taula).

Hegazti, animalia eta itsas espeziengandiko azpiproduktuak

Animalia-proteinak urri erabil daitezke proteina-eskakizun handiak dituzten behi edoskitzaileentzako

(esne-kopuru handia ekoizten dutenentzako) anoetan. Proteina gordinaren kopuru handia daukatenez

eta errumeneko degradazioarekiko erresistenteak direnez, esne-behiaren aminoazidoen hornikuntza

hobetu egiten da.

Animalia-proteinazko azpiproduktuek hezurrak dauzkatenean, elikagai horiek kaltzio- eta fosforo-

-iturri onak dira. Adibidez, hezur-irina eta gatza, normalean, nahikoa izan ohi da mineral-gehigarri gisa

larrean jaten ibiltzen diren behientzat.

Animalia-proteinazko azpiproduktuak ez dira gutiziagarriak izan ohi, eta behi batzuek arbuiatu egiten

dituzte usaina hartzen dutenean. Animalia-proteina mailaka sartu behar da anoan, aberea ohitu dadin.

Askotan, gutiziagarritasuna hobetzeko, melazarekin nahasten dira garau-nahastean edo anoa osoaren

nahastean.

Animalia-jatorriko proteina-gehigarri asko zailak dira degradatu gabe edo mantenugairik galdu gabe

prozesatzen eta biltegiratzen. Prozesatzeko, presiopeko lurrunaz egosi behar dira eta bero lehorra

erabiliz, azkar deshidratatu behar dira. Azpiproduktu hauek lehortu edo deshidratatu ezin badira, hotzean

gorde behar dira. Bakterio patologikoak deuseztatzeko egosten ez badira, infekzio-iturria izan daitezke.

Bestalde, gehiegizko beroak proteina-kopurua murrizten du. Hiltegietako azpiproduktuen kalitatea aldatu

egiten da, nahastean sartu diren animalien parteen arabera.

Esnearen azpiproduktuak

Esnearen azpiproduktuak, batzuetan baserrian bertan ekoizten dira. Gazura eta esne deskrematua

oso gutiziagarriak dira eta txahal gazteak elikatzeko erabili ohi dira.

Animalia-jatorriko proteinak errumeneko degradazioarekiko erresistenteak

dira eta kaltzio- eta fosforo-iturri onak izan daitezke.


LANBIDE EKIMENA

158

Elikagaia Azalpena ML1 Energia2 PG4 Oharrak

Hegaztiengandik eta beste animaliengandik ateratako azpiproduktuak

Odol-irina Okela-irina Okela-irina eta hezurrak Luma hidroliza--tuzko irina

Odol lehorra eta ehoa. Jangarriak ez diren organoak, heste garbiak, fetuak eta zenbait kanal. Ez dute eduki behar ilerik, odolik, aporik, adarrik ez eta urdaileko edukirik. Nahasteak duen fosforoaren % 4,4 hornitzen du. Hegaztien lumak, presiopeko beroz tratatuta.

93

93

93

93

1,5

1,6

1,6

1,5

> 85

50-55

50-55

70-92

Gehienez, egunean 250 g eman behar zaio behi bakoitzari. Egunean 1 kg baino gutxiago eman behar zaio behi bakoitzari, eragin kaltegarriak saihesteko. Egunean, gehienez, 1 kg eman behar zaio behi bakoitzari. Kaltzio- eta fosforo-iturri ona da. Kalitate eskaseko proteina dauka, baina sufre-iturri ona da. Egunean, gehienez, 0,5 kg eman behar zaio behi bakoitzari.

Itsas azpiproduktuak Arrain-irina Arraina prozesatu ondorengo disolbagarriak

Lehortutako eta eho-tako arrain osoak edo mekanikoki olioa atera gabeko arrainen zatiak. Arrainak prozesa-tzeko erabiltzen den uretatik atera-tzen den produktu deshidratatua.

92

92

1,5-1,8

2,0

65-70

60-65

Kalitate bikaineko proteina dau-ka. Kontzentratu-nahastean % 5 baino gutxiago erabili behar da. Kaltzio- eta fosforo-iturri ona da. Arraina prozesatu ondorengo disolbagarriak arrain-irinari eransten zaizkio.

Esnearen azpiproduktuak

Esne osoa Esne deskrematua Gazura

Behi-esne osoa. Koipea atera ondo-ren gelditzen den esne-hondakina. Gazta egiteko esnea gatzatzen denean ateratzen den likido horixka.

12

10

7

3,0

2,1

1,9

27

32

14

Elikagairik onena behi--aziendako abere gazteentzat. Oso gutiziagarria da. Azukre sinpleen kopuru han-dia dauka eta mugarik gabe erabil daiteke, beti ere, garbi eta fresko mantentzen bada.

1 Elikagaia freskoak daukan materia lehorraren ehunekoa 2 Edoskitze-energia garbia, Mcal EEG / kg ML-etan 3 Proteina gordina, elikagaiaren materia lehorraren %-tan adierazita.

7.9 taula. Animalia-proteinaren iturrien gida.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 159

7.4 Mineralak

Mineralak eta bitaminak oso garrantzitsuak dira edozein abereren anoan. Mineralen kopurua

desorekatuta badago, urria bada edo gehiegizkoa bada, arazo larriak sor daitezke. Bitaminen ondoriozko

intoxikazioa, ordea, bakana izan ohi da, baina bitamina-gabezia ohikoa da, eta, ondorioz, galera

ekonomiko onartezinak gertatzen dira.

Esne-behiei dagokienez, makromineral garrantzitsuenak honako hauek dira: sodio kloruroa (NaCl),

kaltzioa (Ca), fosforoa (P) eta batzuetan magnesioa (Mg) eta sufrea (S). Bitaminei dagokienez, garran-

tzitsuenak A, D eta E bitaminak dira. Negu edo urte-sasoi lehor luzea duten eremuetan A bitaminaren

gabeziak izan ohi dira. errumeneko mikrobioek B taldeko bitaminak, C bitamina eta K bitamina

sintetizatzen dituzte.

Urea eta gantzak salbu, elikagai guztiek gutxieneko mineral-kopurua daukate. Mineral-kontzentrazioak

aldatu egiten dira, landare-motaren arabera eta landareak ekoiztu diren lurraren arabera.

Abereak ez du elikagaiak daukan mineral-kopuru osoa erabiltzen. Abereak dauden formaren arabera

erabili ohi ditu mineralak. Adibidez, zenbait azidorekin (azido oxalikoarekin eta zitratoarekin) batera

kaltzioa ezin da eraginkorki xurgatu. Agente uztartzaileen afinitatea hautakorra da mineralen zenbait

elementurekiko, eta afinitate horren arabera, mineral bat edo bestea erabiliko dute. Prozesu horren

eraginez, normalean erabilgarriak diren mineralen gabezia sor daiteke. Aziendaren elikaduran erabil

daitezkeen mineral-gehigarrien hiru iturri daude:

1. Hezurrak, oskolak edo ehun konektiboak dauzkaten azpiproduktuak.

2. Haitzetatiko mineral-iturri naturalak.

3. Kimikoki sintetizatzen diren mineralen konposatuak.

Kaltzioa

Esnea ekoizten dutenean, abereek askoz ere kaltzio gehiago behar izaten dute (7.10 taula).

Edoskitzaroan dauden esne-behien dietan kontzentratuen edo siloan gordetako artoaren kopuru handiak

erabiltzen direnean, nahitaez, behiei kaltzio-gehigarria eman behar zaie anoan. Dietan leguminosoen

proportzioa handia denean, ez da kaltzio askorik gehitu behar.


LANBIDE EKIMENA

160

Bazken kaltzio-kopurua

Mundu osoan zehar bildutako 1.200etik gora laginetan, batez besteko kaltzio-kopurua materia

lehorraren kilo bakoitzeko 9 g izan zen, eta gehienezko eta gutxieneko kopuruak, hurrenez hurren,

materia lehorraren kilo bakoitzeko % 1 eta % 40 izan ziren. Eremu epeletako bazkek, batez ere,

leguminosoek, tropikoan ekoizten direnek baino kaltzio-kopuru handiagoa edukitzeko joera dute (7.10

taula). Batez beste, leguminosoek gramineoek baino hiru aldiz kaltzio gehiago eduki ohi dute, gutxi

gorabehera. Espeziea eta eremua dena delakoa izanda ere, bazkaren belar-edukiak, zurtoin-edukiak

baino bi aldiz kaltzio gehiago dauka.

Bazkek daukaten kaltzio-kontzentrazioaren arabera, lurrak daukan kaltzio trukagarriaren eta beste

elikagai batzuen kopurua (nitrogenoarena eta potasioarena batez ere) zein den jakin dezakegu. Lurrari

karea edo kaltzio karbonatoaren kopuru handia daukan beste ongarri bat erantsiz gero, bazken kaltzio-

-kontzentrazioa handiagotu egingo da neurri batean.

Siloan gordetako artoak kaltzio-kopuru txikia du. Artoaren zurtoinak 3,8 g Ca/kg ML dauka, baina

garauek 0,3 g Ca/kg ML baino ez daukate. Beraz siloan gordetako artoak garau-kopuru handiagoa duen

heinean, kaltzio-kopuru txikiagoa edukiko du.

Kontzentratuen kaltzio-kopurua

Kontzentratu gehienek kaltzio-kopuru txikia eduki ohi dute. Hala ere zenbait azpiproduktu kaltzio-

-iturri onak dira:

1. Animalia-proteinaren azpiproduktuak (hezurdun okela-irinak: 60-110 g Ca/kg ML, arrain-irinak:

40-60 g Ca/kg ML.

2. Melazak: 10-17 g Ca/kg ML.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 161

Bazkei erantsi behar zaien kaltzio-kopurua

Bazka Leguminosoak Gramineoak

Eremu epeleko bazkak

Eremu tropikaleko bazkak

Siloan gordetako artoa

14,2

10,1

—

3,7

3,8

2,5-3,0

Behia Dietan erantsi beharreko kaltzio-kopurua

Ernaldian dauden behiak eta behi lehorrak

Edoskitzaro goiztiarrean

Edoskitzaroaren erdialdean eta amaieran

3,9

7,7

4,3-6,6

7.10 taula. Esne-behien anoan, bazkari eranstea gomendatzen den kaltzio-kontzentrazioa (g/kg ML-etan adierazita).

Kaltzio-iturri gehigarriak

Dietak kaltzio-gabezia duenean, gehigarri gisa karea edo kaltzio karbonatoa erabiltzea gomendatzen

da. Mineral askok kaltzioa eta fosforoa daukate hainbat proportziotan.

Fosforoa

Kaltzioarekin gertatzen den bezala, esnea ekoizten dutenean behiek potasio-erreserba handiak

behar izaten dituzte. Fosforo-gabezia duten larreetan bazkatzen duten behiei fosforo-gehigarria emanez

gero, esne-ekoizpena % 40 handiagotu daiteke (3600-4150 kg/behi), gehigarria ematen hasi eta

hilabetera. Horrez gain, fosforoa ezinbestekoa da ugaltzeko. Askotan, fosforo-gabeziaren lehenbiziko

seinalea araldian sexu-jokabiderik ez izatea da.

Bazken fosforo-kopurua

Bazka gehienek fosforo-kopuru txikia daukate. Mundu osoan zehar bildutako 1823 laginen araberako

batez bestekoa 2,8 g/kg ML izan zen. Eremu epeletako bazkek, bazka tropikalek baino fosforo gehiago

eduki ohi dute (3,5 g/kg ML eta 2,3 g/kg ML, hurrenez hurren). Leguminosoek gramineoek baino fosforo

gehiago eduki ohi dute (3,2 g/kg ML eta 2,7 g/kg ML, hurrenez hurren). Kaltzioarekin gertatzen ez den

bezala, bazka-landareen zurtoinek eta hostoek daukaten fosforo-kopuruan ez dago desberdintasun handirik.

7.11. taulan ikus daitekeenez, bazkak daukan fosforo-kopurua txiki samarra da, edoskitzen ari den

behiak dituen premiekin konparatuz. Beraz, esne-behien anoetan fosforo-gehigarria beharrezkoa izan ohi da.

Lurrean, batez ere fosforo gutxi daukan lurrean, fosforozko ongarria erabiliz gero, bazkaren fosforo-

-kopurua asko handiagotzen da. Ongarri nitrogenatua erabiliz gero, ordea, landareen hazkuntza

areagotu egin ohi da, baina bazken fosforo-kopurua murriztu egin ohi da. Leguminosoak eta gramineoak

nahastuta dituen larrean, fosforoak, gramineoen hazkuntzan baino eragin handiagoa du leguminosoen

hazkuntzan.


LANBIDE EKIMENA

162

Beraz, mota horretako larreetan bazkatzen duten abereen erreakzioa, leguminosoen proportzioa

handiagoa izan ohi delako izango da, zeren leguminosoek proteina-kopuru handiagoa baitaukate eta,

ondorioz, jandako bazka-kopuruan eragin ongarria baitute.

Bazken fosforo-kopurua

Bazka Leguminosoak Gramineoak

Eremu epeleko bazkak

Eremu tropikaleko bazkak

Siloan gordetako artoa

3,7

2,5

—

3,3

2,1

1,9-2,2

Behia Beharrezko fosforo-kopurua

Ernaldian dauden behiak eta behi lehorrak

Edoskitzaro goiztiarrean

Edoskitzaroaren erdialdean eta amaieran

2,4

4,8

2,8-4,1

7.11. taula. Bazken eta kontzentratuen fosforo-kontzentrazioa eta esne-behien anoetan gomendatzen diren fosforo--kontzentrazioak (g/kg ML-tan adierazita).

Fosforo-iturri gehigarriak

Hezurdun animalien azpiproduktuak salbu, kontzentratuak ez dira fosforo-iturri onak izan ohi. Okela-

eta hezur-irinak 50 g/kg ML baino gehiago eduki dezake. Kaltzio-fosfatoa ere asko erabili ohi da fosforo-

-iturri gehigarri gisa, zeren beste iturrien aldean erabilgarritasun erlatibo oso handia baitu. Haitzetako

fosfato asko, fosforo-gehigarri gisa segurtasunez erabili baino lehen, prozesatu egin behar izaten dira,

gehiegizko fluorina kentzeko.

Laburpena

Bazkak

Landareak heltze-etapa berean daudenean, behiek gramineoak baino leguminoso gehiago

jateko joera dute.

Abereak erabil dezakeen proteina-kopurua azkar murrizten da, landarea heltzen den heinean.

Materia lehor digerigarriaren gehienezko errendimendua honako etapa hauetan lortzen da:

Gramineoei dagokienez, ernamuin-etapatik loreen eskrezentziara bitartean.

Leguminosoei dagokienez, ernamuin-etapan.

Labore-hondakinak eta antzeko beste landare batzuk elikagai pobreak dira eta gehigarri egokiak

behar izan ohi dituzte.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 163

Kontzentratuak

Garauak eta zerealak eta dagozkien azpiproduktuak energia-kopuru handiko elikagaiak dira

esne-behientzat, baina proteina-kopuru txikia eduki ohi dute.

Zereal-garauek karbohidrato-iturri ezin hobeak dira (almidoiak). Karbohidrato horiek erraz

hartzitzen dira eta dietako energia-kontzentrazioa handiagotu egiten dute. Baina, dietan zereal-

-garau gehiegi emanez gero, abereek gutxiago mastekatzen dute eta errumenaren funtzio

egokia eta esnearen koipe-kopurua murriztu egiten dira.

Garagardogintzako eta distilategietako garauen azpiproduktuak, astiro digeritzen diren karbohi-

dratoen eta proteinaren iturri onak dira.

Sustraiak eta tuberkuluak karbohidrato-iturri onak dira. Erraz hartzitzen dira, baina proteina-

-kopuru txikia daukate.

Azukrearen industriako azpiproduktuek zuntz digerigarrien kopuru handia (erremolatxa-mamiak)

edo azukre sinple asko (melazak) eduki ohi dituzte, eta, ondorioz, elikagai oso gutiziagarriak dira.

Olio-haziek lipido-kopuru handia daukate eta, ondorioz, energia askoko elikagaiak dira.

Olio-hazien irinek proteinadun elikagaiak izan ohi dira esne-behientzat.

Leguminosoen haziek elikadura eragozten duten substantziak dauzkate, baina egoki prozesatu

ondoren energia- eta proteina-iturri bihurtzen dira.

Animalia-jatorriko proteinak erresistenteak dira errumeneko degradazioarekiko eta kaltzio- eta

fosforo-iturri onak izan daitezke.

Animalia-jatorriko gehigarriak egoki tratatu behar izaten dira, infekziorik transmititu ez dezaten.

Mineralak

Leguminosoek gramineoek baino kaltzio gehiago daukatenez, leguminosoetan oinarritzen diren

dietek kaltzio-gehigarri gutxiago behar izaten dute.

Esne-behien anoetan beharrezkoa izan ohi da fosforo-gehigarria, zeren bazkek, behiaren eska-

kizunekin konparatuz, fosforo gutxi baitaukate.


LANBIDE EKIMENA

164

88 KKAALLIITTAATTEE OONNEEKKOO EESSNNEEAA LLOORRTTZZEEKKOO EELLIIKKAADDUURRAA

8.1 Esnearen koipearen eta proteinaren jatorriak

Errumena edo zaku handia: digestioak koipean eta proteinan duen eragina

Hausnarkariek elikagaiak hartzitu egin behar dituzte digeritu baino lehen. Hartzidura hori errumen

edo zaku handian egiten da, bi motako mikroorganismoen, hau da, bakterioen eta protozooen, eraginez.

Mikroorganismo horiek elikagaiak metabolizatu egiten dituzte eta galtzen diren hondakinak, beroa eta

metano gasa eta erregai energetiko gisa erabiltzen dituzten gantz-azido lurrunkorrak (azido azetikoa,

azido butirikoa eta azido propionikoa) sorrarazten dituzte.

Errumenean ingurune egokia sortu behar da, bakterioek eta protozooek baldintzarik onenetan lan

egin dezaten eta elikagaiak ahalik eta ondoen aprobetxa ditzaten. Baldintza horiek honako hauek dira:

pH = 5,4-6,9. pH-a edo azidotasun-maila aldatu egiten da elikagai-motaren arabera eta elikagaia

jan denetik pasatu den denboraren arabera.

Hausnarkariek elikagaiak hartzitu egin behar dituzte digeritu baino lehen.

Hartzidura hori errumenean egiten da eta bi motako mikroorganismoek lan

egiten dute, hots, bakterioek eta protozooek.

Errumenean elikagaien arteko oreka badago:

pH-a 6,1-6,6koa izango da (egokiena esne-behientzat).

Hartzidurak ez dira izango, ez azkarregiak ez eta motelegiak ere, eta, ondorioz, gantz-azido

lurrunkorren nahaste egokia eta proportzionatua sortuko da: AZIDO AZETIKOA: % 45-70.

AZIDO PROPIONIKOA: % 15-25.

AZIDO BUTIRIKOA: % 5-15.

Esnetan koipe- eta proteina-kopuru egokiak lortuko dira.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 165

Bakterioak

Bakterioek karbohidratoak (zelulosa, almidoia, azukrea) erabili ohi dituzte energia-iturri gisa, gantz-

-azido lurrunkorrak sortzeko. Horrez gain, elikagaien proteina degradatu egiten dute eta, ondorioz,

amoniakoa sortzen dute. Amoniako hori, gero, nitrogeno-iturri gisa erabiltzen dute euren proteinak

sintetizatzeko. Mikrobio-proteina hori erabilgarriena da esne-proteina fabrikatzeko.

Anoan almidoi-kopuru handiagoa sartzen den heinean, bakterio-kopurua handiagotu egiten da;

baina almidoiak eransten jarraituz gero, azidosia eragin daiteke eta, azidosiaren eraginez, bakte-

rioak hil egiten dira.

Zuntz asko (belar lehorra, lastoa) daukaten anoek, bakterio-kopuru txikiagoa sortzen dute errumenean.

Errumeneko bakterio-mota nagusiak, elikagai jakin batzuk bitan banatzen espezializatuta daude

(ikus beheko taula).

Protozooak

Protozooek ezin dute, bakterioek egiten duten bezala, zelulosa bitan banatu eta proteinarik gabeko

nitrogenoaren arabera proteinak sintetizatu. Hori konpentsatzeko, hausnarkariek barau-aldietan erabiliko

dituzten azukreak metatzen dituzte beren baitan.

Errumeneko hartziduren ondoriozko produktu nagusiak esnearen osagaiak

lortzeko erabili ohi dira (ikus beheko taula).

BAKTERIO-MOTA EGINKIZUNA NAGUSIKI EKOIZTEN DUTEN GANTZ-AZIDOA pH EGOKIA

ZELULOTIKOAK Zelulosa hartzitzea (bazkena) AZETIKOA Altua (6-7)

AMILOTIKOAK Almidoia hartzitzea (kontzentratuena eta siloan gordetako artoarena)

PROPIONIKOA Bitartekoa (5,5-6)

SAKAROLITIKOAK Azukreak hartzitzea (belar samurrena, arbiena eta mamiena).

BUTIRIKOA Baxua (4,8-5,4)

Azido azetikoak, nagusiki, esnearen koipea sintetizatzeko balio du. Azido

azetikoa esne-proteina sintetizatzeko beharrezkoa den glukosaren aitzindaria

da. Azido butirikoak ere esnearen koipe-ehunekoa handiagotzen du.


LANBIDE EKIMENA

166

Beraz, esne-behia elikatzeko, lehenbizi, errumeneko flora elikatu behar da, zeren, han, bakterioek

eta protozooek elikagaien digestioaren bitarteko gisa jarduten baitute.

Esnearen koipea

ESNEAREN KOIPEA gantz-azido izeneko unitateez osatuta dago.

Gantz-azido horietako gehienak errapean sintetizatzen dira, gantz-azido lurrunkorren

arabera (batez ere azido azetikoaren arabera). Azido horiek, lehen ikusi dugunez,

errumeneko hartziduren ondorioz sortzen dira.

Gainerakoak, behiaren erreserbako gantzetatik (batez ere edoskitzaroaren hasieran

argaltzen direnean) eta gantz-kopuru handia duten elikagaietatik datoz.

Beraz, ESNEAREN KOIPE-EHUNEKOA, batez ere, azido-azetikoren hornikuntza onaren

araberakoa da:

ANOAK DAUKAN BAZKAREN BIDEZ (hartzitzen denean azido azetikoa sortzen duenaren bidez)

esnearen koipearen % 50 lortzen da.

GORPUTZ-ERRESERBAKO GANTZAREN BIDEZ, gantz-azidoen % 20 lortuko dugu.

Gainerako koipea ELIKAGAIETATIK dator zuzenean: dietan beharrezkoa da gutxieneko gantz-

-ekarpena sartzea, baina gehiegi sartzea, kaltegarria izan daiteke.

Esnearen proteina

ESNEAREN PROTEINA neurtzen dugunean, proteina gordina neurtzen dugu, hau da, guztizko

nitrogenoa. Nitrogeno horren parterik handiena esnearen proteinez osatuta dago, baina parte

txiki bat (% 5) proteinarik gabeko nitrogenoa da (PGN).

Proteinak errapean sortzen dira AMINOAZIDOEN arabera. Aminoazido-iturri nagusiak honako

hauek dira:

− Mikrobio-proteina (% 70eraino).

− Degradatu ezin daitekeen proteina-kopuru handia daukaten elikagaiak, edo by-pass-a.

PGN gehiena UREA da. Urea hori odoletik hartzen da zuzenean, eta esneak edukiko duen

urea-kopurua anoaren ezaugarrien araberakoa izango da. Horregatik, esneak daukan urea

zehaztuta, abereei ematen diegun anoak zenbateko proteina degradagarria daukan jakingo

dugu.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 167

Tasa-butirikoan edo gantz-ehunekoan duen eraginarekin konparatuz, elikadurak ez du

hainbesteko eraginik PROTEINA-EHUNEKOAN. Proteina-ehunekoa, batez ere, errumeneko

mikrobioek, proteinak sintetizatzeko adina energia eta nitrogeno izatearen araberakoa da.

(Iturria: Lekunberriko Institutu Laktologikoaren Urtekaria)

8.2 Elikagaiek esnearen koipean eta proteinan duten eragina

Zuntz-elikagaiak

Zuntz-kopuru handia daukaten elikagaiak esnearen koipearen aitzindariak dira, zeren zelulosa-

-kopuru handia baitaukate (flora zelulolitikoak behar duen substratua):

ZUNTZ-KOPURU HANDIA DAUKATEN ELIKAGAIAK honako hauek dira: larreko belar lehorra,

siloan gordetako larrea, leguminosoak: belar lehorrak eta siloan gordetakoak, siloan gordetako artoa...

Azken hori erabilita, belarra erabilita baino proteina-ehuneko handiagoa lortuko dugu esnetan, zeren

garauek almidoi-kopuru handia baitaukate (materia lehorraren % 25-30) eta belarrak baino energia-

BATEZ BESTEKO KOIPE- ETA PROTEINA-KOPURUAK

NAFARROAN

KOIPE-% PROTEINA-%

ELIKAGAIEN ZUNTZA

AZIDO AZETIKOA

ESNEAREN KOIPEA

Flora zelulolitikoa


LANBIDE EKIMENA

168

-kontzentrazio handiagoa baitauka. Esnearen koipe-kopurua ere handiagoa izango da, belar lehorrezko

edo siloan gordetako belarrezko anoekin konparatuz.

Horrez gain, ZUNTZAK DIGERIGARRIA IZAN BEHAR DU ETA GUTXIENEKO LUZERA EDUKI BEHAR DU:

LIGNINA-KOPURU HANDIA DUTEN ZUNTZAK. Flora zelulolitikoak ezin die zuntz hauei eraso

egin (ez dira digerigarriak) eta, beraz, hausnarkariak ez ditu aprobetxatzen. Horrek landarea

mozteko sasoiarekin du zerikusia: landarea zenbat eta beranduago moztu, are lignina-kopuru

handiagoa edukiko du. Hortaz, gehiegi lignifikatutako bazkak erabiliz gero, esnearen koipe-

-ehunekoa txikiagotu egingo da.

BAZKA EHOAK EDO TXIKITUAK. Adibidez, alpapa pikortsu deshidratatua, bazka-arto pikortsu

deshidratatua, gehiegi txikitutako siloan gordetako bazkak edo unifeed-aren bidez gehiegi

txikitutako nahasteak. Bazka hauek kaltegarriak dira esnearen koipeari dagokionez, zeren

zuntzen luzera laburtu egiten baita, eta, ondorioz:

Abereak gutxiago mastekatzen ditu eta listu gutxiago jariatzen du. Errumenean azido-

tasun handiagoa egongo da, eta, horren eraginez, flora aminolitikoaren eta sakarolitikoaren

(azido propionikoa sorrarazten duten hartzidurak eragiten dituztenak) garatu egiten dira.

Elikagaiok bazka gisa baino gehiago, kontzentratu gisa jarduten dute.

Bazka hauek azkarregi pasatzen dira errumenean zehar. Eta errumeneko hartzidurak

egokiak izateko, gutxieneko denbora behar da, bakterio azetikoek jardun dezaten.

Oro har, kalitate oneko bazkak zuntz-iturririk egokiena dira errumenak ondo funtziona dezan. Bazka

astunak edo kalitate eskasekoak ez dira oso digerigarriak izaten, eta energia-kopuru txikia eduki ohi

dute. Zenbait kasutan, esne-kopuru handia ekoizten duten behiek, bazka-mota hau jaten badute, energia

lortzeko, proteinak erabili behar izan ditzakete, eta, ondorioz, esnearen proteina-kopurua txikiagotu

egingo da.

Zuntz-kopuru handia daukaten elikagaiek esnearen koipearen aitzindari dira,

zelulosa-kopuru handia daukatelako (flora zelulolitikoarentzako substratua).

Zuntz-kopuru txikia daukaten elikagaiak

Zuntzik gabeko karbohidrato-kopuru handia daukaten elikagaiak dira. Almidoiz eta azukrez osatuta

daude. Bi mantenugai horiek flora amilolitikoak eta flora sacarolitikoak hartzitzen dituzte eta, ondorioz,

batez ere azido propionikoa sortzen dute.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 169

ALMIDOI- ETA AZUKRE-KOPURU HANDIA DAUKATEN ELIKAGAIAK honako hauek dira:

ZEREAL-GARAUAK (garia, garagarra, artoa). Almidoi-kopuru handia daukate (ML-aren % 50-70)

eta, beraz, energia-kopuru handi samarra hornitzen dute. Almidoia azkar hartzitzen da (hala ere,

zereal-motaren arabera, almidoi batzuk beste batzuk baino astiroago degradatzen dira).

MANIOKAK eta PATATAK ere almidoi-kopuru handia daukate.

BAZKA SAMURRAK (batez ere ray grass deritzenak). Arbiek edo melazek azukre-kopuru handiak

dauzkate eta, beraz, proteina-tasa areagotzen dute.

SILOAN GORDETAKO ARTOA. Almidoi-kopuru handia daukan bazka bakarra da (ML-aren %

30eraino). Horrez gain, nahikoa astiro degradatzen da.

Oro har, almidoiak eta azukreak zuntzaren aldean oso azkar hartzitzen dira; beraz, gehiegi jaten

emanez gero, errumenean hartzidura azetikoa murriztu egiten da eta, ondorioz, esnearen koipe-

-ehunekoa txikiagotu egingo da.

ALMIDOIAK

AZIDO PROPIONIKOA

ESNEAREN PROTEINA

GLUKOSA

Flora amilolitikoa


LANBIDE EKIMENA

170

Gantz-kopuru handia daukaten elikagaiak

GANTZ-KOPURU HANDIA DAUKATEN ELIKAGAIAK HONAKO HAUEK DIRA:

AZPIPRODUKTU HEZEAK. Sagar-mamia, laranja-mamia eta tomatearen azpiproduktua.

PENTSUEN LEHENGAIAK. Kotoi-hazia, haziei olioa kendu ondoren sortzen diren opilak (kokozko,

palmazko edo kakahuetezko opilak), eta garauen azpiproduktuak, adibidez, artoaren DDG-ak.

Anoan gantza sartzen dugunean, kantitateaz gain, kalitatea (gantz-mota) ere kontuan hartu behar

dugu. By-pass izeneko gantzak dauzkaten elikagaiak dira interesgarrienak, zeren errumenean gehiegi

degradatzen den gantzak zuntzak inguratzen baititu eta ez baitu zuntzok hartzitzen uzten (hesi-efektua).

Bestalde, gantzak eragin toxikoa izan dezake errumeneko bakterioengan. By-pass deritzon efektua

eragiten duten gantzak, kaltziozko xaboiak eta kotoi-hazi osoa dira.

Landare-gantzak edo pentsuak fabrikatzeko erabili ohi diren lehengaiak (azken hauek landare-

-gantzen hondakin asko eduki ohi dituzte), gehiegi erabiliz gero, oso kaltegarriak dira esnearen koipe-

-kopuruari dagokionez. Adibideak: oleinak, artoaren DDG-ak, koko-irinak, palma-irinak, arrain-irinak.

Gantz-gehigarriak erabiltzea garrantzitsua da, batez ere, edoskitzaroaren hasieran, zeren, behiak esne-

-kopuru handia ekoizten duenez, ezin baitu behar duen energia mantentzeko adina elikagai jan.

Elikagai proteikoak

Normalean, bakterioek behar adina proteina sintetizatzen ez badute, ez da nitrogeno-faltagatik

izaten, energia-faltagatik baizik. Anoak daukan proteina-kopuruak errumeneko bakterioentzako amoniako-

-ekarpen egokia eta degradatu gabe hesteetara pasatzen den proteina-kopuru egokia (by-pass proteina)

ziurtatu behar ditu.

PROTEINA-KOPURU HANDIA DAUKATEN ELIKAGAIAK HONAKO HAUEK DIRA:

OLIO-HAZIEN OPILAK ETA IRINAK. Olioa atera ondoren lortzen dira. Adibideak: soja, kakahueteak,

kotoi-haziak, lihoa, kokoa eta palma.

ANIMALIA-JATORRIKO ELIKAGAIAK: arrain-, okela- eta hezur-irinak. Elikagai hauen proteina zaila da

degradatzen eta, beraz, bay-pass proteina gisa erabil daitezke. Horrez gain, elikagai hauek

mineral-iturri ona dira.

Elikagaien bidezko proteinek ez dute eraginik esnearen koipe-ehunekoan; gehiegi egoteagatik

errumenaren funtzionamendu egokia eragozten ez badute, behintzat (errumenean amoniakoa metatzen

delako).

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 171

8.3 Anoak esnearen koipe-ehunekoan duen eragina

Esnearen kalitatea ahalik eta onena izan dadin, BAZKA/KONTZENTRATUAK erlazioak

(materia lehorraren kg-tan), gutxienez, 60/40 izan behar du. Bazkatzat joko ditugu, berde

daudenean edo gutxieneko zuntz-luzerarekin (≥ 4) gorde ondoren jaten diren zuntz-elikagaiak.

Beraz, anoa egiteko arau gisa, gutxienez, anoaren materia lehorraren % 21 ZAD (zuntz azido

detergentea) izan dadin saiatu behar dugu. Ez dugu ahaztu behar ZAD horrek digerigarria izan

behar duela, hau da, lignina-kopuru txikia eduki behar duela. Hori eginez gero, esnearen koipe-

-ehunekoa egokia izateko baldintzak ezarriko ditugu.

BAZKA TXIKITUEN zuntzaren luzera txikiagotzen denean, bazka gisa baino gehiago,

kontzentratu gisa jarduten dute eta, ondorioz, esnearen koipe-kopurua murriztu egiten da.

Adibideak: alpapa pikortsu deshidratatua, bazka-arto pikortsu deshidratatua.

GEHIEGI TXIKITUTAKO BAZKAK, siloan gordetakoek zein belar lehorrek edo deshidratatuek,

murriztu egiten dute esnearen koipe-kopurua. Adibideak: gehiegi txikitutako siloan gordetako

gramineoak edo leguminosoak, gehiegi txikitutako unifeed-aren bidez egindako bazkak,

alpapa deshidratatua, alpapa-kuboak.

OSO DIGERIGARRIAK EZ DIREN BAZKAK (garaudun larreak, larre berdeak, belar lehorrak edo

siloan gordetako bazkak, alpapa-belar lehor loratuak...). Bazka hauen bidez elikatuz gero,

abereak ez du nahiko energia hartzen eta, ondorioz, esnearen proteina-ehunekoa murriztu

egiten da. Kasu honetan, anoan zuntz digerigarriaren baten (erremolatxa-mamiaren edo

garagardo-patsaren) kopuru jakin bat sartuz gero, tasa butirikoa eta tasa proteikoa hobetu

egiten dira.

Anoan sartzen diren KONTZENTRATUEN KOPURUAK, beraz, ez du guztizko materia

lehorraren % 50 gainditu behar, baina egokiena, % 40ra ez iristea da. Horrez gain:

Beti astiro-astiro sartu behar dira, inoiz ere ez bat-batean.

Zatituta eman behar dira. Ematen den kontzentratu-kantitatea gehiago zatitzen den heinean,

esnearen koipe-ehunekoa hobeto mantenduko da eta anoa, oro har, gehiago aprobetxatuko

da. Hori, esne asko ekoizten duten behiei dagokienez da garrantzitsua, zeren, behiok

kontzentratu-kopuru handiak jaten baitituzte. Unifeed anoa osoak emanez gero, eta

kontzentratuen banagailu automatikoak erabiliz gero, esnearen kalitatea hobetu egingo da.

Kontzentratuek neurriz hartzitu behar dute. Errumenean azkarrago hartzitzen diren almidoiek

esnearen koipe-kopurua txikiagotzea eragiten dute. Adibidez, esnearen koipe-kopuruari

dagokionez, garia garagarra baino txarragoa da eta garagarra artoa baino txarragoa.


LANBIDE EKIMENA

172

GANTZA, gehienez, anoaren materia lehorraren % 5 izango da. By-pass gantzak badira, gehia-

go sar daitezke. Kontuan hartu behar da gehiegizko gantzek zelulolisia inhibitzen dutela eta,

beraz, kaltegarria dela esnearen koipe-kopuruari dagokionez.

Gantz kaltegarrienak, gehiegi erabiltzen badira, landare-gantzak edo pentsuak fabrikatzeko erabil-

tzen diren eta landare-gantzen hondakin asko dauzkaten lehengaiak dira. Adibideak: oleinak, artoaren

DDG-ak, koko-irinak, palma-irinak, arrain-irinak.

Errumeneko hartzidurarekiko babestuta dauden gantzek ez dute eragin toxikorik errumeneko flora-

rengan. Adibideak: by-pass gantzak, kaltziozko xaboiak, kotoi-hazi osoak.

Kontuz BELAR GAZTEEGIAREKIN eta ALMIDOI-KOPURU HANDIEGIA DAUKATEN KONTZENTRATUEKIN.

DISOLUZIOA INDARGETZEN DUTEN SUBSTANTZIAK. Sodio bikarbonatoak eta magnesio

oxidoak azidosia neutralizatzen dute eta interesgarriak dira esnearen koipe-ehunekoa txikia-

gotzeko arriskua dagoenean erabiltzeko. Gomendagarriak dira, batez ere, kontzentratu asko

dauzkaten anoetan erabiltzeko.

8.4 Anoak esnearen proteina-kopuruan duen eragina

Behiak eman dezakeen proteina-ehunekorik handiena lortzeko, ezinbestekoa da honako puntu

hauek kontuan hartzea:

BEHIAREN ENERGIA-PREMIAK ONDO ASE BEHAR DIRA, batez ere edoskitzaroaren hasieran.

Esnearen proteina-kopuruak zerikusi handia du anoak daukan zuntzik gabeko karbohidratoen

kopuruarekin. Beraz, anoaren materia lehorraren % 15, gutxienez, ZGK-ek (zuntzik gabeko

karbohidratoak) osatuko dute.

Horrez gain, errumenean leunago hartzitzen den zerealen almidoiaren parte bat hesteetara pasatzen

da digeritu gabe (by pass efektua), eta, beraz, hobeak dira proteinen ehuneko egokia mantentzeko.

Adibidea: artoa.

BEHAR ADINA AMINOAZIDO HORNITU BEHAR DA. Aminoazidoak ezinbestekoak dira erra-

pean proteinak sortzeko. Behar diren aminoazidoen kopurua lortzeko, anoaren materia lehorra-

ren % 14-18-ak (behiaren ekoizpen-mailaren arabera) proteina gordina izan behar du. Horrez

gain, honako alderdi hauek beharrezkoak dira:

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 173

MIKROBIOEN SINTESI OSO AKTIBOA, ahalik eta proteina-kopuru handiena lortzeko. Proteinen

sintesi hori bizteko, anoetan erraz hartzitzen diren gluzidoak sartu behar ditugu. Gainera,

nitrogeno degradagarriaren kopuru egokia beharko da (ez da gehiegi sartu behar, zeren,

bestela, esnearen PGN-aren (proteinarik gabeko nitrogenoaren) kopurua handiagotzea

besterik ez baitugu lortuko).

NITROGENO-OSAGARRIA. Nitrogeno hau errumenean astiro degradatzen da edo ez da degra-

datzen eta hesteetan digeritzen da.

Proteina-kopurua anoaren materia lehorraren % 5-7koa izatea gomendatzen da (ekoizpen-mailaren

eta anoak daukan zuntzik gabeko karbohidratoen ehunekoaren arabera). Proteina horiek oso ondo

orekatuta egon behar dute aminoazido mugatzaileei dagokienez (metionina eta lisina), proteinen

konposizioa errapeko proteinen sintesia egiteko eskakizunen arabera zuzentzeko. Interesgarrienak

animalia-irinak (kutsatu gabeak) edo soja-opilak dira. Azken hauek apur bat berotu egin behar dira,

digerigarritasuna murriztu gabe errumeneko degradazioaren aurka babesteko.

Elikadura-olioak oso kaltegarriak dira errumeneko bakterioentzat, zeren bakterioek ez baitute

mikrobio-proteina sintetizatzen eta proteina-tasa murriztu egiten baita.

Laburbilduz, esnearen proteina-ehunekoa bi iturriren, hau da, energiaren eta nitrogenoaren, arteko

orekaren araberakoa izango da.

Zerealen almidoiaren parte bat errumenean leunago hartzitzen da eta

digeritu gabe hesteetara pasatzen da (by pass efektua). Horregatik, hobeak dira.

8.5 Esnearen kalitaterik onena lortzeko maneiatze-arauak

Elikadura ondo maneiatzea komeni da, elikagaietan inbertitutako diruari ahalik eta etekinik onena

ateratzeko.

Beti helburu bat izan behar dugu gogoan, hots, behiak jaten duena, bizitzako edozein unetan behar

duenaren arabera ondo egokitzea.


LANBIDE EKIMENA

174

Elikadura maneiatzeari dagozkion gomendio nagusiak honako hauek dira:

Behi-taldea antolatzea

Abereen ekoizpenaren arabera, behi-taldea zatitan banatuz gero, zati bakoitzaren eskakizunen

araberako anoa presta dezakegu, esnearen gantz- eta proteina-kopuruak hobetzeko.

Elikagaiak banatzeko sistemak

Unifeed-aren bidez egindako anoa erabiliz gero, abereek aldi berean eta orekatuta jango dituzte

anoak dauzkan bazkak eta kontzentratuak, eta gantzari eta koipeari dagokionez, ahalik eta

kalitate oneneko esnea lortuko dugu (errumenean pH egokia eta orekatua lortuko dugu).

Bazka-kopuru egokia jaten badute eta kontzentratua banatzeko KBA (kontzentratuen banagailu

automatikoaz) erabiltzen badugu, anoaren kontzentratu-kopuru egokia izatea eta denboran

zehar ondo banatzea ziurtatuko dugu. Ondorioz, esnearen gantz- eta proteina-eduki egokiak

lortuko ditugu.

Elikagaiak eskuz eta bereiztuta banatzen ditugunean, janaldi bakoitzean abereek dagozkien

bazka- eta kontzentratu-kopuru egokiak jaten dutela ziurtatu behar dugu. Dena den, behiari

kontzentratua jaten eman aurretik, abereak bazka jan behar du.

Elikagaiak kontserbatzea

Gaizki kontserbatutako elikagaiek errumeneko bakterioen oreka hondatu egin dezakete eta, beraz,

esnearen gantz- eta proteina-edukian eragin kaltegarria izan dezakete.

Gaizki kontserbatutako elikagaiak honako hauek izan daitezke:

pH altua duten siloan gordetako bazkek (normalean hezetasun handiak eraginda), hartziduran

azido-kopuru handiak sortzea eragiten dute.

Hezetasun handiko, gehiegi berotutako edo lizunak dituzten belar lehorrak.

Gaizki kontserbatutako lehengaiak dauzkaten kontzentratuak.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 175

Elikagaiak prestatzea

Zapaldutako zerealak erabiliz gero, zereal ehoak erabilita baino esnearen gantz-kopuru handia-

goa mantentzea lortuko dugu. Esnearen proteina-tasari dagokionez, biek eragin bera dute.

Unifeed orgaren bidez egindako anoak erabiltzen direnean, elikagaiak gehiegi txikitzea

kaltegarria da esnearen gantz-kopuruari dagokionez. Unifeed-ean, anoa homogeneoa lortzeko

adina denbora baino ez da nahastu behar.

ESNEAREN GANTZ-EHUNEKOA

ESNEAREN PROTEINA-EHUNEKOA

ELIKAGAIA Handiagotu egiten da

Txikiagotu egiten da

Handiagotu egiten da

Txikiagotu egiten da

Larreko belar lehor ona ↑

Larreko belar txarra ↓

Larreko siloan gordetako bazka ona ↑ ↑

Larreko siloan gordetako bazka txarra ↓ ↓

Alpapa-belar ona ↑

Alpapa-belar txarra ↓

Alpapa pikortsua ↓

Siloan gordetako artoa ↑ ↑

Bazka samurra ↓ ↑

Garagardo-patsa ↑

Erremolatxa-mamia ↑

Karduaren azpiproduktua ↓

Alkatxofaren azpiproduktua ↓

Kotoi-hazia ↑

Zerealak ↓ ↑

Patata ↓ ↑

Arrain-irina ↓ ↑

Melazak ↓ ↑

By-pass gantzak ↑


LANBIDE EKIMENA

176

99 GGEEHHIIGGAARRRRIIAAKK,, IIRRAAUULLTTZZAA AABBEERREEEENN EELLIIKKAADDUURRAANN

Abereen ekoizpen intentsiboari dagokionez, elikadura aldetik konplexuagoak diren elikagaiekin anoa

merkeagoak prestatzea eta mantenugaien digerigarritasuna eta metabolismoa hobetzen duten

produktuak sortzea, alderdi oso garrantzitsuak dira. Produktu horiek elikadura-gehigarriak edo digestio-

-aldarazleak dira.

9.1 Digestio-aldarazleak. Kontzeptua eta sailkapena

Espainiako Elikadura Kodearen arabera, abere-ekoizpenak handiagotzeko, hobetzeko edo aldatzeko

edo ustiaketa errazteko asmoz, berez elikadura-baliorik ez izan arren, pentsuetan nahita eransten diren

substantzia guztiak elikadura-gehigarriak dira. Substantzia hauek ez dute abereentzat kaltegarriak izan

behar eta ez dute gizakiontzat ondoriozko arriskurik sorrarazi behar.

Apropos luzea den definizio horretan mota askotako produktuak sartzen dira. Moyano-ren

sailkapenaren arabera (1995) honako hauek dira:

Antibiotikoak

Kokzidiostatoak eta beste zenbait substantzia sendagarri

Bitaminak, probitaminak eta antzekoak

Oligoelementuak

Hazkuntza-eragileak

Azidotasunaren erregulatzaileak

Entzimak

Mikroorganismo

9.2 Konpondu beharreko arazoa

Dietak eta pentsuak fabrikatzeko sistema modernoak ahalik eta ekoizpen-etekin ekonomikorik

handiena lortzeko garatu izan badira ere, pentsuon digerigarritasuna mugatzen duten faktoreak daude.

Faktoreok abereari dagozkio, ustiategiko abereen osasun-egoera dena delakoa izanda ere.

Abereari dagozkion arazoak

Mantenugaiak digeritzeko eta xurgatzeko sistema gastrointestinalak, nerbio-estimulu eta inhibizioen

bidez kontrolatutako sistema baten bidez kontrolatuta dago, eta hormona peptido jakin batzuk egotearen

edo ez egotearen arabera funtzionatzen du.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 177

Nerbio-sistemaren eta sistema endokrinoaren arteko elkarreragin horrek eta dietak aberearen

entzima-profila baldintzatzen dute. Erditzeen arteko batez besteko tarteak gero eta laburragoak izatea,

titia gero eta lehenago kentzea eta, azken finean, maneiatzean sortzen den estresa (abereak kokatzea,

elikadura aldatzea, garraioa...), entzima horien ekoizpena murriztearekin lotuta dauden faktoreak dira,

eta, ondorioz, abereak, aldi batean, elikagaiak nekezago digeritzen ditu.

Elikagaiei dagozkien arazoak

Anoetan, amilazeoa ez den polisakarido-kopuru handia daukaten zerealak edo oligosakaridoen

ehuneko handia daukaten proteina-iturriak sartuz gero, hesteetako edukiaren biskositatea nabarmen

handiagotzen da eta elikadura- eta patologia-arazoak sorrarazten dira. Hesteetako kimoaren biskosi-

tatearen eraginez, heste-iragapena murriztu egiten da, mantenugaiak nekezago hidrolizatzen dira eta

bakterio patogenoak nabarmenki ugaritzen dira. Gero, bakterio proteolitikoek hesteetako substratua

hartzitu egiten dute, eta gibelak, sortutako produktuen (amina biogenikoaren eta amoniakoaren) toxiko-

tasuna deuseztatu behar duenez, aminoazido eta immunoglobulina gutxiago ekoizten ditu eta erantzun

immunitarioa ahuldu egiten da, eta gaixotasunak hartzeko arrisku handiagoa dago.

Horrez gain, hesteetako hartzidura desegoki horren eraginez, beherakoak sor daitezke. Antibiotikoak

hesteetako floraren aurkako bakterizida edo bakteriostatiko gisa erabili ohi dira, horrela, flora eta

exotoxina patogenoak kenduta, patologia enterikoak kontrolatu egiten dira eta, zeharka, elikadura-

-frakzioen digerigarritasuna hobetu egiten da.

9.3 Gehigarriak

Abereen espezieek behar dituzten mantenugaien kopuruen zehaztasunak XIX. mendearen hasieran

hasi ziren argitaratzen. Anoei buruzko informazioa kimikan, fisikan, eta abarrean izandako aurrerape-

nekin batera garatu ziren. Abereen elikadurari dagokionez, aurrerapen handienak, zalantzarik gabe, mende

honetan garatu dira, batez ere II Mundu Gerraren ondoren. Lehenbiziko abere-ustiategi intentsiboen

premiak ase egin ziren, zeren, dietan zenbait gehigarri (bitaminak, mineralak, oligoelementuak, etab.)

sartzeari esker, elikagaien kontsumorik txikienarekin abereen ekoizpen handiena lortu baitzen.

Hala ere, abereen elikaduran izan den iraultzarik handiena 1980-90 urteetan gertatu zen. Urte

horietan, informatika bidezko berariazko kudeaketa-sistema teknikoak eta ekonomikoak sortu ziren;

produktu berriak (probiotikoak, entzimak,...) garatu eta komertzializatu egin ziren; mantenugaien

digerigarritasunaren arloan aurrerapenak lortu ziren; elikaduraren eta sistema immunologikoaren arteko

loturari buruzko ikerketak egin ziren eta pentsuaren pikorrak neurtzeari eta digerigarritasunari garrantzia

eman zitzaion. Laburtzeko, aurrerapen horiei esker, orain, korrelazioan jartzen dira, gero eta gehiago,

elikadura eta ekoizpen-faktoreen hexagonoa deritzona: maneiatzea, bizilekuak, gaixotasunak

kontrolatzea, genetika eta parasitoen aurkako jarduera kontrolatzea.


LANBIDE EKIMENA

178

9.4 Gehigarriak edo zuzentzaileak

Pentsua osatzen duten lehengaiak eta proteina-iturriak (artoa, garia, garagarra, soja-irina, okela-

-irina, etab.) mantenugaien iturri nagusiak dira. Egia da, halaber, pentsu konposatu gehienek ere ez

dituztela abere gehienen elikadura-premiak erabat asetzen. Pentsu konposatuak berez izan ditzakeen

elikadura-gabeziak konpentsatzeko asmoz, pentsu horri substantzia organikoak eta ez-organikoak

erantsiz gero, abereek, ematen zaien anoa janda, ongizatea eta garapena ziurtatzeko gutxieneko

elikadura-premiak asetzen dituzte. Hala ere, batzuetan, pentsuarekin elikadura-gehigarriak nahastearen

arrazoia, anoari beste lehengai batzuk errazago eranstea izaten da eta gehigarrion elikadura-funtzioak

ez da hain garrantzitsua.

1986ko martxoaren 26ko Ministerioaren Aginduaren arabera, elikadura-zuzentzaileei (mineral-

-nahasteak eta organikoak) ere gehigarriak dei diezaieke. Lege horren bidez Espainiako araudia

Europakoarekin parekatzen da, abereen elikaduran erabiltzen diren substantzia eta produktuei

dagokienez.

Elikadura-gehigarriak bi talde nagusitan bana daitezke. Lehenbiziko taldean mineral sinpleen

nahasteak sartzen dira. Mineral-nahaste hauek pentsu konposatua kaltzioz, fosforoz eta sodio kloruroz

hornitzen dute. Bigarren taldean zuzentzaileak sartzen dira. Zuzentzaileak bitaminak, substantzia

mineralak edota gauza biak hornitzen dituzten gehigarri organikoak dira. Zuzentzaile horiek, gehigarriak

eduki ditzakete (adibidez, antibiotikoak), mikroorganismo patogenoen, aminoazido sintetikoen, eta

abarren, eragin kaltegarriaren aurka jardunda, digestio-sistemaren xurgatzeko ahalmena handiagotzeko.

Elikadura-gabeziak konpentsatzeko, pentsuan osagarri organikoak sartzen direnean, osagarrion % 2

eta ‰ 2 bitartean zuzentzaileak izan ohi dira. Abereen ekoizpena sustatzeko osagaien ehuneko

txikiagoa eransten denean, ordea, elikadura-balioa duten gehigarriak izan ohi dira. Legearen arabera

zuzentzailearen eta gehigarriaren arteko bereizketa teknologikoa desagertu egin da.

9.5 Zuzentzailea edo gehigarria

Espainiako araudia Europakoarekin parekatzen duen Ministerioaren araudiaren arabera (1986ko

apirilaren 14ko EBO eta 1988ko martxoaren 23ko Ministerioko agindua). gehigarriaren definizioa honako

hau da: “berez elikadura-baliorik ez izan arren, pentsuetan edo edateko uretan nahastuta, elikagai horien

ezaugarrietan edo abereen ekoizpenean eragina duten substantziak dira”. Gehigarriak honako xede

hauekin erabili ohi dira:

TEKNOLOGIKOA. Gehigarriak sartzeak ez du toxikotasunik eragiten abereengan eta lortzen diren

produktuetan ez da gehigarrien hondarrik pilatzen.

HOBETZEA. Hazkuntza sustatzen duten gehigarrien xedea abereen ekoizpena handiagotzea edo

hobetzea eta ustiaketa erraztea da.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 179

TERAPEUTIKOA. Abere-ekoizpenak bizkortzea.

Jakina, gehigarri gisa substantzia ugari erabil daitezke. Gehigarri gisa erabili ohi diren substantziak

honelaxe sailka ditzakegu:

Arruntak

Lortzen diren produktuetan inolako kalterik eragiten ez duten gehigarri gisa erabili ohi diren

substantzia guztiak dira. Talde honetan honako substantzia hauek sartzen dira: aromatizatzaileak,

egonkortzaileak, gelifikatzaileak, oligoelementuak, mineralak, pigmentatzaileak, bitaminak, probitaminak

eta aminoazidoak, sintetikoak eta antzekoak, hazkuntzaren sustatzaileak.

Bereziak

Toxikoak izan daitezkeen edo jarduera eraldatzailea duten gehigarriak dira. Dosi desegokietan era-

biliz gero, jaten dituzten abereengan eragin kaltegarriak izan ditzakete. Talde honetan garrantzitsuenak

honako hauek dira: antioxidatzaileak, koloratzaileak, kontserbatzaileak, bitaminak, emulgenteak, etab.

Bestelakoak

Abereen ekoizpenak osasun aldetik sustatzeko erabili ohi direnak: antibiotikoak antikokzidiosikoak,

probiotikoak, etab.

9.6 Gehigarri nagusien erabilergarritasuna

Antoxidatzaileak

Hasierako elikadura-ezaugarriak ez galtzeko, oxida daitezkeen substantziak beranduago honda

daitezen edo honda ez daitezen erabili ohi diren substantziak dira. Adibidez, oxidazioak gantzak

zaharmintzea eragiten du.

Pigmentatzaileak

Karotenoideo asko dauzkaten substantziak dira (batez ere xantofiloak eduki ohi dituzte). Substantzia

hauek xurgatu eta arrautzaren gorringoan edo larruazalaren azpiko geruzan metatzen dira. Abereen

elikadurari dagokionez, substantzia hauek kontsumitzaileek eskatzen dutenaren araberako kolorea

emateko erabili ohi dira. Oilaskoei ematen zaizkien pentsuak egiteko erabili ohi dira, oilaskoen

larruazalak kolore egokia izan dezan.


LANBIDE EKIMENA

180

Fungizidak

Oinarrizko lehengaiei eta pentsuei erantsita, onddoak eta lizunak edozein egoeratan deuseztatzen

dituzten substantziak dira. Lizundutako pentsuak jateagatiko intoxikazioak saihestu egiten dituzte,

oinarrizko substratuaren ezaugarriak aldatu gabe. Pentsua egiteko erabiltzen diren lehengaiek edo

pentsuak berak gehiegizko hezetasuna badute, onddoak errazago ugaltzen dira. Onddoek entzima eta

toxina jakin batzuk jariatzen dituzte, eta toxina horiek elikagaiek eragindako intoxikazioaren ondoriozko

sintoma kliniko larriak sorraraz ditzakete. Mota askotakoak erabili ohi dira pentsuetan: kimikoak

(organikoak edo ez-organikoak) edo antibiotikoak (onddoentzako berariazkoak) izan daitezke.

Antibiotikoak

Gaixotasun infekzioso jakin batzuen intzidentzia murrizteko, terapeutikoak baino txikiagoak diren

dosietan eransten diren substantziak dira. Antibiotikoen jarduerak, kasu gehienetan, gehiegizko

hesteetako bakterio-flora murrizteko erabili ohi dira. Antibiotikoak erabilita, hazkuntza eta transformazio-

-indizeak bideratzen dituztenez, ekoizpena hobetu egiten da; abereak estresak eragindako infekzio

sekundarioen aurka babestuta egoten dira; infekzio subklinikoak kontrolatu egiten dira; heriotza-tasa

murriztu egiten da, eta taldearen homogeneotasuna eta kanalaren azken kalitatea hobetu egiten da.

Azidotzaileak

Urdaileko eta hesteetako pH-a mantendu egiten dute, eta, beraz, bakterio patogenoei ez diete

ugaltzen uzten.

Aromatizatzaileak

Substantzia hauen bidez abereek jateko gogoa izatea eta elikagai-kopuru handiagoa jatea eragiten da.

Kokidiostatikoak

Gehigarri hauek hegaztientzako pentsuetan erabili ohi dira. Parasitoen jarduera endoparasitarioa

saihesteko erabili ohi dira. Substantzia hauek askotan “fama txarra” izan dute, egunkarietakoek behar

adina informazio erabili ez dutelako.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 181

9.7 Aukera “naturalak”

Egiaztatutako osasun-arazoak direla-eta (gizakiak medikamentuekiko erresistente bihurtzen dira,

antibiotikoen hondakinak dituzten animalia-jatorriko elikagaiak jateagatik) edo prozesu teknologikoetan

aldaketak sortzeagatik (esnetan dauden antibiotikoen eraginez, eragozpenak sortzen dira jogurtak edo

gaztak egiteko, edota ezin izaten dira egin), antibiotikoak erabiltzearen kontrako joera egon izan da.

Horren ondorioz, antibiotikoak abereen elikaduran erabiltzeko muga partzialak ezarri dira (1995ean,

Danimarkan, antibiotikoen erabilera debekatu egin zen txerriak gizentzeko hazkuntza sustatzaile gisa,

Suedian 1986az gero daude debekatuta eta Europar Batasunean debekatuta dago aboparzina

erabiltzea, esne-behien elikadura-gehigarri gisa).

Egoera horren ondorioz, unean uneko gizarte-premien araberako konponbideak sortu behar izan dira.

Azken 20 urteetan garatu diren produktu naturalek antibiotikoekiko bereizten dituzten bi ezaugarri dituzte:

Ez dute hondarrik uzten, naturalak baitira.

Antibiotikoek ez bezala, zeharka bakterio-flora erregulatu egiten dute (estrategia zehatz eta

berezien bidez), eta, ondorioz, patogenoen ugalketa murriztu egiten dute.

Abereen elikaduran elikadura-gehigarri biologiko gisa gehien erabili ohi diren produktuak honako

hauek dira:

PROBIOTIKOAK: bakterio-florarik egokiena egonkor mantentzeko, errumeneko ingurunea aldatzen

duten substantziak edo organismoak dira. Organismoak honelaxe bereizten dira:

Errumeneko probiotikoak: legamia-kulturak (batez ere esne-behien elikaduran erabili ohi dira).

Hesteetako probiotikoak: azido laktikoa eta metabolitoak ekoizten dituzten bakterio-anduiak.

Bakterio patogenoen ugalketa eta sortzen diren toxina biogenikoak neutralizatu egiten

dituzte.

ENTZIMAK. Substratu jakin baten arabera egindako mikrobio- edo onddo-jatorriko konplexuak

dira. Konplexuon produktu metabolikoak (entzimak berak) mantenugaien digerigarritasuna hobetu

eta hesteetako kimoaren biskositatea murriztu egiten dute. Digerigarritasuna hobetzen eta

hazkuntza handiagotzen dute (% 2-3).

Prestakin biologiko hauen abantailak eta teknologikoki dituzten eragozpenak azaltzeko, azterketa

askoz ere sakonagoa egin beharko genuke. Laburpen gisa, 1. taulan prestakin hauen ezaugarriak ikus

daitezke.

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

182

PRO

DU

KTU

A

AB

ERE-

ESPE

ZIEA

JA

RD

UER

A

EZA

UG

AR

RI N

AG

USI

AK

ER

AG

OZP

ENA

K

PR

OB

IOTI

KO

AK

E

rrum

enek

oak

(Leg

amia

k)

BEH

IAK

ER

RU

ME

NEA

N

P

roto

zooe

k (e

rrum

enek

o en

ergi

a--k

atab

oliz

atzi

ale

nagu

siek

) jar

dute

n du

ten

subs

tratu

ber

ean

jard

uten

du

te.

E

rrum

enek

o di

solu

zio

inda

rget

zaile

ak d

ira.

Ze

lulo

lisia

era

gite

n du

te e

ta

erru

men

eko

GAL

-en

(gan

tz-a

zido

ur

runk

orre

n) k

ontz

entra

zioa

ha

ndia

gotu

egi

ten

dute

.

A

ndui

ak, b

enet

an e

ragi

nkor

rak

izan

dai

teze

n, d

agok

ien

hazk

untz

a-in

guru

nean

in

okul

atu

beha

r dira

.

Hes

teet

akoa

k (L

acto

baci

lus,

St

rept

ococ

cus,

fru

ktoo

ligo

akar

idoa

k)

Hau

snar

tzen

has

i au

rrek

oak,

txer

riak

eta

hega

ztia

k

Hes

te m

ehar

rean

Flor

a pa

toge

noar

en a

urka

jard

uten

du

te.

A

zido

lakt

ikoa

eko

izte

n du

tene

z,

pH-a

mur

riztu

egi

ten

da e

ta, o

ndo-

rioz,

pat

ogen

oak

ugal

tzea

era

goz-

ten

du (b

atez

ere

E. C

oli-a

rena

).

S

ubst

antz

ia a

ntib

iotik

o na

tura

lak

(nis

ina)

eta

ent

erot

oxin

en

inhi

bitz

aile

ak e

koiz

ten

ditu

zte.

A

ldez

aur

retik

pen

tsue

i egi

ten

zaie

n tra

tam

endu

an e

ta

piko

rtatz

ean,

tenp

erat

ura-

-mug

ak d

aude

, and

uiak

ond

a ez

dai

teze

n

A

ndui

ek e

raso

ekik

o er

resi

sten

teak

izan

beh

ar d

ute.

EN

TZIM

AK

Tx

erria

k et

a he

gazt

iak

Hes

te m

ehar

rean

Elik

agai

en e

likad

ura-

balio

a ha

ndia

-go

tzen

dut

e et

a di

gerig

arria

go

bihu

rtzen

ditu

zte.

M

ikro

flora

pat

ogen

oa in

hibi

tu e

gite

n du

te e

ta b

eher

akoa

k m

urriz

tu e

gi-

ten

ditu

zte.

H

este

etak

o ki

moa

ren

bisk

osita

tea

mur

riztu

egi

ten

dute

, bet

aglu

kano

ak

eta

pent

osan

oak

hidr

oliz

atuz

.

E

z da

kigu

ent

zim

ak e

koiz

ten

ditu

zten

and

uiek

jard

utek

o ze

in

pH e

ta z

ein

tenp

erat

ura

beha

r di

tuzt

en.

S

artu

beh

arre

ko k

opur

ua,

pent

suar

en k

onpo

sizi

oare

n ar

aber

akoa

izan

go d

a.

9.1.

taul

a. G

ehie

n er

abili

ohi

dire

n el

ikad

ura-

gehi

garr

ien

ezau

garr

ien

labu

rpen

a.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 183

ABEREEN ELIKADURAN ERABILTZEKO ONARTUTAKO GEHIGARRIAK

NUTRIZIONALAK EZ DIREN GEHIGARRIAK GEHIGARRI NUTRIZIONALAK

Uztartzaileak Antiaglomeratzaileak

Koagulatzaileak Emultsionatzaileak

Egonkortzaileak Lodigarriak

Gelifikatzaileak Antioxidatzaileak

Antibiotikoak Kokzidiostatikoak

Beste substantzia sendagarri batzuk Bitaminak

Oligoelementuak Hazkuntza-faktoreak

Entzimak Mikroorganismoak

Hesteetako floraren oreka mantentzeak bakterio patogenoen ugalketa eragozten duela kontuan hartuta,

pentsuan mikroorganismo biziak eransteak abereen digestio-sistema baldintzarik onenetan mantentzen

laguntzen du. Infekzio-prozesuren bati aurka egiteko, antibiotiko-dosi handiak erabili ondoren, galdutako

ohiko flora berreskuratzeko ere probiotiko biziak erabili ohi dira. Prestakin batzuk (adibidez, Bacillus

Licheniformis deritzona) antibiotikoekiko erresistenteak dira. Biokimikoki, entzima, substantzia jakin bat

transformatzen edo degradatzen duen erreakzio kimikoa sorrarazteko edo bideratzeko gai den

substantzia da. Digestioa, beste funtzio biologiko asko bezala, transformazio kimikoen multzoa da.

Transformazio horiek jandako elikagaietan eragiten duten entzimek sorrarazten dituzte.

Batzuetan, beharrezkoa izaten da pentsua fabrikatzeko prozesuan entzimak erabiltzea, zeren, egoki

tratatuz gero, elikagaiaren elikadura-ezaugarriak askoz aprobetxagarriagoak baitira. Adibidez, luma-irina,

egoera naturalean, digeriezina da, baina entzima proteolitikoak erabilita, degradazioa bero-tratamenduak

erabilita baino askoz ere eraginkorragoa da. Bestalde landare-zuntzen kopuru handia daukaten

elikagaiak entzimen bidez tratatuz gero, elikadura-ahalmen handiko substantziak errazago askatzen dira.

Pentsuari entzimak erantsita, honako abantaila hauek lortzen dira: mantenugaiak errazago digeritzen

eta xurgatzen direnez, elikagaien elikadura-balioa handiagotu egiten da; elikagaiek dauzkaten

polisakaridoak (almidoia eta zelulosa), proteinak eta fosforoa erabilgarriago bihurtzen dira, errendimendu

zooteknikoak hobetuz; zenbait lehengaik dauzkaten mantenugaiak (garagarraren eta oloaren B-

-glukanoak, zekalearen pentosano disolbagarriak...) oso erabilgarriak ez izateagatik, normalean dosi

txikietan erabili ohi diren lehengai horien balioa handiagotu egiten da; anoak epe luzeagorako presta

daitezke, dietan elikagaien digerigarritasunaren araberako aldaketarik egin gabe eta horrek kostuak

merkatzen ditu, eta, azkenik, abere gazteen digeritzeko ahalmena hobetu egiten da, eta, ondorioz,

digestio-aldaketak murriztu egiten direnez, horrek eragina du transformazio-indizean eta aberearen

osasun-egoeran.

Orain dela 15 bat urte, Suitzan, ohiko hazkuntza-sustatzaileen ordez erabiltzeko, aberearen

baliabide fisiologikoak sustatzean oinarritzen den hirugarren estrategia biologiko bat garatu zen, hots:

olio esentzialak erabiltzea.


LANBIDE EKIMENA

184

9.8 Olio esentzialen konposizioa

XX. mendeko 80ko hamarkadan, CRINA-ko zientzialariak izan ziren olio esentzialek abereen

digestio-sistemetan dituzten eraginak identifikatu zituzten lehenak. Saiakuntza esperimentalen bidez

honako ondorio hauek atera zituzten:

Olio esentzialek digestio-entzima gehiago ekoiztea eragiten dute.

Gibelaren funtzio bizkortuz, digeritutako metabolitoen erabilera optimizatzen dute.

Ikerketekin jarraituz, olio esentzialen jarduera eta abere-espezieen eta egoera morfologiko eta

fisiologikoaren araberako konbinaziorik egokienak zein diren aztertu dituzte.

Laburbilduz, digerigarritasuna hobetzeko erabili ohi diren olio esentzialak jatorri naturaleko

molekulen berariazko konbinazioa dira. Molekulen konbinazio hori, landare-substratuetatik eta naturalki

garatzen dituzten produktuen antzeko egitura molekularra duten biosintesiaren produktuetatik ateratzen

da, prozesu fisiko-kimikoen bidez. Horrez gain, usaina eta zaporea ematen dituzten substantziak

dauzkate, urdail eta hesteetako entzima-kopurua handiagotu egiten dute eta, ondorioz, elikadura hobeto

digeritzea eragiten dute.

9.9 Olio esentzialen jarduteko era

CRINA-ko ikertzaileek egin zituzten proben bidez frogatu denez, olio esentzialek eta espeziek,

ahoan bertan erreflexu baldintzatua eraginez, urdaileko entzimen eta azido klorhidrikoaren ekoizpena

handiagotzen dute. Urdailean zehar pasatu ondoren, substratua hidrolizatuago dago. Olio esentzialek

heste-mukosa bizkortzen dute eta, ondorioz, pankreak eta heste-mukosak entzima-kopuru handiagoa

ekoitz dezaten eragiten dute eta, horrela, digestio-hodien parte horretan mantenugaiak hobeto xurgatzen

dira. Entzima-kopuruan sortzen diren aldaketek frogatzen dutenez, olio esentzialek aberearen baliabide

fisiologikoak bizkortu egiten dituzte.

Zeharka, hesteetako mikroflora egoki kontrolatzen da. Kontrol-bideak honako hauek dira:

pH-a murriztu egiten da. Hesteetako urin gastrikoen kontzentrazioa (azidoa) handiagotu egiten

denez, pH-a murriztu egiten da, bakterio proteolitikoak eta enterobakterioak egoki garatzeko behar duten

mailatik behera.

Entzimek egiten duten jardueraren eraginez, hodi gastrointestinaletan peptidoak eta aminoazidoak

xurgatu egiten dira, eta, ondorioz, hesteetako kimoaren proteina-substratua murriztu egiten da. Flora

patogenoak kataliza dezakeen proteina-kopurua murriztu egiten da eta patogenoen ugalketa mugatu

egiten da.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 185

9.10 Pentsuak fabrikatzeko prozesu teknologiko berrietan sortzen diren

egonkortasun-arazoak

Elikadura-frakzio jakin batzuen digerigarritasuna handiagotzeko, pentsuaren fabrikazioan egin ohi

diren prozesu teknologikoak (Heltze-arazleak, Expander, Extruder) direla eta, zailagoa izaten da

pentsuei zenbait substantzia eranstea, zeren substantzia horiek, izaera fisiko eta biologikoagatik,

muturreko tenperaturetan kalitatea galdu egiten baitute.

CRINA-k arazo hori konpondu egin du. Bere produktuek proteinazko estaldura dute, eta estaldura

horren sare-egitura koagulatu egiten da, eta iragazgaitz bihurtzen da, eragile fisikoen eta eraso kimikoen

aurka babesteko.

CRINA HC jan ondoren, proteina-estalduraren entzimak disolbatu egiten dira urdailean edo

errumenean. Osagai aktiboak poliki-poliki askatzen dira, urdaileko eta hesteetako digestio-prozesuak

abiarazteko. Beraz, digerigarritasunaren bizkortzaile gisa, olio esentzialen erabilera ziurtatuta dago.

9.11 Legearen arabera kontrolatzea

Abereen elikaduran ezaugarri farmakodinamikoak dituzten gehigarri ugari erabil daitezkeenez,

zenbait gehigarrien kontrol zorrotza egin behar da, zeren neurri batzuk betetzen ez badira,

kontsumitzailearengana iristen den okelan hondarrak gera baitaitezke. 1994ko ekainaren 22ko 94/40/CE

arteztarauaren arabera, Europar Batasuneko dagokion Batzordeak gehigarri jakin bat onartzeko, zenbait

arau bete behar dira, besteak beste: substantzia egoki identifikatu behar da; osagai aktiboaren

deskribapen fisiko, kimiko eta biologikoa egin behar da eta dosifikazioa eta kontraindikazioak zehaztu

egin behar dira; pentsuen ezaugarrietan osagarri teknologikoek edo, bestela, elikadura-gehigarriek

abereen ekoizpenean, eragiten dituzten hobekuntzei buruzko informazioa eman behar da, eta, azkenik,

eta garrantzitsuena, erabiltzeko seguruak direla eta hondarrak eta iraizketak metabolizatu egiten direla

egiaztatzen duten azterketak egin behar dira.

Azkenik, etengabe gehigarrien nahasteak jateak abereen osasunean izan dezakeen eragina aztertu

behar dugu. Gogoratu beharra dago, denboran zehar, onartutako zenbait gehigarri kantzerigenoak direla

frogatu dela eta produktu jakin batzuk, epe luzera, metatu egiten direla. Ondorioz, gizakiengan alergia-

-sintomak edo eragin teratogenoak sor daitezke.

Laburbilduz, gehigarriak erabiltzeak dituen abantailak eta sor ditzaketen arriskuak aztertu egin behar

dira, zeren berez ez pentsatu arren, kaltegarriak izan baitaitezke.


LANBIDE EKIMENA

186

1100 EELLIIKKAAGGAAIIEENN EELLIIKKAADDUURRAA--BBAALLIIOOEENN TTAAUULLAAKK ((IINNRRAA))

10.1 Elikagaien elikadura-balioaren taulak

Ondorengo tauletan, hausnarkarien elikaduran gehien erabili ohi diren elikagaien konposizioa eta

elikadura-balioa ikus daitezke. Bazkei dagokienez, datuak materia lehorraren araberakoak dira, eta kontzentratuei dagokienez, elikagai freskoaren araberakoak dira.

Tauletan agertzen diren ordenaren arabera, erabilitako ikurren eta definizioen esanahia honako

hau da:

IKURRAK ml: Elikagaiak daukan materia lehorraren kopurua (%-tan).

bue: Bazka-unitatea esnerako: esnea ekoizteko erabiltzen den erreferentziako kg bat

garagarrek daukan energia garbiaren kopurua da. Unitate hau, kontserbazioan,

edoskitzaroan edo ernaldian dauden esne-abereen taldeen anoak egiteko edota

hazkuntza-abiadura ertaineko (> 750 g/egun) abereen anoak egiteko erabili ohi da.

buo: Bazka-unitatea okelatarako: gizentzeko abereak (750 g/egun-etik gorako abiadura

dutenak) kontserbatzeko eta hazteko erabiltzen den erreferentziako kg bat garagarrek

daukan energia garbiaren kopurua da.

hpdn: Heste meharreko proteina digerigarriaren (HPD-aren) kopurua, elikagaiak daukan

energia-kopuruaren arabera (g-tan).

hpde: HPD-aren kopurua, elikagaiak daukan energia-kopuruaren arabera (g-tan).

mnd: Materia nitrogenatu digerigarrien kopurua (g-tan).

lua: Lasta-unitatea (LU) ardientzat. Jandako bazka-kopurua neurtzeko erabilitako bildots

“estandarrak” jandako bazka-kopuruaren araberakoa da. Balio hau abereari dagozkion

neurrietatik ateratzen da zuzenean.

lub: Lasta-unitatea (LU) behientzat. Behi-aziendarentzako bazkarekin erabili ohi da. Balio

hau, zuzeneko neurriak dituzten bazketan salbu, LUA-tik ateratzen da, bildotsek eta

behiek jaten duten bazka-kopuruen artean aldez aurretik ezarritako erlazioaren

arabera.

bue/lub: Bazkaren energia-dentsitatea BUE-tan, BUE-a behi-aziendarentzat erabiltzen den kasuetan.

buo/lub: Bazkaren energia-dentsitatea BUO-tan, BUO-a behi-aziendarentzat erabiltzen den kasuetan.

mo: Elikagaiak daukan materia organikoaren kopurua (g-tan).

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 187

gmn: Elikagaiak daukan guztizko materia nitrogenatuen kopurua (N x 6,25), (g-tan).

gm: Elikagaiak dauzkan gantz-materiak (g-tan).

zg: Elikagaiak daukan Weende-zuntz gordinaren kopurua (g-tan).

ngem: Nitrogenorik gabeko erauzkinetako materialen kopurua (g-tan).

p: Elikagaiak daukan fosforo-kopurua (g-tan).

ca: Elikagaiak daukan kaltzio-kopurua (g-tan).

Bazken egoera begetatiboaren ezaugarriak, bazkak kontserbatzeko metodoak eta egokitzapena

zehazteko erabili diren terminoen esanahia:

EGOERA BEGETATIBOA

Gramineoak

“10 cm-ko galburua”: Galburua hasikina da oraindik, zorroaren barruan gordeta dago,

kimu-adabegitik 7-10 cm-ko altuera du.

“Aletzea”: Landareen % 50ak, galburuak zorrotik kanpo ditu.

“Erabat aletzea”: Landareen % 90ak, galburuak zorrotik kanpo ditu.

“Loratzea”: Landareen % 50ak, estamineak bistan ditu.

“Ernatzea”: Berez ez da egoera begetatiboa, larrea lehenago (“10 cm-ko

galburua” deritzon egoerara iritsi baino lehen) aprobetxatzeko

era bat baizik.

Bazka-zerealak

“Kanabera”: Galburu bat ere ez dago zorrotik kanpo.

“Loratzea”: Landareen % 50ak zetak (artoaren estiloak) edo estamineak

(beste zerealenak) bistan ditu.

“Esnetsua”: Garauak azken forma hartu du, eta likido esnetsuz osatuta dago.

“Oretsua”: Garaua erraz zapal daiteke atzamarrekin, eta edukia oretsua da.

“Beirakara”: Garaua, dagoeneko, ezin da atzamarrekin zapaldu, baina

oraindik atzazala sar daiteke.

Leguminosoak

“Fase begetatiboa”: Ez dago lore-ernamuinik.

“Lore-ernamuinak, % 5”: Landareen % 5ak lore-ernamuinak ditu.

“Lore-ernamuinak, % 50”: Landareen % 50ak lore-ernamuinak ditu.

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

188

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) La

star

en

balio

a D

ents

itate

en

erge

tikoa

Osa

gai

orga

niko

ak (g

) O

saga

i m

iner

alak

(g)

ZK

ELIK

AG

AIA

K

ML%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

LU

ALU

BB

UE

LUB

BU

OLU

B

MO

G

MN

ZG

P C

a

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

11 12

13

14

15 16

17

18

19 20

21

22

23

LAR

REK

O B

AZK

AK

, LA

RR

E N

ATU

RA

LAK

ER

EMU

LA

UK

O L

AR

RE

NA

TUR

ALA

(1)

Lehe

n zi

kloa

, fas

e be

geta

tiboa

Le

hen

zikl

oa, a

letz

eare

n ha

sier

a Le

hen

zikl

oa, a

letz

ea

Lehe

n zi

kloa

, era

bat a

letz

ea

Lehe

n zi

kloa

, lor

atze

a B

igar

ren

zikl

oa, 5

ast

e B

igar

ren

zikl

oa, 5

ast

e er

natz

eare

n on

dore

n B

igar

ren

zikl

oa, 8

ast

e B

igar

ren

zikl

oa, 5

ast

e er

natz

eare

n on

dore

n H

iruga

rren

zikl

oa, 6

ast

e H

iruga

rren

zikl

oa, 8

ast

e

EREM

U M

END

ITSU

KO

LA

RR

E N

ATU

RA

LA

Lehe

n zi

kloa

, fas

e be

geta

tiboa

Le

hen

zikl

oa, a

letz

eare

n ha

sier

a B

igar

ren

zikl

oa, 6

ast

e H

iruga

rren

zikl

oa, 6

ast

e B

AZK

A-G

RA

MIN

EOA

K

ALK

A-B

ELA

RR

A

Lehe

n zi

kloa

, 10

cm-k

o ga

lbur

ua

Lehe

n zi

kloa

, ale

tzea

ren

hasi

era

Big

arre

n zi

kloa

, 5 a

ste

Hiru

garre

n zi

kloa

, 6 a

ste

LAR

REE

TAK

O A

RR

AU

KA

Le

hen

zikl

oa, 1

0 cm

-ko

galb

urua

Le

hen

zikl

oa, a

letz

eare

n ha

sier

a B

igar

ren

zikl

oa, 6

ast

e H

iruga

rren

zikl

oa, 6

ast

e

17

17

18

18

19

18

17

18

20

16

17

17

18

18

20

16

16

17

18

16

19

18

19

0,96

0,

85

0,84

0,

77

0,66

0,

93

0,90

0,

86

0,77

0,

90

0,90

1,00

0,

89

0,89

0,

92

0,

93

0,86

0,

89

0,87

1,01

0,

92

0,92

0,

87

0,92

0,

84

0,78

0,

70

0,57

0,

87

0,84

0,

79

0,70

0,

84

0,85

0,97

0,

83

0,83

0,

87

0,

89

0,81

0,

84

0,82

0,98

0,

88

0,87

0,

82

109 85

77

69

59

139 99

89

70

130

115

107 96

135

123

142 89

149

125

133 87

118

113

10

9 95

89

82

73

124

102 95

83

118

111

111

101

121

116

126 96

129

115

125 98

113

109

121 86

75

64

48

166

104 92

65

153

130

123

101

159

139

174 99

184

147

163 94

133

123

0,

881,

031,

121,

251,

470,

900,

961,

031,

230,

941,

09 0,

921,

101,

031,

07 0,

841,

000,

910,

94 0,

931,

060,

900,

92

0,

931,

021,

061,

121,

210,

940,

981,

021,

110,

971,

05 0,

961,

051,

021,

04 0,

911,

000,

950,

97 0,

961,

030,

940,

95

1,

030,

870,

790,

690,

550,

990,

920,

840,

690,

930,

86 1,

040,

850,

870,

88 1,

020,

860,

940,

90 1,

050,

890,

980,

92

0,

99

0,82

0,

74

0,63

0,

47

0,93

0,

86

0,77

0,

63

0,87

0,

81

1,

01

0,79

0,

81

0,84

0,98

0,

81

0,88

0,

85

1,

02

0,85

0,

93

0,86

88

9 90

6 91

4 91

8 92

2 89

7 90

2 90

1 91

7 89

5 89

1 90

5 91

7 90

5 90

0 87

0 87

5 88

4 87

5 89

5 91

3 90

6 90

0

168

131

119

107 92

215

153

137

108

201

178

166

149

209

190

220

137

231

193

206

134

182

175

24

427

629

431

332

926

726

127

531

828

024

8 22

326

322

921

0 21

825

526

225

8 23

727

624

226

2

4,

0 3,

5 3,

0*

3,0*

2,

5 4,

0*

3,5*

3,

5*

3,0*

4,

0 3,

5*

4,5

3,5

4,0

4,0*

4,

0 3,

0 3,

5*

3,5

3,5

3,0

3,5

3,5

7,

0 6,

5 6,

0*

6,0*

5,

5 8,

0*

7,0*

7,

0*

6,0*

6,

5 6,

0*

8,0

7,0

11,0

11

,0*

4,0

3,5

5,5*

6,

5 5,

5 5,

0 5,

0 6,

0

(1)

Larr

eko

bazk

a-m

ota

honi

ego

era

bege

tatib

o as

ko d

agoz

kio,

land

area

ren

gara

pena

ren

arab

erak

o ba

lio g

uztia

k ad

iera

ztek

o. G

aine

rako

baz

kei d

agok

iene

z, b

azka

ber

deta

n er

abilt

zeko

ego

era

nagu

sien

bal

ioak

bai

no e

z di

ra a

dier

azte

n.

Abe

re H

azku

ntza

LAN

BID

E EK

IMEN

A

189

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) La

star

en

balio

a D

ents

itate

en

erge

tikoa

Osa

gai

orga

niko

ak (g

) O

saga

i m

iner

alak

(g)

ZK

ELIK

AG

AIA

K

ML%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

LU

ALU

BB

UE

LUB

BU

OLU

B

MO

G

MN

ZG

P C

a

24

25

26

27 28

29

30

31

32 33

34

35

36 37

38

39

40

41

42

43 44

45

AR

RA

UK

A G

AR

AIA

Le

hen

zikl

oa, 1

0 cm

-ko

galb

urua

Le

hen

zikl

oa, a

letz

eare

n ha

sier

a B

igar

ren

zikl

oa, 5

ast

e H

iruga

rren

zikl

oa, 6

ast

e PL

EOTZ

A

Lehe

n zi

kloa

, fas

e be

geta

tiboa

Le

hen

zikl

oa, a

letz

eare

n ha

sier

a B

igar

ren

zikl

oa, 4

ast

e er

natz

eare

n on

dore

n B

igar

ren

zikl

oa, 6

ast

e H

iruga

rren

zikl

oa, 6

ast

e R

AY-

GR

ASS

ING

ELES

A

Lehe

n zi

kloa

, 10

cm-k

o ga

lbur

ua

Lehe

n zi

kloa

, ale

tzea

ren

hasi

era

Big

arre

n zi

kloa

, 6 a

ste

Hiru

garre

n zi

kloa

, 6 a

ste

RA

Y-G

RA

SS IT

ALI

AR

RA

Le

hen

zikl

oa, 1

0 cm

-ko

galb

urua

Le

hen

zikl

oa, a

letz

eare

n ha

sier

a B

igar

ren

zikl

oa, 4

ast

e H

iruga

rren

zikl

oa, 6

ast

e RA

Y-G

RASS

IT

ALIA

RRA,

UD

ABER

RIAN

ER

EIN-

DA

KO

A E

TA U

RTE

BER

EAN

BIL

DU

TAK

OA

Le

hen

zikl

oa, a

letz

ea b

aino

lehe

n B

igar

ren

zikl

oa, 6

ast

e H

iruga

rren

zikl

oa, 7

ast

e A

RTO

A

Gar

au e

snet

sua

Org

ano

mas

kulin

orik

gab

eko

arto

a, l

ore

fem

eni-

noak

haz

i eta

hila

bete

ra.

19

20

18

19

17

19

16

18

16

17

18

18

19

16

17

19

20

17

15

15

23

18

0,

82

0,75

0,

83

0,80

0,95

0,

76

0,93

0,

86

0,93

1,00

0,

88

0,95

0,

90

0,

98

0,84

0,

85

0,90

0,92

0,

92

0,92

0,88

0,75

0,

77

0,69

0,

77

0,74

0,90

0,

69

0,89

0,

80

0,89

0,97

0,

84

0,91

0,

85

0,

96

0,79

0,

80

0,86

0,89

0,

88

0,88

0,82

0,68

10

6 83

104

106

90

59

113

100

113

107 72

116

112

109 63

94

100

122

140

128

60

68

19

3 89

102

102

101 78

112

102

112

111 89

114

110

111 82

99

104

15

125

119

86

85

11

5 85

113

118

95

53

128

109

125

123 68

140

123

122 59

103

107

143

172

151

50

63

1,

001,

120,

990,

97 0,

991,

320,

971,

001,

00 1,

001,

140,

971,

14 0,

961,

061,

120,

93 0,

931,

071,

15 1,

34 1,

15

1,

001,

060,

990,

98 0,

991,

150,

981,

001,

00 1,

00,1

070,

981,

07 0,

981,

031,

060,

96 0,

961,

041,

07 1,

16 1,

07

0,

820,

710,

840,

82 0,

960,

660,

950,

860,

93 1,

000,

820,

970,

84 1,

000,

820,

800,

94 0,

960,

880,

86 0,

76 0,

70

0,

77

0,65

0,

78

0,76

0,91

0,

60

0,91

0,

80

0,89

0,97

0,

79

0,91

0,

79

0,

89

0,77

0,

75

0,90

0,93

0,

85

0,82

0,71

0,64

86

9 87

4 87

3 86

1 91

3 92

4 89

5 89

0 89

0 87

8 89

7 89

0 90

3 88

8 90

4 89

2 89

3 85

3 86

9 84

7 94

5 92

3

16

4 12

9 16

1 16

4 13

9 92

175

155

175

16

6 11

2 18

0 17

3 16

9 97

145

155

188

216

198

89

102

24

726

926

526

0 25

834

625

527

021

6 23

025

923

024

1 19

024

825

822

2 22

124

419

8 20

1 26

6

3,

5 3,

0 3,

5 4,

5

3,

5 2,

5 4,

0*

4,0*

4,

0*

4,0

3,0

4,0*

4,

5 3,

5 3,

0 4,

0*

3,5

4,0*

3,

5*

4,0*

2,

5 3,

0*

4,

0 4,

0 4,

5 5,

5 4,

0 3,

5 5,

0*

5,0*

6,

0*

5,5

5,5

4,0*

6,

0 5,

0 4,

5 4,

5*

5,5

4,0*

4,

5*

5,0*

3,

5 4,

0*

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

190

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) La

star

en

balio

a D

ents

itate

en

erge

tikoa

Osa

gai

orga

niko

ak (g

) O

saga

i m

iner

alak

(g)

ZK

ELIK

AG

AIA

K

ML%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

LU

ALU

BB

UE

LUB

BU

OLU

B

MO

G

MN

ZG

P C

a

46

47

48

49

50 51

52 53

54

55

56

57 58

59

60

61

62 63

64 65

66

67

68

69

BA

ZKA

-BA

SAR

TOA

Le

hen

zikl

oa, k

anab

era

Lehe

n zi

kloa

, ale

tzea

ren

hasi

era

Lehe

n zi

kloa

, lor

atze

a Bi

garr

en z

iklo

a, 6

ast

e al

etze

a ba

inoa

lehe

n B

igar

ren

zikl

oa, 6

ast

e ZE

KA

LEA

Ka

nabe

ra

Alet

zear

en h

asie

ra

LEG

UM

INO

SOA

K

ALP

APA

Le

hen

zikl

oa, l

ore-

erna

mui

nak,

% 5

Le

hen

zikl

oa, l

orat

zear

en h

asie

ra

Lehe

n zi

kloa

, lor

atze

a B

igar

ren

zikl

oa, 5

ast

e H

iruga

rren

eta

laug

arre

n zi

kloa

k, 5

ast

e A

STO

RK

IA

Lehe

n zi

kloa

, lor

e-er

nam

uina

k, %

5

Lehe

n zi

kloa

, lor

atze

aren

has

iera

Le

hen

zikl

oa, l

orat

zea

Big

arre

n zi

kloa

, 6 a

ste

Hiru

garre

n et

a la

ugar

ren

zikl

oak,

6 a

ste

HIR

UST

A Z

UR

IA

Lehe

n zi

kloa

, fas

e be

geta

tiboa

Le

hen

zikl

oa, l

orat

zea

HIR

UST

A G

OR

RIA

Le

hen

zikl

oa, l

ore-

erna

mui

nak,

% 5

Le

hen

zikl

oa, l

orat

zear

en h

asie

ra

Lehe

n zi

kloa

, lor

atze

a B

igar

ren

zikl

oa, 6

ast

e H

iruga

rren

zikl

oa, 6

ast

e

16

19

24

17

20

14

15

17

20

22

19

20

13

14

17

24

25

13

21

13

15

18

16

14

0,

80

0,70

0,

65

0,77

0,

74

1,

00

0,86

0,81

0,

73

0,65

0,

81

0,82

1,01

0,

82

0,76

0,

75

0,68

1,08

1,

00

0,

93

0,80

0,

76

0,88

0,

91

0,

74

0,61

0,

57

0,71

0,

66

0,

98

0,80

0,74

0,

64

0,59

0,

73

0,75

0,98

0,

75

0,69

0,

67

0,59

1,06

0,

96

0,

89

0,73

0,

68

0,83

0,

87

11

9 69

58

110 83

147 94

145

131

125

152

173

127 98

90

97

97

201

138

134

116

107

142

256

11

2 81

73

106 91

133

101

127

116

111

131

142

124

102 96

100 96

167

131

126

111

104

128

136

13

7 69

52

120 89

185

101

166

146

135

178

205

129 89

84

95

92

24

1 15

0 15

0 12

0 10

5 15

4 17

6

1,

041,

271,

391,

101,

39 1,

101,

47 0,

921,

001,

030,

830,

88 0,

751,

031,

251,

171,

07 0,

790,

88 0,

891,

011,

030,

830,

88

1,

021,

131,

181,

051,

18 1,

051,

21 0,

951,

001,

020,

900,

93 0,

851,

021,

121,

081,

04 0,

870,

93 0,

941,

001,

020,

900,

93

0,

780,

620,

550,

730,

63 0,

950,

71 0,

850,

730,

680,

900,

88 1,

190,

800,

680,

690,

65 1,

241,

08 0,

990,

800,

750,

980,

98

0,

73

0,54

0,

48

0,68

0,

56

0,

93

0,66

0,78

0,

64

0,58

0,8

1 0,

81

1,

15

0,74

0,

62

0,62

0,

57

1,

22

1,03

0,95

0,

73

0,67

0,

92

0,94

87

9 91

6 92

3 86

9 92

9 85

0 89

0 89

0 90

0 91

0 90

0 87

0 88

8 89

0 90

0 94

0 91

0 86

0 90

0 86

9 88

3 89

7 87

8 84

2

17

8 10

3 86

165

124

220

140

210

190

180

220

250

184

142

130

140

140

290

200

195

167

154

205

226

26

430

831

627

128

4 19

027

0 29

032

033

030

024

5 16

026

631

030

035

0 15

025

0 20

726

328

921

916

6

3,

0 3,

0*

2,5

3,5

3,0*

4,

5 3,

5 3,

0 2,

5 2,

5 3,

0 3,

0 3,

5 3,

0 3,

0 2,

5 3,

5*

4,5*

3,

5 3,

0 2,

5 2,

5 3,

0 3,

0

6,

5 5,

5*

4,5

7,5

7,0*

5,

0 4,

5 17

,0

17,0

17

,0

16,0

18

,5

9,5

9,5

9,5

14,5

15

,0*

12,0

* 14

,0

14,0

13

,0

13,0

14

,0

14,0

Abe

re H

azku

ntza

LAN

BID

E EK

IMEN

A

191

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) La

star

en

balio

a D

ents

itate

en

erge

tikoa

Osa

gai

orga

niko

ak (g

) O

saga

i m

iner

alak

(g)

ZK

ELIK

AG

AIA

K

ML%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

LU

ALU

BB

UE

LUB

BU

OLU

B

MO

G

MN

ZG

P C

a

70

71 72 73

74 75

76 77 78

79 80 81

82 83

BES

TE Z

ENB

AIT

BA

ZKA

BER

DE

AZA

K

KO

LTZA

, U

DA

BE

RR

IAN

BIL

DU

TAK

OA

, LO

RA

-TZ

EA

RE

N H

AS

IER

AN

K

OLT

ZA,

UD

AZK

EN

EK

OA

, E

RE

IN E

TA 3

HIL

A-

BE

TER

A B

ILD

UTA

KO

A

ERR

EMO

LATX

AR

EN H

OST

OA

K E

TA L

EPO

AK

G

arbi

ak

Ziki

nak

(% 3

0-35

erra

utsa

k)

BA

ZKA

LEH

OR

RA

K

EREM

U L

AU

KO

LAR

REK

O B

ELAR

LEH

OR

RA

K

Lehe

n zi

kloa

, ale

tzea

ren

hasi

era

Land

an le

hortu

tako

a, e

gura

ldi o

nare

kin

(hai

zatu

a)

Land

an l

ehor

tuta

koa,

egu

rald

i eu

ritsu

arek

in,

10

egun

bai

no g

utxi

agot

an

Land

an l

ehor

tuta

koa,

egu

rald

i eu

ritsu

arek

in,

10

egun

bai

no g

ehia

gota

n Le

hen

zikl

oa, a

letz

ea

Land

an le

hortu

tako

a, e

gura

ldi o

nare

kin

(hai

zatu

a)

Land

an l

ehor

tuta

koa,

egu

rald

i eu

ritsu

arek

in,

10

egun

bai

no g

utxi

agot

an

Land

an l

ehor

tuta

koa,

egu

rald

i eu

ritsu

arek

in,

10

egun

bai

no g

ehia

gota

n Le

hen

zikl

oa, e

raba

t ale

tzea

La

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i ona

reki

n (h

aiza

tua)

La

ndan

leh

ortu

tako

a, e

gura

ldi

eurit

suar

ekin

, 10

eg

un b

aino

gut

xiag

otan

La

ndan

leh

ortu

tako

a, e

gura

ldi

eurit

suar

ekin

, 10

eg

un b

aino

geh

iago

tan

13

13

12

13

13

85

85

85

85

85

85

85

85

85

0,

98

0,

88

0,

93

0,

92

0,73

0,80

0,76

0,70

0,75

0,73

0,67

0,71

0,69

0,63

0,

95

0,

84

0,

91

0,

91

0,71

0,73

0,68

0,62

0,67

0,65

0,58

0,62

0,59

0,53

93

15

9 12

2 10

2 95

77

74

71

71

67

64

63

60

57

90

13

2 11

3 10

2 89

84

81

77

79

77

73

73

71

67

12

0 20

2 13

7 11

8 10

6 74

67

62

63

58

54

53

47

43

1,

25 1,

21 0,

90 0,

750,

75 1,

27(1

,19)

1,36

1,44

1,36

(1,2

7)1,

47 1,

60 1,

50(1

,39)

1,63

1,79

1,

12 1,

10 0,

94 0,

850,

85 1,

13(1

,09)

1,16

1,19

1,16

(1,1

3)1,

20 1,

29 1,

22(1

,18)

1,31

1,42

0,

88 0,

80 0,

99 1,

080,

86 0,

71(0

,73)

0,65

0,59

0,65

(0,6

6)0,

61 0,

52 0,

58(0

,60)

0,53

0,44

0,

85

0,

76

0,

97

1,

07

0,84

0,65

(0

,67)

0,59

0,52

0,58

(0

,59)

0,54

0,45

0,51

(0

,53)

0,45

0,37

88

0 87

0 82

4 80

3 68

0 91

0 90

9 91

7 91

7 91

6 92

3 92

2 92

1 92

7

15

0 23

0 17

6 16

4 15

3 12

5 12

0 11

5 11

4 10

9 10

4 10

2 97

92

18

5 15

0 16

6 95

85

298

320

332

315

335

347

333

351

363

3,

5 4,

0 5,

5 2,

5 2,

0*

3,5

3,0

3,0

3,0

2,5

2,5

3,0

2,5

2,5

14

,0

14,0

15

,0

13,0

15

,0*

6,5

6,0

5,0

6,0

5,5

5,0

6,0

5,5

5,0

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

192

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) La

star

en

balio

a D

ents

itate

en

erge

tikoa

Osa

gai

orga

niko

ak (g

) O

saga

i m

iner

alak

(g)

ZK

ELIK

AG

AIA

K

ML%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

LU

ALU

BB

UE

LUB

BU

OLU

B

MO

G

MN

ZG

P C

a

84

85 86 87

88 89 90

91 92 93

94 95 96 97

Lehe

n zi

kloa

, lor

atze

a La

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i ona

reki

n (h

aiza

tua)

La

ndan

leho

rtut

akoa

, egu

rald

i eur

itsua

reki

n, 1

0 eg

un

bain

o gu

txia

gota

n La

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i eur

itsua

reki

n, 1

0 eg

un

bain

o ge

hiag

otan

Le

hen

zikl

oa, l

orat

zear

en a

mai

era

Land

an le

hortu

tako

a, e

gura

ldi o

nare

kin

(hai

zatu

a)

Land

an le

hortu

tako

a, e

gura

ldi e

urits

uare

kin,

10

egun

ba

ino

gutx

iago

tan

Land

an le

hortu

tako

a, e

gura

ldi e

urits

uare

kin,

10

egun

ba

ino

gehi

agot

an

Big

arre

n zi

kloa

, 7 a

ste

La

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i ona

reki

n (h

aiza

tua)

La

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i eur

itsua

reki

n, 1

0 eg

un

bain

o gu

txia

gota

n La

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i eur

itsua

reki

n, 1

0 eg

un

bain

o ge

hiag

otan

ER

EMU

MEN

DIT

SUK

O L

AR

RE

NA

TUR

ALE

KO

B

ELA

R L

EHO

RR

AK

Le

hen

zikl

oa, a

letz

ea, h

aiza

tua.

Le

hen

zikl

oa, e

raba

t ale

tzea

, lan

dan

leho

rtuta

koa,

eg

ural

di o

nare

kin

Land

an le

hortu

tako

a, e

gura

ldi e

urits

uare

kin,

10

egun

ba

ino

gutx

iago

tan

Lehe

n zi

kloa

, lor

atze

a, la

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i on

arek

in

Biga

rren

zikl

oa, 6

ast

e, la

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i on

arek

in

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

0,

61

0,

59

0,

55

0,

56

0,

54

0,

51

0,

77

0,

73

0,

69

0,

76

0,

72

0,

70

0,

62

0,

82

0,

51

0,

49

0,

45

0,

45

0,

43

0,

40

0,

69

0,

65

0,

60

0,

68

0,

63

0,

60

0,

52

0,

74

54

51

48

53

50

47

89

86

83

77

66

63

54

12

4

65

63

60

62

60

57

88

85

82

82

75

73

65

10

6

41

35

30

38

33

29

86

80

75

75

59

53

44

14

4

1,

70 1,

92 2,

08 1,

83 2,

08 2,

27 1,

25(1

,17)

1,32

1,41

1,20

1,34

1,45

1,48

1,16

1,

36 1,

50 1,

61 1,

44 1,

61 1,

73 1,

12(1

,08)

1,15

1,18

1,10

1,16

1,20

1,21

1,08

0,

45 0,

39 0,

34 0,

39 0,

33 0,

29 0,

69(0

,71)

0,63

0,58

0,69

0,62

0,58

0,51

0,76

0,

37

0,

33

0,

28

0,

31

0,

27

0,

23

0,

62

(0,6

4)0,

56

0,

51

0,

62

0,

54

0,

50

0,

43

0,

69

92

3 92

2 92

8 92

3 92

2 92

8 90

9 90

7 91

6 92

0 92

8 92

7 92

0 91

0

88

83

78

86

81

76

14

4 13

9 13

4 12

4 10

6 10

1 88

20

0

34

7 36

5 37

7 35

3 37

0 38

2 29

7 31

9 33

1 30

6 32

4 34

4 34

1 25

5

2,

5 2,

0 2,

0 2,

0*

2,0*

1,

5*

3,5

3,0

3,0

3,5

3,5

3,0

2,5

4,0

5,

5 5,

0 4,

5 5,

5*

5,0*

4,

5*

7,5

7,0

6,0

7,0

7,0

6,5

6,5

11,0

Abe

re H

azku

ntza

LAN

BID

E EK

IMEN

A

193

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) La

star

en

balio

a D

ents

itate

en

erge

tikoa

Osa

gai

orga

niko

ak (g

) O

saga

i m

iner

alak

(g)

ZK

ELIK

AG

AIA

K

ML%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

LU

ALU

BB

UE

LUB

BU

OLU

B

MO

G

MN

ZG

P C

a

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

ALK

A-B

ELA

RR

AR

EN B

ELA

R L

EHO

RR

AK

Le

hen

zikl

oa, a

letz

ea, h

aiza

tua.

Le

hen

zikl

oa, e

raba

t ale

tzea

, lan

dan

leho

rtuta

koa,

eg

ural

di o

nare

kin

Land

an le

hortu

tako

a, e

gura

ldi e

urits

uare

kin,

10

egun

ba

ino

gutx

iago

tan

Lehe

n zi

kloa

, lor

atze

a, la

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i on

arek

in

Biga

rren

zikl

oa, 6

ast

e, la

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i on

arek

in

AR

RA

UK

A G

AR

AIA

REN

BEL

AR

LEH

OR

RA

K

Lehe

n zi

kloa

, ale

tzea

, hai

zatu

a.

Lehe

n zi

kloa

, era

bat a

letz

ea, l

anda

n le

hortu

tako

a,

egur

aldi

ona

reki

n La

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i eur

itsua

reki

n, 1

0 eg

un

bain

o gu

txia

gota

n Le

hen

zikl

oa, l

orat

zea,

land

an le

hortu

tako

a, e

gura

ldi

onar

ekin

Bi

garre

n zi

kloa

, 6 a

ste,

land

an le

hortu

tako

a, e

gura

ldi

onar

ekin

PL

EOTZ

AR

EN B

ELA

R L

EHO

RR

AK

Le

hen

zikl

oa, a

letz

ea, h

aiza

tua.

Le

hen

zikl

oa, e

raba

t ale

tzea

, lan

dan

leho

rtuta

koa,

eg

ural

di o

nare

kin

Land

an le

hortu

tako

a, e

gura

ldi e

urits

uare

kin,

10

egun

ba

ino

gutx

iago

tan

Lehe

n zi

kloa

, lor

atze

a, la

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i on

arek

in

Biga

rren

zikl

oa, 6

ast

e, la

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i on

arek

in

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

0,

75

0,

68

0,

66

0,

58

0,

77

0,

66

0,

63

0,

61

0,

56

0,

72

0,

64

0,

63

0,

61

0,

58

0,

78

0,

67

0,

59

0,

57

0,

48

0,

69

0,

58

0,

54

0,

51

0,

46

0,

64

0,

55

0,

53

0,

51

0,

47

0,

71

78

65

62

56

10

8 69

66

63

57

84

52

47

44

44

92

82

73

71

65

97

74

71

69

64

83

66

63

61

59

90

77

58

52

46

12

1 64

60

54

47

86

40

33

25

27

96

1,

23 1,

44 1,

56 1,

68 1,

17 1,

34 1,

53 1,

70 1,

63 1,

29 1,

56 1,

79 2,

03 1,

83 1,

25

1,

11 1,

19 1,

26 1,

34 1,

08 1,

16 1,

24 1,

36 1,

31 1,

14 1,

26 1,

42 1,

57 1,

44 1,

12

0,

68 0,

57 0,

52 0,

43 0,

71 0,

57 0,

51 0,

45 0,

43 0,

63 0,

51 0,

44 0,

39 0,

40 0,

70

0,

60

0,

50

0,

45

0,

36

0,

64

0,

50

0,

44

0,

37

0,

35

0,

56

0,

44

0,

37

0,

32

0,

33

0,

63

90

0 90

3 90

0 91

0 89

5 89

6 89

1 88

8 89

6 87

9 91

9 93

0 92

9 93

5 89

8

12

6 10

5 10

0 91

17

5 11

1 10

6 10

1 92

13

6 84

76

71

71

14

8

31

4 34

9 36

6 34

8 30

9 31

5 33

2 35

0 34

0 29

2 37

6 37

6 39

1 37

6 29

3

2,

5 2,

5 2,

5 2,

0 3,

0 3,

0 2,

5 2,

0 2,

5 3,

5 2,

5 2,

0 2,

0 2,

0 3,

0

3,

0 3,

0 2,

5 2,

5 5,

0 4,

0 3,

5 3,

0 3,

5 4,

5 3,

5 3,

0 2,

5 3,

0 4,

0

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

194

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) La

star

en

balio

a D

ents

itate

en

erge

tikoa

Osa

gai

orga

niko

ak (g

) O

saga

i m

iner

alak

(g)

ZK

ELIK

AG

AIA

K

ML%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

LU

ALU

BB

UE

LUB

BU

OLU

B

MO

G

MN

ZG

P C

a

11

3 11

4 11

5 11

6 11

7 11

8 11

9 12

0 12

1 12

2 12

3 12

4 12

5 12

6 12

7 12

8 12

9 13

0 13

1 13

2 13

3 13

4

RAY

-GR

ASS

ITAL

IAR

RAR

EN B

ELAR

LEH

ORR

AKLe

hen

zikl

oa, a

letz

ea, h

aiza

tua.

Le

hen

zikl

oa, e

raba

t ale

tzea

, lan

dan

leho

rtuta

koa,

eg

ural

di o

nare

kin

Land

an le

hortu

tako

a, e

gura

ldi e

urits

uare

kin,

10

egun

ba

ino

gutx

iago

tan

Lehe

n zi

kloa

, lor

atze

a, la

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i on

arek

in

Biga

rren

zikl

oa, 6

ast

e, la

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i on

arek

in

Biga

rren

zikl

oa, 8

ast

e, la

ndan

leho

rtuta

koa,

egu

rald

i on

arek

in

ALP

APA

REN

BEL

AR

LEH

OR

RA

K

Lehe

n zi

kloa

, ern

amui

nak,

% 5

0, h

aiza

tua

Lehe

n zi

kloa

, er

nam

uina

k, %

50,

lan

dan

leho

r-tu

tako

a Le

hen

zikl

oa, l

orat

zea,

hai

zatu

a Le

hen

zikl

oa, l

orat

zea,

land

an le

hortu

tako

a B

igar

ren

zikl

oa, 7

ast

e, h

aiza

tua

Big

arre

n zi

kloa

, 7 a

ste,

land

an le

hortu

tako

a H

IRU

STA

GO

RR

IAR

EN B

ELA

R L

EHO

RR

AK

Le

hen

zikl

oa, e

rnam

uina

k, %

50,

hai

zatu

a Le

hen

zikl

oa,

erna

mui

nak,

% 5

0, l

anda

n le

hor-

tuta

koa

Lehe

n zi

kloa

, lor

atze

a, h

aiza

tua

Lehe

n zi

kloa

, lor

atze

a, la

ndan

leho

rtuta

koa

Big

arre

n zi

kloa

, 7 a

ste,

hai

zatu

a B

igar

ren

zikl

oa, 7

ast

e, la

ndan

leho

rtuta

koa

LAST

OA

K

Kal

itate

oso

one

ko la

stoa

(olo

a, g

arag

arra

) K

alita

te o

neko

last

oa (g

arag

arra

, gar

ia)

Kal

itate

erta

inek

o la

stoa

R

ay-g

rass

inge

lesa

ren

last

oa

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

85

88

88

88

88

0,

73

0,

70

0,

67

0,

66

0,

71

0,

63

0,

70

0,

64

0,64

0,

57

0,66

0,

61

0,

76

0,

69

0,62

0,

56

0,77

0,

69

0,

50

0,45

0,

40

0,49

0,

66

0,

62

0,

58

0,

57

0,

62

0,

54

0,

61

0,

54

0,54

0,

46

0,57

0,

50

0,

68

0,

60

0,52

0,

46

0,69

0,

61

0,

40

0,34

0,

31

0,38

50

47

44

41

92

68

11

8 10

5 11

4 99

120

106

105

103 91

89

120

118

25

22

19

52

69

66

63

61

87

73

10

3 94

98

88

10

2 93

94

91

83

79

102 98

48

44

40

58

37

33

26

24

96

62

13

0 10

7 12

3 10

0 13

6 11

4 10

5 10

2 88

86

124

122 2 0 0 24

1,

27 1,

41 1,

53 1,

53 1,

27 1,

36 1,

10 1,

291,

151,

391,

121,

32 1,

04 1,

061,

231,

250,

950,

96 2,

072,

312,

611,

87

1,

13 1,

18 1,

24 1,

24 1,

13 1,

16 0,

95*

1,

01*

0,96

*1,

05*

0,95

*1,

02*

0,

94*

0,

94*

0,99

*0,

99*

0,92

*0,

92*

1,

60*

1,75

*1,

90*

1,46

*

0,

65 0,

59 0,

54 0,

53 0,

63 0,

54 0,

74 0,

630,

670,

540,

690,

60 0,

81 0,

730,

630,

570,

840,

75 0,

310,

260,

210,

34

0,

58

0,

53

0,

47

0,

46

0,

55

0,

47

0,

64

0,

53

0,56

0,

44

0,60

0,

49

0,

72

0,

64

0,53

0,

46

0,75

0,

66

0,

25

0,19

0,

16

0,26

90

9 91

4 91

2 91

8 90

6 91

4 90

4 91

8 91

3 92

6 90

1 91

6 89

1 88

8 90

7 90

4 88

6 88

3 91

0 92

0 93

0 92

6

81

76

71

66

14

9 11

0 17

9 15

8 17

2 15

0 18

2 16

1 16

9 16

6 14

7 14

4 19

4 19

1 40

35

30

84

28

7 30

2 32

3 31

7 31

5 32

0 32

7 38

534

740

034

139

6 27

0 28

032

733

725

726

7 41

042

043

040

0

3,

0 2,

5 2,

0 2,

5 3,

0*

2,0

3,0

2,5

2,5

2,0

2,0

2,0

2,5

2,5

2,5

2,0

2,5

2,5

1,0

1,0

1,0

1,5*

4,

5 4,

5 4,

0 4,

5 5,

0*

3,5

16,0

15

,0

16,0

15

,0

15,5

14

,5

13,0

12

,0

12,5

11

,5

13,0

12

,5

3,5

3,0

2,0

3,0*

Abe

re H

azku

ntza

LAN

BID

E EK

IMEN

A

195

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) La

star

en

balio

a D

ents

itate

en

erge

tikoa

Osa

gai

orga

niko

ak (g

) O

saga

i m

iner

alak

(g)

ZK

ELIK

AG

AIA

K

ML%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

LU

ALU

BB

UE

LUB

BU

OLU

B

MO

G

MN

ZG

P C

a

13

5 13

6 13

7 13

8 13

9 14

0 14

1 14

2 14

3 14

4 14

5 14

6 14

7 14

8 14

9 15

0

BA

ZKA

DES

HID

RA

TATU

AK

ETA

A

GLO

MER

ATU

AK

A

RR

AU

KA

GA

RA

I KO

ND

ENTS

ATU

A

20 m

m –

ko M

AIL

A

Lehe

n zi

kloa

, ale

tzea

ren

hasi

era

Big

arre

n zi

kloa

, 6 a

ste

A

LPA

PA K

ON

DEN

TSA

TUA

M

ater

ia n

itrog

enat

ua, %

22

Mat

eria

nitr

ogen

atua

, % 2

0 M

ater

ia n

itrog

enat

ua, %

17,

5 M

ater

ia n

itrog

enat

ua, %

15,

5 A

RTO

A, L

AN

DA

RE

OSO

A, T

RIN

KO

TUA

G

arau

esn

etsu

a G

arau

bei

raka

ra

RA

Y-G

RA

SS IT

ALI

AR

RA

, TR

INK

OTU

A E

DO

K

ON

DEN

TSA

TUA

, 20

mm

-ko

MA

ILA

Le

hen

zikl

oa, a

letz

eare

n ha

sier

a B

igar

ren

zikl

oa, 5

ast

e

SILO

AN

GO

RD

ETA

KO

BA

ZKA

K

EREM

U L

AU

KO

LA

RR

E N

ATU

RA

LA

Lehe

n zi

kloa

, al

etze

aren

has

iera

, la

bur

moz

tuta

+

kont

serb

atza

ile e

ragi

nkor

ra

Lehe

n zi

kloa

, al

etze

aren

has

iera

, la

bur

moz

tuta

ko

ntse

rbat

zaile

rik g

abe

Lehe

n zi

kloa

, al

etze

aren

has

iera

, lu

ze m

oztu

ta +

ko

ntse

rbat

zaile

era

gink

orra

Le

hen

zikl

oa,

alet

zear

en h

asie

ra,

luze

moz

tuta

ko

ntse

rbat

zaile

rik g

abe

Lehe

n zi

kloa

, al

etze

a, l

abur

moz

tuta

+ k

onts

er-

batz

aile

era

gink

orra

Le

hen

ziklo

a, a

letz

ea,

labu

r m

oztu

ta k

onts

erba

tzai

-le

rik g

abe

91

91

91

91

91

91

91

91

91

91

21

21

21

21

21

21

0,

75

0,83

0,85

0,

78

0,69

0,

64

0,

88

0,91

0,84

0,

83

0,

89

0,

89

0,

89

0,

89

0,

84

0,

84

0,

69

0,77

0,78

0,

70

0,59

0,

54

0,

82

0,85

0,79

0,

77

0,

84

0,

84

0,

84

0,

84

0,

78

0,

78

82

10

2 15

1 13

6 12

1 10

5 59

52

61

10

7 79

76

79

75

72

69

92

10

6 13

9 12

7 11

4 10

4 86

83

85

11

0 80

72

77

68

75

68

79

10

5 15

4 13

5 11

4 97

45

38

54

115

84

84

84

84

73

73

0,

940,

88 0,

790,

830,

830,

88 1,

001,

00 0,

910,

91 1,

29 1,

32 1,

84 1,

94 1,

35 1,

39

1,

00*

0,97

*

0,88

0,90

0,91

0,93

0,95

*0,

95*

0,

950,

95 1,

08 1,

20 1,

26 1,

43 1,

11 1,

23

0,

750,

86 0,

970,

970,

760,

69 0,

930,

96 0,

880,

87 0,

82 0,

74 0,

71 0,

62 0,

76 0,

68

0,

69

0,79

0,89

0,

78

0,65

0,

58

0,

86

0,89

0,83

0,

81

0,

78

0,

70

0,

67

0,

59

0,

70

0,

63

87

4 87

3 89

0 90

0 91

0 92

0 94

5 95

3 90

4 89

4 90

6 90

6 90

6 90

6 91

4 91

4

12

9 16

1 22

0 19

8 17

6 15

4 89

79

97

16

9 13

1 13

1 13

1 13

1 11

9 11

9

26

926

5 28

030

033

035

0 20

117

5 24

826

2 30

6 30

6 30

6 30

6 32

4 32

4

3,

0 3,

5 3,

0 3,

0 2,

5 2,

5 2,

5 2,

5 3,

0 3,

5 3,

5 3,

5 3,

5 3,

5 3,

0*

3,0*

4,

0 4,

5 17

,0

17,0

17

,0

18,0

3,

5 3,

5 4,

5 5,

0 6,

5 6,

5 6,

5 6,

5 6,

0*

6,0*

(1) A

rtoa

kond

ents

atua

bad

a, 0

,90

LUB

-eko

last

a-ba

lioa

du.

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

196

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) La

star

en

balio

a D

ents

itate

en

erge

tikoa

Osa

gai

orga

niko

ak (g

) O

saga

i m

iner

alak

(g)

ZK

ELIK

AG

AIA

K

ML%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

LU

ALU

BB

UE

LUB

BU

OLU

B

MO

G

MN

ZG

P C

a

151

152

153

154

155

156

157

158

159

160

161

162

163

164

165

166

167

Lehe

n zi

kloa

, al

etze

a, l

uze

moz

tuta

+ k

onts

erba

-tz

aile

era

gink

orra

Le

hen

zikl

oa, a

letz

ea, l

uze

moz

tuta

kon

tser

batz

aile

rik

gabe

Le

hen

zikl

oa,

erab

at a

letz

ea,

labu

r m

oztu

ta +

kon

-ts

erba

tzai

le e

ragi

nkor

ra

Lehe

n zi

kloa

, era

bat a

letz

ea, l

abur

moz

tuta

kon

tser

ba-

tzai

lerik

gab

e Le

hen

zikl

oa,

erab

at a

letz

ea,

luze

moz

tuta

+ k

on-

tser

batz

aile

era

gink

orra

Le

hen

zikl

oa, e

raba

t ale

tzea

, luz

e m

oztu

ta k

onts

erba

-tz

aile

rik g

abe

Lehe

n zi

kloa

, lo

ratz

ea,

labu

r m

oztu

ta +

kon

tser

ba-

tzai

le e

ragi

nkor

ra

Lehe

n zik

loa,

lora

tzea

, lab

ur m

oztu

ta k

onts

erba

tzai

lerik

ga

be

Lehe

n zi

kloa

, lo

ratz

ea,

luze

m

oztu

ta

+ ko

ntse

r-ba

tzai

le e

ragi

nkor

ra

Lehe

n zik

loa,

lora

tzea

, lu

ze m

oztu

ta k

onts

erba

tzai

lerik

ga

be

Big

arre

n zi

kloa

, 7

aste

, la

bur

moz

tuta

+ k

onts

erba

-tz

aile

era

gink

orra

B

igar

ren

zikl

oa,

7 as

te,

labu

r m

oztu

ta,

kont

serb

a-tz

aile

rik g

abe

Big

arre

n zi

kloa

, 7

aste

, lu

ze m

oztu

ta +

kon

tser

ba-

tzai

le e

ragi

nkor

ra

Big

arre

n zi

kloa

, 7 a

ste,

luze

moz

tuta

, kon

tser

batz

ai-

lerik

gab

e ER

EMU

MEN

DIT

SUK

O L

AR

RE

NA

TUR

ALA

Le

hen

zikl

oa,

alet

zear

en h

asie

ra,

labu

r m

oztu

ta +

ko

ntse

rbat

zaile

era

gink

orra

Le

hen

zikl

oa, a

letz

eare

n ha

sier

a, la

bur m

oztu

ta k

on-

tser

batz

aile

rik g

abe

Lehe

n zi

kloa

, al

etze

a, la

bur

moz

tuta

kon

tser

batz

ai-

lerik

gab

e

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

0,

84

0,

84

0,

77

0,

77

0,

77

0,

77

0,

66

0,

66

0,

66

0,

66

0,

86

0,

86

0,

86

0,

86

0,

89

0,

89

0,

83

0,

78

0,

78

0,

70

0,

70

0,

70

0,

70

0,

57

0,

57

0,

57

0,

57

0,

80

0,

80

0,

80

0,

80

0,

83

0,

83

0,

77

72

68

65

62

64

61

56

54

55

52

91

88

91

86

90

87

76

73

65

70

64

68

61

62

57

60

54

83

74

79

69

85

76

71

73

73

62

62

62

62

46

46

46

46

10

3 10

3 10

3 10

3 98

98

81

1,

96 2,

07 1,

42 1,

47 2,

16 2,

27 1,

54 1,

59 2,

45 2,

58 1,

27 1,

30 1,

79 1,

89 1,

34 1,

38 1,

41

1,

29 1,

46 1,

14 1,

26 1,

32 1,

50 1,

17 1,

30 1,

37 1,

55 1,

07 1,

19 1,

25 1,

42 1,

10 1,

22 1,

24

0,

65 0,

57 0,

68 0,

62 0,

59 0,

52 0,

56 0,

51 0,

48 0,

43 0,

80 0,

72 0,

69 0,

61 0,

81 0,

72 0,

67

0,

60

0,

53

0,

61

0,

56

0,

53

0,

47

0,

49

0,

44

0,

42

0,

37

0,

75

0,

67

0,

64

0,

56

0,

75

0,

67

0,

62

91

4 91

4 91

8 91

8 91

8 91

8 92

2 92

2 92

2 92

2 90

4 90

4 90

4 90

4 91

7 91

7 92

2

11

9 11

9 10

7 10

7 10

7 10

7 92

92

92

92

15

1 15

1 15

1 15

1 14

9 14

9 13

0

32

4 32

4 34

3 34

3 34

3 34

3 35

9 35

9 35

9 35

9 30

5 30

5 30

5 30

5 29

3 29

3 31

4

3,

0*

3,0*

3,

0 3,

0 3,

0 3,

0 2,

5*

2,5*

2,

5*

2,5*

3,

5 3,

5 3,

5 3,

5

3,5*

3,

5*

3,5*

6,

0*

6,0*

6,

0 6,

0 6,

0 6,

0 5,

5*

5,5*

5,

5*

5,5*

7,

5 7,

5 7,

5 7,

5

7,0*

7,

0*

7,0*

Abe

re H

azku

ntza

LAN

BID

E EK

IMEN

A

197

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) La

star

en

balio

a D

ents

itate

en

erge

tikoa

Osa

gai

orga

niko

ak (g

) O

saga

i m

iner

alak

(g)

ZK

ELIK

AG

AIA

K

ML%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

LU

ALU

BB

UE

LUB

BU

OLU

B

MO

G

MN

ZG

P C

a

168

169

170

171

172

173

174

175

176

177

178

179

180

181

182

Lehe

n zi

kloa

, era

bat a

letz

ea, l

abur

moz

tuta

kon

tser

-ba

tzai

lerik

gab

e B

igar

ren

zikl

oa,

6 as

te,

luze

moz

tuta

, ko

ntse

rba-

tzai

lerik

gab

e A

LKA

-BEL

AR

RA

Le

hen

zikl

oa,

alet

zear

en h

asie

ra,

labu

r m

oztu

ta +

ko

ntse

rbat

zaile

era

gink

orra

Le

hen

zikl

oa,

alet

zear

en h

asie

ra,

labu

r m

oztu

ta

kont

serb

atza

ilerik

gab

e Le

hen

ziklo

a, a

letz

ea, l

abur

moz

tuta

kon

tser

batz

aile

rik

gabe

Le

hen

zikl

oa, e

raba

t ale

tzea

, lab

ur m

oztu

ta k

onts

er-

batz

aile

rik g

abe

Big

arre

n zi

kloa

, 8

aste

, lu

ze m

oztu

ta,

kont

serb

a-tz

aile

rik g

abe

AR

RA

UK

A G

AR

AIA

Le

hen

zikl

oa,

alet

zear

en h

asie

ra,

labu

r m

oztu

ta +

ko

ntse

rbat

zaile

era

gink

orra

Le

hen

zikl

oa,

alet

zear

en h

asie

ra,

labu

r m

oztu

ta

kont

serb

atza

ilerik

gab

e Le

hen

zikl

oa,

alet

zea,

lab

ur m

oztu

ta k

onts

erba

-tz

aile

rik g

abe

Lehe

n zi

kloa

, era

bat a

letz

ea, l

abur

moz

tuta

kon

tser

-ba

tzai

lerik

gab

e B

igar

ren

zikl

oa,

7 as

te,

luze

moz

tuta

, ko

ntse

rba-

tzai

lerik

gab

e R

AY-

GR

ASS

ING

ELES

A

Lehe

n zi

kloa

, ale

tzea

ren

hasi

era,

labu

r m

oztu

ta +

ko

ntse

rbat

zaile

era

gink

orra

Le

hen

zikl

oa,

alet

zear

en h

asie

ra,

labu

r m

oztu

ta

kont

serb

atza

ilerik

gab

e Le

hen

zikl

oa,

alet

zea,

lab

ur m

oztu

ta k

onts

erba

-tz

aile

rik g

abe

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

0,

77

0,

89

0,

86

0,

86

0,

81

0,

73

0,

75

0,

75

0,

75

0,

71

0,

67

0,

74

0,

88

0,

88

0,

83

0,

69

0,

83

0,

81

0,

81

0,

75

0,

66

0,

68

0,

69

0,

69

0,

63

0,

59

0,

67

0,

84

0,

84

0,

77

65

12

2 83

80

77

64

81

78

75

68

65

78

68

65

57

65

85

80

72

70

63

68

74

67

63

61

67

76

70

66

63

15

5 96

96

86

67

89

83

83

72

67

86

86

66

55

1,

45 1,

32 1,

27 1,

30 1,

35 1,

43 1,

30 1,

35 1,

39 1,

43 1,

50 1,

37 1,

36 1,

40 1,

45

1,

25 1,

20 1,

08 1,

19 1,

22 1,

25 1,

19 1,

11 1,

23 1,

25 1,

27 1,

22 1,

10 1,

23 1,

25

0,

62 0,

74 0,

80 0,

72 0,

66 0,

58 0,

63 0,

68 0,

61 0,

57 0,

53 0,

61 0,

80 0,

71 0,

66

0,

55

0,

69

0,

75

0,

68

0,

61

0,

53

0,

57

0,

62

0,

56

0,

60

0,

46

0,

55

0,

76

0,

68

0,

62

92

8 90

5 87

5 87

5 89

0 89

6 88

5 87

4 87

4 88

2 88

1 87

3 89

7 89

7 90

2

11

1 20

9 13

7 13

7 13

2 11

0 13

9 12

9 12

9 11

6 11

1 13

4 11

2 11

2 98

33

4 25

9 28

5 28

5 32

3 36

1 32

5 29

9 29

9 32

4 34

2 29

5 28

9 28

9 31

0

3,

5*

4,0*

3,

0*

3,0

3,0*

2,

5 3,

0 3,

0 3,

0 3,

0*

2,5

3,5

3,0

3,0

3,

0*

7,

0*

10,0

* 3,

5 3,

5 3,

5*

3,0

5,0

4,0

4,0

4,0*

3,

5 4,

5 5,

5 5,

5

5,0*

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

198

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) La

star

en

balio

a D

ents

itate

en

erge

tikoa

Osa

gai

orga

niko

ak (g

) O

saga

i m

iner

alak

(g)

ZK

ELIK

AG

AIA

K

ML%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

LU

ALU

BB

UE

LUB

BU

OLU

B

MO

G

MN

ZG

P C

a

183

184

185

186

187

188

189

190

191

192

193

194

195

196

197

Lehe

n zi

kloa

, er

abat

al

etze

a,

labu

r m

oztu

ta

kont

serb

atza

ilerik

gab

e B

igar

ren

zikl

oa,

7 as

te,

luze

moz

tuta

, ko

ntse

rba-

tzai

lerik

gab

e R

AY-

GR

ASS

ITA

LIA

RR

A

Lehe

n zi

kloa

, ale

tzea

has

i bai

no a

steb

ete

lehe

nago

, la

bur m

oztu

ta +

kon

tser

batz

aile

era

gink

orra

Le

hen

zikl

oa, a

letz

eare

n ha

sier

a, la

bur

moz

tuta

+

kont

serb

atza

ile e

ragi

nkor

ra

Lehe

n zi

kloa

, al

etze

aren

has

iera

, la

bur

moz

tuta

ko

ntse

rbat

zaile

rik g

abe

Lehe

n zi

kloa

, al

etze

a, l

abur

moz

tuta

kon

tser

ba-

tzai

lerik

gab

e Le

hen

zikl

oa,

erab

at

alet

zea,

la

bur

moz

tuta

ko

ntse

rbat

zaile

rik g

abe

Big

arre

n zi

kloa

, 5

aste

, lu

ze m

oztu

ta,

kont

serb

a-tz

aile

rik g

abe

ALP

APA

Le

hen

zikl

oa,

lore

-ern

amui

nak,

%

50

, la

bur

moz

tuta

+ k

onts

erba

tzai

le e

ragi

nkor

ra

Lehe

n zi

kloa

, lo

re-e

rnam

uina

k,

%

50,

luze

m

oztu

ta +

kon

tser

batz

aile

era

gink

orra

Le

hen

zikl

oa, l

orat

zear

en h

asie

ra, l

abur

moz

tuta

+

kont

serb

atza

ile e

ragi

nkor

ra

Big

arre

n zi

kloa

, 5

aste

, lu

ze m

oztu

ta,

kont

serb

a-tz

aile

rik g

abe

Biga

rren

zikl

oa, 5

ast

e, M

L-ar

en %

35

alde

z au

rre-

tik le

hortu

ta

HIR

UST

A G

OR

RIA

Le

hen

zikl

oa,

lore

-ern

amui

nak,

%

50

, la

bur

moz

tuta

+ k

onts

erba

tzai

le e

ragi

nkor

ra

Lehe

n zi

kloa

, lo

re-e

rnam

uina

k,

%

50,

luze

m

oztu

ta +

kon

tser

batz

aile

era

gink

orra

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

35

21

21

0,

75

0,

85

0,

88

0,

84

0,

84

0,

79

0,

76

0,

83

0,

78

0,

78

0,

73

0,

81

0,

78

0,

87

0,

87

0,

68

0,

79

0,

83

0,

79

0,

79

0,

73

0,

69

0,

77

0,

70

0,

70

0,

64

0,

73

0,

69

0,

82

0,

82

50

71

68

59

57

50

48

99

12

1 12

0 11

8 13

7 13

3 11

0 10

9

60

70

76

71

66

62

60

77

92

88

89

99

94

94

90

44

75

71

57

57

48

44

12

0 14

8 14

8 14

3 17

4 17

4 13

1 13

1

1,

48 1,

35 1,

29 1,

30 1,

34 1,

39 1,

41 1,

29 1,

07 1,

36 1,

17 0,

98 1,

04 1,

19 1,

49

0,

27 1,

22 1,

08 1,

09 1,

21 1,

23 1,

24 1,

19 0,

98 1,

16 1,

04 0,

94 0,

89 1,

04 1,

20

0,

59 0,

70 0,

81 0,

77 0,

69 0,

64 0,

61 0,

70 0,

80 0,

67 0,

70 0,

86 0,

88 0,

84 0,

73

0,

53

0,

65

0,

77

0,

72

0,

65

0,

59

0,

56

0,

65

0,

71

0,

60

0,

62

0,

78

0,

78

0,

79

0,

68

90

9 90

7 89

9 90

4 90

4 90

6 91

3 89

4 89

9 89

9 90

0 90

0 90

0 88

3 88

3

85

12

1 11

2 97

97

85

82

16

9 19

5 19

5 19

0 22

0 22

0 18

0 18

0

33

7 27

2 26

4 27

8 27

8 29

3 31

4 29

2 32

4 32

4 35

0 33

0 33

0 26

2 26

2

2,

5*

3,0*

3,

5*

3,0*

3,

0 3,

0*

3,0

3,5

2,5

2,5

2,5*

3,

0 3,

5 3,

0 3,

0

5,

0*

5,5*

4,

5*

4,5

4,5

4,5*

4,

5 5,

0 17

,0

17,0

16

,0*

16,0

17

,5

13,5

13

,5

Abe

re H

azku

ntza

LAN

BID

E EK

IMEN

A

199

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) La

star

en

balio

a D

ents

itate

en

erge

tikoa

Osa

gai

orga

niko

ak (g

) O

saga

i m

iner

alak

(g)

ZK

ELIK

AG

AIA

K

ML%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

LU

ALU

BB

UE

LUB

BU

OLU

B

MO

G

MN

ZG

P C

a

19

8 19

9 20

0 20

1 20

2 20

3 20

4 20

5 20

6 20

7 20

8 20

9

AR

TOA

(1) L

AN

DA

RE

OSO

A

· Lab

orat

zeko

bal

dint

za o

nak

Art

abur

u-ko

puru

nor

mal

a (%

55-

65)

ML-

aren

% 2

5-30

M

L-ar

en %

30

bain

o ge

hiag

o Ar

tabu

ru-k

opur

u ha

ndia

(M

L-ar

en

%

65et

ik

gora

koa)

, ML-

aren

% 3

5 · L

abor

atze

ko b

aldi

ntza

txar

rak

Art

abur

u-ko

puru

nor

mal

a (%

55-

65)

ML-

aren

% 2

5 ba

ino

gutx

iago

eta

lor

atze

tik 2

hi

labe

tera

bild

uta

(tenp

erat

ura

urria

k)

AR

TO-K

AN

AB

ER

A

AR

TAB

UR

UA

K

OLO

A, L

AN

DA

RE

OSO

A

Ale

tzea

ren

hasi

era

(fin

pika

tuta

) G

arau

esn

etsu

/ore

tsua

(fin

pik

atut

a)

GA

RIA

, LA

ND

AR

E O

SOA

(2)

Gar

au e

snet

sua

(fin

pika

tuta

) G

AR

AG

AR

RA

, LA

ND

AR

E O

SOA

G

arau

esn

etsu

/ore

tsua

(fin

pik

atut

a)

EKIL

OR

EA, L

AN

DA

RE

OSO

A

Gar

au s

endo

a A

ZAK

28

36

34

22

31

53

18

38

36

42

23

17

0,

84

0,85

0,91

0,79

0,

59

1,02

0,85

0,

62

0,

64

0,

67

0,

76

0,96

0,

78

0,79

0,86

0,72

0,

50

0,98

0,80

0,

52

0,

55

0,

58

0,

67

0,93

53

51

51

56

38

51

65

54

61

50

65

89

71

71

73

70

49

81

73

61

64

61

68

78

45

42

42

50

28

42

74

45

57

41

68

12

2

1,

261,

40 1,

38 1,

472,

501,

56 1,

531,

44 1,

36 1,

36 1,

00 —

1,

121,

04 1,

04 1,

251,

501,

07 1,

061,

03 1,

00 1,

00 1,

00 —

0,

750,

82 0,

88 0,

630,

390,

95 0,

800,

60 0,

64 0,

67 0,

76 —

0,

70

0,76

0,83

0,58

0,

33

0,92

0,75

0,

50

0,

55

0,

58

0,

67

—

94

0 94

7 95

3 94

0 90

7 98

1 87

0 93

1 89

2 93

0 89

9 89

0

85

82

82

90

66

83

10

6 87

98

81

105

150

20

818

8 16

5 22

833

790

30

028

7 26

7 20

0 27

323

0

2,

5*

2,5

3,0*

2,

5*

2,0

3,0*

3,

0*

2,5

2,5

2,5

3,0

3,0

3,

5*

3,5

3,0*

4,

0*

4,0

0,5*

4,

0*

3,0

3,0

3,5

13,5

12

,0

(1) S

iloan

gor

deta

ko a

rtoar

i eta

zer

eal b

erde

ei d

agok

iene

z, L

UB

last

a-ba

lioak

, beh

i-azi

enda

ri zu

zene

an h

artu

tako

neu

rrie

i dag

ozki

e.

(2) N

eurri

arru

ntek

oa

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

200

M

ATE

RIA

LEH

OR

RA

REN

kg

BA

KO

ITZE

KO

Pr

otei

na-

-bal

ioa

Nitr

ogen

o-ba

lioa

(g)

Last

aren

ba

lioa

Den

tsita

te

ener

getik

oaO

saga

i or

gani

koak

(g)

Osa

gai

min

eral

ak (g

) ZK

EL

IKA

GA

IAK

M

L%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

LU

ALU

BB

UE

LUB

BU

OLU

B

MO

G

MN

ZG

P C

a

21

0 21

1 21

2 21

3 21

4 21

5 21

6 21

7 21

8 21

9

ERR

EMO

LATX

AR

EN H

OST

OA

K E

TA L

EPO

AK

G

arbi

ak

Ziki

nak

BA

BA

K, L

AN

DA

RE

OSO

A

Gar

au s

endo

a SU

STR

AIA

K, T

UB

ERK

ULU

AK

ETA

D

AG

OZK

IEN

AZP

IPR

OD

UK

TUA

K

ERR

EMO

LATX

A (1

) B

azka

-erre

mol

atxa

B

azka

-erre

mol

atxa

, mat

eria

leho

r uga

rikoa

A

zukr

e-er

rem

olat

xa

Erre

mol

atxa

-mam

ia, f

resk

oa

Erre

mol

atxa

mam

ia, s

iloan

gor

deta

koa

Erre

mol

atxa

mam

ia, d

eshi

drat

atua

M

AN

IOK

A-S

US

TRA

IAK,

LE

HO

RTU

TAKO

AK

17

17

25

13

19

23

11

11

91

88

0,

75

0,65

0,85

0,92

0,

96

0,97

1,

01

1,01

0,99

1,

12

0,

71

0,61

0,78

0,92

0,

96

0,97

0,

99

0,99

0,97

1,

14

88

76

13

7 69

52

49

76

76

66

20

76

66

11

1 71

69

69

10

5 10

5 98

76

10

6 82

163

86

51

45

67

67

52

14

0,

750,

75 0,

94 0,

911,

171,

56 —

1,63

1,36 —

0,

850,

85 0,

97 0,

700,

700,

701,

051,

05 (1)

1,05 —

0,

880,

76 0,

88 —

—

—

0,96

0,96

0,94 —

0,

84

0,71

0,80

—

—

—

0,94

0,

94

0,

92

—

76

3 71

4 92

9 92

3 95

6 96

8 95

6 95

7 95

0 93

8

15

4 13

2 22

3 12

0 90

84

115

115

100 26

15

010

9 18

3 73

63

58

202

202

202

44

2.

0 2.

0*

2.5*

1,

5 1,

5 1,

5 1,

0 1,

0 1,

0 1,

0*

11

,0

13,0

* 12

,0*

2,0

2,0

2,0

13,0

11

,0

13,0

1,

5*

(1) L

asta

-bal

io h

ori,

ondo

kon

tser

batu

tako

mat

eria

leho

r gut

xiko

mam

iei z

ein

ML-

aren

% 1

6-20

ko z

apal

duta

ko m

amie

i dag

okie

.

Abe

re H

azku

ntza

LAN

BID

E EK

IMEN

A

201

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) O

saga

i org

anik

oak

(g)

Osa

gai

min

eral

ak (g

) ZK

EL

IKA

GA

IAK

M

L%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

M

O

GM

N

ZG

MG

M

ELN

P C

a

220

221

222

223

224

225

226

227

228

229

230

231

232

233

234

235

236

237

238

239

240

241

242

243

244

245

246

247

248

249

KO

NTZ

ENTR

ATU

AK

G

AR

AU

AK

ETA

HA

ZIA

K

Gar

agar

ra

Gar

i big

una

Arto

a N

eguk

o ga

raga

rra

Olo

a Ze

kale

a B

asar

toa

Ilarra

Ba

bak

Esku

horia

So

ja

OPI

LAK

(1)

Kak

ahue

tea,

aza

la k

endu

ta, “

expe

ller”

Kak

ahue

tea,

aza

la k

endu

ta, k

oipe

gabe

tua

Soja

, koi

pega

betu

a 42

-44

Soja

, koi

pega

betu

a 48

-50

Kol

tza,

koi

pega

betu

a %

50

soja

+ %

50

koltz

a, b

abes

tuak

Li

hoa,

koi

pega

betu

a Ko

toia

, aza

la k

endu

ta e

ta k

oipe

gabe

tua

Ekilo

rea,

aza

la k

endu

ta e

ta k

oipe

gabe

tua

Pal

ma,

koi

pega

betu

a K

opra

, koi

pega

betu

a A

ZPIP

RO

DU

KTU

IND

UST

RIA

LAK

G

ari-z

ahi z

akar

ra

Gar

i-zah

i fin

a G

ari-z

ahi f

in z

uria

A

rto-z

ahia

G

arag

ar-z

ahia

Ar

to-a

lmid

oia

40 a

rto-g

lute

na

Erre

mol

atxa

-mam

i des

hidr

atat

ua

85

,9

86,4

86

,5

84,9

86

,8

86,1

86

,7

88,0

87

,0

89,0

90

,0

92,8

90

,8

88,3

88

,3

89,8

89

,0

89,2

91

,0

89,9

90

,0

88,8

87

,1

87,2

87

,3

89,0

89

,0

90,0

90

,6

91,0

1,

00

1,05

1,

10

0,98

0,

87

1,02

1,

02

1,03

0,

98

1,10

1,

18

1,

05

0,96

1,

03

1,06

0,

84

0,95

0,

86

0,80

0,

73

0,91

0,

85

0,

78

0,82

1,

04

0,87

0,

74

1,22

1,

06

0,90

1,

00

1,06

1,

11

0,98

0,

82

1,03

1,

02

1,02

0,

97

1,08

1,

14

1,

01

0,92

1,

01

1,05

0,

78

0,92

0,

81

0,74

0,

65

0,88

0,

82

0,

72

0,77

1,

03

0,83

0,

68

1,28

1,

03

0,88

70

75

69

63

75

59

77

14

9 16

2 21

9 26

1 31

3 31

1 30

6 34

0 24

1 32

5 20

7 29

5 23

8 14

9 16

4 95

10

0 10

7 76

69 2

321 60

88

86

10

0 84

86

78

108

115

117

141

199

172

170

230

251

178

319

115

243

142

163

173

82

87

100 93

75

68

271 89

75

96

65

67

83

68

66

19

4 21

6 29

9 32

4 44

7 44

5 39

4 43

7 30

2 37

0 29

2 34

5 31

7 15

2 17

7 11

1 11

8 13

4 65

80

23

385 46

83

7 84

8 85

1 82

7 84

0 84

4 85

5 84

4 83

5 85

8 85

1 87

4 85

4 82

4 82

4 82

8 82

6 82

7 84

2 83

5 86

0 82

5 81

4 81

8 84

3 86

3 83

4 89

9 88

1 86

5

10

1 11

3 92

90

10

5 90

10

0 22

5 26

0 34

0 36

0 49

6 49

5 42

8 47

5 35

9 41

7 33

9 42

1 36

4 19

0 21

1 14

5 15

3 16

2 10

8 10

5 3 458

91

46

24

23

47

101

25

24

50

75

118

55

78

88

78

40

110

75

94

116

168

140

123

160

92

41

87

166 0 38

184

18

16

40

20

49

17

32

30

14

66

17

9 68

14

23

23

23

23

18

12

33

15

16

37

41

42

56

28

2 36

11

67

2 69

6 69

6 67

0 58

5 71

2 69

9 53

9 48

6 33

4 25

7 23

2 25

7 29

5 28

6 33

5 31

1 37

6 29

3 27

0 51

6 47

5 52

5 53

2 59

6 61

2 53

4 89

5 34

9 57

7

3,

4 3,

2 3,

0 3,

0 3,

3 3,

8 2,

8 3,

7 3,

7 5,

7 5,

0 5,

6 5,

6 6,

2 6,

6 11

,9

9,3

8,4

9,0

10,4

5,

9 5,

4 10

,7

11,2

8,

9 2,

8 3,

9*

0*

4,2

0,9

0,

8 0,

6 0,

3 0,

6 0,

8 0,

6 0,

3 0,

9 1,

1 1,

9 2,

3 1,

9 1,

9 3,

3 2,

9 7,

8 5,

4 4,

2 3,

4 3,

7 2,

4 1,

5 1,

0 1,

3 1,

4 0,

3 0,

7*

0*

1,3

11,8

(1) “

Exp

elle

r” o

pila

k, p

resi

o bi

dez

egite

n di

ra e

ta “k

oipe

gabe

tuak

” era

uzke

tare

n on

dorio

zkoa

k di

ra.

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

202

MA

TER

IA L

EHO

RR

AR

EN k

g B

AK

OIT

ZEK

O

Prot

eina

--b

alio

a N

itrog

eno-

balio

a (g

) O

saga

i org

anik

oak

(g)

Osa

gai

min

eral

ak (g

) ZK

EL

IKA

GA

IAK

M

L%

BU

E B

UO

H

PDN

HPD

E M

ND

M

O

GM

N

ZG

MG

M

ELN

P C

a 25

0 25

1 25

2 25

3 25

4 25

5 25

6 25

7 25

8 25

9 26

0 26

1 26

2 26

3 26

4

Pat

ata-

mam

i des

hidr

atat

ua

Kana

bera

-mel

aza

Erre

mol

atxa

-mel

aza

(1)

Gar

agar

txoa

G

arag

ardo

-lega

mia

G

arag

ardo

-sus

traitx

oak

Sag

ar-p

ats

leho

rra

Arto

-hoz

i koi

pega

betu

a S

oja-

azal

a G

azur

goz

o de

skre

mat

ua

Gaz

ur a

zido

des

krem

atua

U

ltrai

raga

zia

PRO

TEIN

AR

IK G

AB

EKO

NIT

RO

GEN

OA

U

rea

46

Amon

iako

anh

idro

a Am

onio

klo

ruro

a

87,5

73

,9

77,5

23

,0

90,0

90

,3

91,0

90

,0

90,0

6,

7 6,

6 4,

4 10

0 10

0 10

0

0,77

0,

70

0,73

0,

19

0,95

0,

84

0,65

1,

01

0,75

0,

074

0,07

00,

046

0 0 0

0,73

0,

72

0,74

0,

17

0,92

0,

78

0,56

0,

99

0,68

0,

076

0,07

10,

047

0 0 0

30

23

45

52

323

170 41

146 75 5 3 1

1610

28

82

894

66

45

47

47

258

116 66

150 86 5 4 3 0 0 0

7 25

48

57

396

231 17

162 65 6 4 0

—

—

—

845

648

685

218

826

838

887

870

855

61

58

40 —

—

—

40

41

80

69

466

278

58

203

123 9 6 2

2875

51

47

1597

140 0 1 35

15

120

233

95

330 0 0 0 —

—

—

4 0 1 20

13

15

46

20

30

0,7

0,8 0

—

—

—

660

607

604

95

332

424

551

553

372

51

51

38 —

—

—

0,7

0,5

0,2

1,3

13,2

5,

9 1,

0 4,

2 1,

6 0,

41

0,65

0,

30

—

—

—

6,2

5,4

2,7

0,8

1,7

2,7

1,4

0,5

4,7

0,47

1,

25

0,38

—

—

—

(1) M

elaz

a fre

skoe

k, g

uztir

a %

50e

ko a

zukr

e-ko

puru

a du

te.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 203

600 kg-ko behia BUE HPD g-tan

Ca g-tan

P g-tan

Jandako kopuruaren araberako

LUB Ernaldian dagoen behi lehorra

– Ernaldiko 7. hilabetea baino lehen

– Ernaldiko 7. hilabetean



5,0

5,9

6,6

7,6

395

470

530

600

36

45

52

61

27

30

32

35

11,5-15,5

Ekoizten ari diren behiak:

gantz-%

32 36 40 44

kg esne

3,0

5,5

8,5

11,5

14,0

17,0

20,0

22,5

25,5

28,5

31,5

34,0

37,0

40,0

42,5

45,5

48,0

51,0

2,5

5,5

8,0

10,5

13,5

16,0

18,5

21,5

24,0

26,5

29,5

32,0

34,5

37,0

40,0

42,5

45,5

48,0

2,5

5,0

7,5

10,0

12,5

15,0

17,5

20,0

22,5

25,0

27,5

30,0

32,5

35,0

47,5

40,0

42,5

45,0

2,5

4,5

7,0

9,5

12,0

14,0

16,5

19,0

21,0

23,5

26,0

28,5

30,5

33,0

35,5

37,5

40,0

42,5

6,1

7,2

8,3

9,4

10,5

11,6

12,7

13,8

14,9

16,0

17,1

18,2

19,3

20,4

21,5

22,6

23,7

24,8

515

635

755

875

995

1115

1235

1355

1475

1595

1715

1835

1955

1075

2195

2315

2435

2555

47

57

67

78

89

100

108

115

123

130

135

140

145

150

155

160

165

170

30

35

40

45

50

54

58

62

66

71

73

75

77

80

82

85

88

91

11,5-15,5

15,3

15,6

15,9

16,2

16,5

16,7

17,0

17,2

17,5

17,7

17,9

18,1

18,3

18,5

18,7

Pisu biziaren 100 kg-ko aldakuntzarako zuzenketa 0,6 50 6 5 1

10.1. taula. Esne-behiak jan dezakeen bazka-kopurua eta esne-behiaren premiak.


LANBIDE EKIMENA

204

MANTENTZEKO PREMIAK, bizi-pisuaren arabera (kg-tan):

Formulak Adibidea, 600 kg-ko behiarentzat

ENERGIA (BUE) 1,4 + 0,6 x bizi-pisua/100 1,4 + 0,6 x 600/100 = 5 BUE

NITROGENOA: HPD (g) 100 + 0,5 x bizi-pisua 100 + 0,5 x 600 = 400 g PDI

MND (g) 0,6 x bizi-pisua 0,6 x 600 = 360 g PDI

Esnea EKOIZTEKO PREMIAK, esne estandarraren arabera zehazten dira

Koipea: % 4 (Energia-premiak zehazteko)

Esne estandarra:

Proteina: % 3,2 (Nitrogeno-premiak zehazteko)

* Estandarrarena ez den konposizioko esnea badugu, esne estandarrari dagokion balioaren

0,1eko aldakuntza bakoitzarekiko ekoiztutako esnearen kopurua % 1,5 handiagotu edo txikiagotu egin

beharko dugu.

Adibidea:

Esne estandarra: gantza: % 4

proteina % 3,2

Guk dugun esnea: gantza: 3,3 → ekoiztutako kopurua % 10 txikiagotu behar da.

gantza: 4,7 → ekoiztutako kopurua % 10 handiagotu behar da.

ESNEA ENERGIA BUE HPD (g) MND (g)

1 kg 0,43 50 60

ERNALDIKO PREMIAK. Ernaldiko azken hiru hilabeteetan eta 35-45 kg-ko pisuarekin jaiotzen

diren txahalentzat baino ez dira kontuan hartzen:

NITROGENOA ERNALDIKO HILABETEA ENERGIA BUE

PDI (g) MND (g)

7. HILABETEA

8. HILABETEA

9. HILABETEA

1

2

3

80

130

200

100

160

240

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 205

Lehenbiziko edoskitzaroan, behien HAZKUNTZA-PREMIAK, lehenbiziko erditzean duten

adinaren araberakoak dira.

NITROGENOA ADINA LEHENBIZIKO ERDITZEAN ENERGIA BUE

PDI (g) MND (g)

2 urte (< 28 hilabete)

3 urte (> 28 hilabete)

0,7

0,35

55

25

60

30

GOMENDATUTAKO MINERALEN ETA BITAMINEN EKARPENAK

* Makromineralei dagozkien gomendio praktikoak (g/kg guztizko ML)

P

3-3,8

Ca

4,5-7,2

Mg

< 1,5

K

< 5

Na

< 1,5

Cl

< 2,5

S

1,5

P eta Ca → Muturreko aldaketak esne-ekoizpenean

Mg → Belarraren “tetania” saihesteko, 2-2,5 g/kg ML ematea komeni da.


LANBIDE EKIMENA

206

1111 HHAAZZTTEEKKOO TTXXAAHHAALLAAKK EELLIIKKAATTZZEEAA

Hazteko txahalak, ugalketarako (jaiotzen direnetik 150 kg izan arte) edo okelatarako (jaiotzen

direnetik 4-6 hilabetera arte) hazten diren esne-behien taldeetako txahalak dira.

Fase honek hiru aldi ditu:

ELIKADURA IRAUPENA

EDOSKITZAROA

1. Oritza

2. Esne osoa edo artifiziala

3. Kontzentratua, bazka eta ura, nahi adina.

4-11 aste

TITIA KENTZEKO ALDIA

Helburua: errumena egoki garatzeko,

bazkaren eta kontzentratuaren gehienezko

kontsumoa lortzea.

2 aste lehenago eta 2 aste

geroago

TITIA KENDU ONDORENGO ALDIA

Mailaka, abere helduaren antzekoa da.

Hazteko txahala hazteko behi-aziendaren

kategorian sartzen da.

4-6 hilabete (> 150 kg)

arra (okelatarako): 900-1000 g/egun

Hazkuntza-abiadura hiru aldietan:

emea (ugalketarako): 700-800 g/egun

11.1 Gomendatutako ekarpenak

Txahalari esne (osoa, deskrematua edo gazura), edoskitzaroko elikagai eta kontzentratu gehiago

jaten eman beharko diogu bi alderdiren arabera. Alderdi horiek honako hauek dira:

Sexuaren edo arrazaren arabera, txahalaren hazteko ahalmena handiagoa denean.

Ekoizpen-sistema intentsiboagoa den heinean.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 207

Energia eta nitrogenoa

Guztizko ekarpenak egunean Jateko ahalmena

BUE titia kendu

HPD (g) tita kendu

MND (g) titia kendu

kg ML/egun titia kendu Bizi-pisua

(kg) Hazkuntza--abiadura (g/egun)

baino lehen

eta gero

baino lehen

eta gero

baino lehen

eta gero

baino lehen

eta gero

50

70

80

100

150

400 600 800 600 800 600 800 600 800

1.000 600 800

1.000

1,5 1,6 1,7 2,0 2,2 2,2 2,4

1,8 2,0 2,0 2,2 2,2 2,4 2,6 2,9 3,2 3,5

150 190 230 230 270 260 290

220 260 230 270 250 290 330 300 340 380

150 190 230 230 270 260 290

220 280 230 290 250 300 340 300 350 400

1,0

1,3

1,8

1,8

2,0

2,5

3,8

11.1. taula. Hazteko zekorrentzat gomendatutako elikagai-ekarpenak.

Guztizko ekarpenak egunean Jateko ahalmena

BUE titia kendu

HPD (g) tita kendu

MND (g) titia kendu

kg ML/egun titia kendu Bizi-pisua

(kg) Hazkuntza--abiadura (g/egun)

baino lehen

eta gero

baino lehen

eta gero

baino lehen

eta gero

baino lehen

eta gero

50

70

80

100

150

600 800 600 800

1.000 600 800

1.000 800

1.000 1.200

800 1.000 1.200 1.400

1,6 1,7 2,1 2,3 2,6 2,3 2,5 2,6

1,5 1,7 1,9 1,6 1,9 2,1 2,2 2,5 2,9 3,0 3,2 3,5 4,0

190 230 230 270 320 260 290 340

220 260 300 230 270 310 290 340 380 380 440 490 540

190 230 230 270 320 260 290 340

220 280 340 230 290 350 300 350 400 390 450 510 570

1,0

1,3

1,8

1,8

2,0

2,5

3,8

11.2. taula. Hazteko txahalentzat gomendatutako elikagai-ekarpenak.

Titia ez da kendu behar, txahalak, gutxienez, 500 kontzentratu jaten ez duen bitartean.


LANBIDE EKIMENA

208

Mineralak

Edoskitzaroa → ../13

)(7

)( SMKggrgCagP

Edoskitzaroko premiak asetzeko, normalean, oritza, esne osoa, esne deskrematua edo esne artifiziala

erabili ohi dira. Esne osoaren fosforo-kontzentrazioa (P) 1 g/kg ML da eta kaltzio-kontzentrazioa (Ca)

1,3 g/kg ML da.

Titia kendu osteko premiak

Bizi-pisua (kg) Hazkuntza-abiadura (g/egun)

P (g) Ca (g)

100

150

600

800

1.000

1.200

600

800

1.000

1.200

1.400

9

11

13

16

11

13

15

17

19

15

20

24

28

18

22

27

32

38

11.3. taula. Hazteko txahalentzat gomendatutako fosforo- eta kaltzio-ekarpenak, mantentzeko eta hazteko (g/egun).

Bitaminak

Edoskitzaroko premiak, normalean, oritzaren bidez asetzen dira eta, gero, esne osoaren edo esne

artifizialaren bidez.

Esne deskrematua eta gazura. Gantzetan disolbatzen diren bitamina (A, D, E bitamina) gutxi

dauzkate, baina B taldeko bitamina asko dauzkate.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 209

Titia kendu osteko premiak

Bitamina UI/kg bizi-pisu Oharrak

A

D

E

100

5

0,1-0,3

Edo, bestela, 0,25 mg beta karoteno.

Ezinbestekoa da zenbait egunetan oritza ematea.

Kanpoan hazten diren txahalek, eguzki-izpien

eraginez, larruazalaren bidez D3 bitamina

sintetizatzen dute.

Alfa tokoferolak baino ez du % 100eko bitamina-

-kopurua.

11.4. taula. Hazteko txahalentzat gomendatutako A, D eta E bitaminen ekarpenak (egunean).

Taulan titia kendu eta gerorako gomendatzen diren bitamina-ekarpenak hiru alderdiren araberakoak

dira. Alderdi horiek honako hauek dira:

Elikaduraren oinarria diren zerealek ez daukate A, D eta K bitamina askorik eta pobre samarrak

dira E eta B taldeko bitaminen kopuruei dagokienez.

Errumeneko mikrobioak ez dira garrantzitsuak, zeren errumena ez baita oraindik behar adina

garatu.

Kontserbatutako bazka gutxi jan behar dituzte. Guztizko anoaren bazka > 259 bada, A, D eta E

bitaminak besterik ez dira sartu behar.

Jateko ahalmena

Jateko ahalmena egunean jandako materia lehorraren kg-tan adierazten da. Kopuru hori handiagotu

egiten da bizi-pisua handiagotzen den heinean, eta pisu bereko arrentzat eta emeentzat berdina da.

Titia kentzeko aldian eta titia kendu ostean, abereak jan dezakeen kopurua errumenaren

ahalmenaren araberakoa izango da. Elikadura-kontzentrazio handiko elikagaiak hautatzea komeni da:

zerealak, opilak... Bazkaren kontsumoa mugatu egin behar da, batez ere, oso kalitate onekoa ez bada.


LANBIDE EKIMENA

210

11.2 Anoak

Jarraian azaltzen den anoak egiteko planaren arabera, hazteko txahal bakoitzari, banan-banan,

oritza eman ondoren, esne osoa edo esne artifiziala eman behar zaie, eta kontzentratua eta bazka

baldetan edo aska bereiztuetan eman behar zaizkie.

ORITZA: Jaio ondorengo sei orduetan eman behar zaizkie. Lehen hartualdian, gutxienez, 2 litro.

Egunean bi hartualdi.

ESNE OSOA ETA ESNE ARTIFIZIALA: normalean, berotuta eta kopurua mugatuta eman ohi

zaizkie.

ESNE DESKREMATUA ETA GAZURA: egoera likidoan ezin zaizkie eman, txahalek kontzen-

tratua jaten ez badute, behintzat (lehen hilabetetik aurrera).

Gazurak osagarriak behar ditu: energia-osagarriak, osagarri nitrogenatuak (zerealak + opilak),

osagai mineralak (Ca gazur gozoarekin) eta bitamina-osagarriak.

Ura beti nahi adina eman behar zaie.

KONTZENTRATUA: emeei dagokienez, 3. astetik, 2 kg/egun jan arte, eta arrei dagokienez, 3.

astetik, nahi adina 3. hilabetera arte (arrei dagokienez).

Kontzentratuak, normalean, honako osagai hauek eduki ohi ditu: zerealak, % 75-80; opilak,

% 15-20; osagarri mineralak, % 5.

Txahalari jaten emateko zereal egokiena garagarra da, baina artoak energia-kopuru

handiagoa dauka. Nitrogeno-iturri egokiena soja-opila da, baina beste opil batzuk (koltzazkoa,

ekilorezkoa, lihozkoa...) eta leguminosoen haziak (ilarrenak, babenak...) ere eraginkorki erabil

daitezke. Kontzentratua pikortatuta edo zakar ehota eman behar zaie.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 211

Edoskitze-sistema Anoaren osagaiak Lehen 4 egunetan

Lehen asteko azken 3

egunetan

Asteak

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

1) Esne osoa edo esne artifiziala (1) muga-tuta eta egunean bi aldiz.......................

2) Esne artifiziala (2)

mugatuta eta egu-nean behin.............

3) Esne osoa edo esne

artifiziala (1), gero, esne deskrematua mugatuta, egunean 2 aldiz ...................

4) Esne osoa edo esne

artifiziala (1), gero, gazura mugatuta, 2 aldiz egunean........

Esnea (kg) Kontzentratua (3) Belar lehorra Esne artifiziala (kg) Kontzentratua (3) Belar lehorra Esnea (kg) Esne deskrematu likidoa (kg) Zerealak Alpapa-belar lehorra Esnea (kg) Gazur likidoa (kg) Leguminosoen garauakAlpapa-belar lehorra

Oritza

Oritza

Oritza

Oritza

5 3 5 5

6 8 9 9 9 6 3 Nahi adina, 2 kg jan arte (emeentzat) eta 3 kg jan arte (arrentzat) Nahi adina. 4 5 6 6 6 4 2 Nahi adina, 2 kg jan arte (emeentzat) eta 3 kg jan arte (arrentzat) Nahi adina. 6 6 8–4 4–0 0–4 4–8 8 8, etab. (4) Nahi adina. Nahi adina. 6 8 8–4 4–0 0–4 4–8 8 8 etab. (4)Nahi adina Nahi adina

(1) 1 kg esne artifizial = 140 g edoskitze-elikagai + 860 g ur (2) 1 kg esne artifizial = 220 g edoskitze-elikagai + 780 g ur (3) 1 BUE; 1 BUE; 145 g GMN; 115 g MND; 105 g HPD/kg. (4) Esne deskrematuaren kopurua eta gazuraren kopurua, mailaka murriztu behar dira eta, gero, kontzentratua (3) eman behar

zaie. 11.5. taula. Esne-arrazako txahalei lehenbiziko asteetan jaten eman beharreko anoak.

BAZKA: 3. astetik aurrera oso kalitate oneko bazka eman behar zaie.

Titia kentzen zaienean:

Alpapa-belar lehorra. Ona da. Asko jaten dute eta errumeneko mikrobio-ugalketa

suspertzen du.

Siloan gordetako belarra. Ez da oso gutiziagarria. Gutxi jaten dute.


LANBIDE EKIMENA

212

Titia kendu ostean:

Urte-sasoiaren arabera mota askotako elikagaiak jan ditzakete (belar lehorra, belarra,

siloan gordetako artoa, etab.)

Ur-kopuru handia daukaten elikagaiak (siloan gordetako belarra, bazka-erremolatxa)

mugatuta eman behar zaizkie bazkarekin batera.

Kruziferoak (bazka-aza). Substantzia kaltegarriak dauzkate. Hazkuntza motelarazi egiten

dute eta ez dira erabili behar.

KONTZENTRATUA (2): Bazkaren osagarri gisa erabili behar da.

Belar lehorra edo siloan gordetako bazka, kalitate onekoa → 2 kg, gutxi gorabehera.

Siloan gordetako artoa, kalitate onekoa (% 35 ML) → Gehienez, 2 kg. Siloan gordetako artoak 250 g

materia nitrogenatu ematen ditu (opila edo leguminosoa). Hazkuntza-abiadura egokia bideratzen du

??????-tik aurrera.

Bazkarik merkeena larrea da, bai txandaka bazkatuta, bai anoetan bazkatuta, abere-zama

txikiarekin. Larrea ustiatzeko sistemak hiru helburu ditu:

Txahalei, etengabe, belar gazte-kopuru egokia eskaintzea.

Txandakatzearen bidez edo larrea aldatuz, parasitoen eragina mugatzea.

Hazkuntza-tasarik handiena lortzea. Zerealak (????) eta, zenbait kasutan, belar lehorra emanez

gero, txahalaren jateko ahalmen urria eta belarraren kalitatearen eragina konpentsatu ditzakegu.

11.3 Maneiatzeko sistemak txahalen elikaduran

Txahalak hazten dituen abeltzainak, abereak maneiatzeko, honako sistema hauetako bat erabil

ditzake: banakako ukuiluak edo taldekako ukuilu (6-9 txahaleko taldeak). Halaber, sistema mistoa ere

erabil dezake, hau da, txahalak hazteko, lehenbiziko bi edo hiru asteetan banakako ukuiluak erabil

ditzake, eta gero taldekakoak erabil ditzake. Ondorengo taulan, erabiltzen den sistemaren eta adinaren

arabera, txahal bakoitzak behar duen gutxieneko lekua adierazten da.

Ukuilu-mota Adina Gutxieneko lekua txahal bakoitzarentzat

Banakakoa 4 astera arte 8 astera arte

1,10 m2 (1,50 x 0,75) 1,80 m2 (1,80 x 1,00)

Taldekakoa 8 astera arte 12 astera arte

1,10 m2 1,80 m2

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 213

Elikadura-sistemak

Askotan, elikadura-sistemak erabateko eragina du maneiatzeko eran: banakakoan edo taldekakoan.

Titia hartuz elikatzeko era naturalaz gain, baldea ere erabili ohi da. Baldea banakako zein taldekako

ukuiluetan (hobeto hargailudun taldekakoetan); elikagailu automatikoekin eta hotzean esne azidoarekin

erabil daiteke (taldekako ukuiluetan).

Baldearen bidez elikatzea

Gehien erabili ohi den sistema da. Normalean, txahal bakoitzak hartuko duen esne artifizialaren

kopurua baldearen bidez mugatzeko erabili ohi da.

Gogoratu beharra dago, edoskitzaroan txahalari esnea mugatzen badiogu, aberea elikagai solidoak

(pentsua, belar lehorra) jatera behartuko dugula. Txahalak, nahi duenean jateko, beti eskura izan behar

ditu elikagai solidoak, eta ur garbia ere bai.

Sistema honen bidez, eta 50-60 egunetan 25 kilo inguru esne-hauts hartuta, txahala, 12 astetan, 100

kilo pentsu jatera irits daiteke, ondorengo taulan ikus daitekeenez:

Adina (egunak) 7-28 28-42 49-56 56-70 70-48

Egunean jandako pentsu-kopurua (kg) 0,30 0,60 1 1,80 2,50

Esne-hautsa urarekin nahasteko, lehenbizi esne-hauts guztia, erabiliko dugun ur-bolumenaren

erdiari erantsi eta ondo nahastuko dugu. Gero, gainerako ura erantsiko dugu.

Txahalei ematen diegunean, esne artifizialak 30-38 ºC-ko tenperatura izan behar du.

Askotan, hasierako nahastearen erdia egiteko ur bero-beroa erabili ohi da, eta, gero, ur hotza

eransten zaio. Kasu honetan, eta beste edozein kasutan, uraren tenperaturak ez du 60 ºC baino

handiagoa izan behar, zeren, bestela, esne artifizialak dauzkan proteinak kaltetzeko eta txahalei

beherakoak eragiteko arriskua baitago.

Esnea emateko tetina erabiliz gero, txahalak hiru aldiz denbora gehiago beharko du anoa edateko

eta ez da inolako abantailarik lortuko.

Hala ere, txahalak nahi duenean edateko sistema erabiliz gero, tetinak arazoak saihestu egiten ditu.


LANBIDE EKIMENA

214

Litro bakoitzean 120-130 gramo esne-hauts daukan esnea erabilita, txahalak baldetik zuzenean

edaten du esnea, eta abiadura handian edan ere (1,2-2 litro minutuko).

Erabili beharreko esne-hautsaren kopurua % 10-15ekoa da (100-150 g/l), adinaren, sistemaren,

esne-motaren, eta abarren arabera. Dena den, edoskitzaroaren hasieran, gainelikatzea saihestu egin

behar da.

Normalean, egunean bi hartualdi ematen zaizkie, baina orain, ustiategi batzuetan, hilabetetik

aurrera, hartualdi bakarra eman ohi zaie.

Bi hartualdi ematen zaizkienean baino esne kontzentratuagoa erabili ohi da. Esnea hartualdi baka-

rrean hartzen dutenean, txahalek elikagai solido gehiago (pentsua eta belar lehorra) jateko joera dute.

Elikatzeko era hau erabiliz gero, denbora nabarmen irabazten da eta errazagoa da lana antolatzea,

zeren abeltzainak txahalei esnea zein ordutan emango dien hautatzeko aukera baitu.

Baldearen sistema ondo antolatuz gero, gizon bakarrak ordubetean berrogei txahalei edo gehiagori

eman diezaieke esnea.

Elikagailu automatikoen bidez elikatzea

Elikagailu automatikoak, esne-hautsez egoki hornituta, tenperatura egokian eta txahalek jan ahala,

esne artifizial likidoa ekoizten duten makinak dira.

Elikagailu bakarrarekin berrogei txahal elika daitezke, lau ukuilutan banatuta, kutsatzea saihesteko

eta txahal gazteak eta zaharrak ahal den neurrian ez nahasteko.

Sistema hau erabiltzen dugunean honako alderdi garrantzitsu hauek kontuan hartu behar ditugu:

Tetina lurretik 70-80 cm-ra ipini behar da.

Nahastearen tanga beteta dagoenean, esne artifizialaren mailak tetina baino berrogeita

hamar zentimetro beherago egon behar du, tanta-jarioa saihesteko.

Elikagailuaren inguruan drainatze-sistema onak egon behar du.

Esnearen marka aldatzen denean, edota marka bereko esnea erabiltzen denean ere, beste

txahal-talde bati eman behar badiogu, elikagailua doitzea komeni da.

Nahastearen tanga egunero garbitu behar da, eta elikagailuaren hodiak, gutxienez, astean

hiru aldiz.

Hasieran, txahalak ohitu arte, ohikoaren kontzentrazio-erdia duen esnea erabiltzea komeni

da, hau da, 50 g esne-hauts litroko.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 215

Sistema honen bidez eskulana aurrezten da, baina abeltzainak erne egon behar du, zeren makinak

ez baititu gauza guztiak ordezkatzen.

Txahal bakoitzak, zazpi astetan, gutxienez, 50 kg esne-hauts hartu behar dituela kalkulatu behar

dugu. Ondorioz, sistema honen bidez elikatutako txahalek, 25-30 kilo esne-hauts artifizial hartzen duten

baldearen bidez elikatutakoek baino 10 kilo gehiago irabaziko dituzte.

Esne azidoaz hotzean elikatzea

Esne azidoa, kontserbatzailea erantsi zaion ohiko esne artifiziala da. Horrela, prestatu ondoren,

egonkor mantentzen da, 48 orduan gutxienez.

Prozedura honako hau da:

Esne artifiziala ur hotzarekin (giro-tenperatura duen urarekin) nahasten da, nahasgailuaren

bidez.

Bi egunetan erabili ahal izateko esne-kopurua prestatu behar da.

Esnea emateko erabiltzen den gailuak, plastikozko tanga eta tetinan bukatzen diren

plastokozko hodiak ditu.

6-9 txahalentzat tetina bakarra erabili ohi da.

Plastikozko hodiek bost milimetroko diametroa izan ohi dute. Diametroa handiagoa izanez gero,

txahalak esfortzu handiagoak egin beharko ditu esnea zurrupatzeko.

Sistema honen bidez, elikagailu automatikoak erabilita lortzen direnen antzeko pisuak lor daitezke.

11.4 Ugalketarako txahalak hazteko elikadura-arauak

Titia kentzen zaienean

a) Esnea

Asteak 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Esnea, l/egun Oritza 4-5 6 7 7 7 6 5 4 2

GUZTIRA 340 kg


LANBIDE EKIMENA

216

b) Pentsu konposatua

Gutxienez, % 28-20 PG

Egunak 1. egunetik 15. egunera

16. egunetik35. egunera

36. egunetik 55. egunera



kg/egun 0,3 0,6 1,0 1,5 2,0

Guztira aldi bakoitzean 4 12 20 15 14

GUZTIRA 340 kg

c) Bazka

Txahalak belar lehor ona (daukagunik onena) eskura eduki behar du, nahi duenean jateko, bigarren

astetik aurrera.

d) Ura

Txahalak ur garbia eduki behar du eskura, nahi duen beste edateko. Txalari, normalean, 2 kg pentsu

eta 1,5 kg belar lehor jaten dituenean, kendu ohi zaio titia.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 217

1122 BBIIGGAANNTTXXAAKK EELLIIKKAATTZZEEAA

Bigantxak 4-6 hilabete eta lehenbiziko erditzearen artean dauden eta esne-behiak ordezkatzeko

erabiliko diren emeak dira.

Esne-bigantxak elikatzeko planaren helburua honako hau da: une egokian erditzea, gorputz-

-garapenean, bizitza baliagarrian eta esne-ekoizpenean kalterik eragin gabe.

4-6 hilabetetik aurrera → hazkuntza: > 700-800 g/egun → Estaltzea (???)

↓ Eragin kaltegarriak ugalketan, esne-ekoizpenean eta bizi-iraupenean.

Gomendioak

Pisua, 1. erditzea baino lehen

Erditzearen data Hazkuntza-abiadura

Arraza handiko esne-behiak Helduaren pisuaren % 75 2 urte ≈ 705 g/egun

Arraza handiko esne-behiak* Helduaren pisuaren % 85 30-33 hilabete ≈ 605 g/egun

* Azken kasu horretan, batez besteko hazkuntza, bigarren neguko pisu-irabazia, 300 g/egun-eko

pisu-irabazia, konpentsatu egin daiteke, gero kalitate oneko belar lehorra erabilita.

Ondorioz, 300-700 g/egun-eko hazkuntza-abiadura gomendatzen da, zeren, horrela, siloan

gordetako bazkekin elikatutako txahalen ohiko pisu-irabazien aldaketak ase egiten baitira.


LANBIDE EKIMENA

218

12.1 Gomendatutako ekarpenak

Gomendatutako ekarpenak ondorengo tauletan ikus daitezke. Oligoelementuen ekarpenak beste

abere batzuentzat erabiltzen diren berdinak dira.

Guztizko kopuruak egunean Bizi--pisua

(kg)

Hazkuntza--abiadura

g/egun BUE HPD (g) MND (g) P (g) Ca (g)

200

250

300

350

400

450

500

550

500

700

500

700

300

500

700

300

500

700

300

500

700

300

500

700

300

500

700

300

500

700

3,2

3,5

3,7

4,1

3,9

4,3

4,7

4,4

4,8

5,3

4,8

5,3

6,0

5,3

5,8

6,4

5,7

6,3

6,9

6,2

6,7

7,4

323

383

355

415

324

384

444

352

412

472

380

440

500

407

466

524

432

491

549

457

515

573

323

383

353

419

314

380

446

341

407

472

366

431

495

390

454

518

413

477

541

436

500

564

11

13

14

16

15

17

19

18

20

23

21

24

27

23

26

29

26

29

31

28

30

33

18

23

21

26

20

24

29

22

27

33

25

30

36

29

35

41

33

39

46

36

42

49

12.1. taula. Elikagai-ekarpenak esne-bigantxentzat.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 219

Bizi-pisua (kg) Magnesioa Potasioa Sodioa Kloroa

100

200

300

400

500

600

1,0

2,0

3,6

5,0

6,5

7,5

8

14

20

26

32

38

3

5

6,5

8

9

12

3,5

6

8,5

11

14

18

12.2. taula. Esne-bigantxentzat gomendatutako magnesio-, potasio-, sodio-, eta kloro-ekarpenak (mantentzea eta hazkuntza), g/egun-etan.

A, D eta E gantzetan disolbatzen diren bitaminen ekarpen osagarriak, neguko anoetan besterik ez

erabiltzea gomendatzen da. Larrean bazkatzen duten abereentzat ez da inolako ekarpen osagarririk behar.

12.2 Anoak egiteko metodoak

Oro har, bigantxei nahi adina bazka eman ohi zaie, eta prestatu behar dugun anoa jaten duten

bazka-kopuruaren araberakoa izango da.

Jandako bazka-kopurua kalkulatzeko erak:

Kontsumoa zuzenean kontrolatzea (pisatuta, ML-aren %).

Normalean tokian erabili ohi diren bazkei dagozkien erreferentziak erabilita. Horrela erraza

da BUE-ak eta, kenketa eginda (premiak - ???), erabili behar den osagarri-kopurua

kalkulatzea.

Nahi adina emandako bazken ezaugarriak baino ez badakizkigu (LUB, BUE, etab.), 20.

taula erabiltzea.

Mineralen eta bitaminen osagarriak elikagai kontzentratuaren arabera ziurtatu behar dira, baina

siloan gordetako bazketan ere sar daitezke.

OHARRA: anoan nahikoa nitrogeno hartzigarri sartzen dugula ziurtatu

behar dugu:

< 12 g, anoa oso digerigarrietan

HPDE – HPDN/BUE anoarena

< 20 g, gainerako anoetan

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

220

Biz

i-pis

ua

200

kg

200

kg

200

kg

200

kg

Baz

kare

n ez

auga

rria

k (M

L-ar

en k

g ba

koitz

eko)

Ener

gia-

osag

arria

(k

g-ta

n), h

onak

o ha

zkun

tza-

abia

dura

ho

neta

rako

Ener

gia-

osag

arria

(k

g-ta

n), h

onak

o ha

zkun

tza-

abia

dura

ho

neta

rako

Ener

gia-

osag

arria

(k

g-ta

n), h

onak

o ha

zkun

tza-

abia

dura

ho

neta

rako

Ener

gia-

osag

arria

(k

g-ta

n), h

onak

o ha

zkun

tza-

abia

dura

ho

neta

rako

LUB

B

UE

Baz

ka-

-kon

tsum

oa

(kg

ML)

50

0 g/

egun

70

0 g/

egun

Baz

ka-

-kon

tsum

oa

(kg

ML)

30

0 g/

egun

500

g/eg

un70

0 g/

egun

Baz

ka-

-kon

tsum

oa

(kg

ML)

30

0 g/

egun

500

g/eg

un70

0 g/

egun

Baz

ka-

-kon

tsum

oa

(kg

ML)

30

0 g/

egun

50

0 g/

egun

1,

00

1,

05

1,

10

1,

20

1,

30

1,

40

1,

50

1,

60

≥ 0,

75 ≥

0,75

0,

65 ≥

0,75

0,

65 0,

75

0,65

0,

55

0,

75

0,65

0,

55

0,

75

0,65

0,

55

0,

75

0,65

0,

55

0,

75

0,65

0,

55

4,9

4,7

4,7

4,5

4,3

4,0

3,8

3,6

3,7

3,5

3,2

3,3

3,0

2,8

0 0 0,2

0 0,4

0,2

0,7

1,2

0,4

0,9

1,4

1,0

1,5

1,9

0 0 0,6

0,4

0,8

0,6

1,6

1,2

0,8

1,3

1,8

1,5

2,0

2,4

7,0

6,7

6,7

6,4

6,2

5,8

5,6

5,5

5,3

5,2

4,9

4,8

4,6

4,2

4,4

4,2

4,0

4,0

3,6

3,4

0 0 0 0 0 0 0,1

0,7

0 0,4

1,1

0,6

1,2

1,8

1,1

1,4

1,9

1,5

2,1

2,3

0 0 0 0 0,2

0 0,6

1,2

0,3

0,9

1,6

1,1

1,8

2,4

1,4

2,0

2,5

2,0

2,6

2,9

0 0 0,4

0 0,7

0,4

1,2

1,8

0,8

1,5

2,2

1,7

2,4

2,9

1,9

2,5

3,1

2,7

3,3

3,5

8,9

8,5

8,5

8,1

8,0

7,4

7,2

7,0

6,9

6,6

6,3

6,2

5,9

5,5

5,8

5,4

5,2

5,1

4,7

4,5

0 0 0 0 0 0 0 0,8

0 0,3

1,0

0,7

1,4

2,1

1,0

1,6

2,3

1,8

2,5

2,8

0 0 0 0 0,1

0 0,6

1,4

0,2

1,0

1,8

1,3

2,0

2,8

1,5

2,3

2,9

2,5

3,1

3,5

0 0 0,6

0 1,0

0,5

1,5

2,4

1,0

1,9

2,8

2,2

3,0

––

2,5

3,3

––

3,5

––

––

10,4

9,9

9,9

9,5

9,3

8,7

8,4

8,2

7,9

7,8

7,4

7,2

6,8

6,4

6,6

6,2

6,0

6,0

5,5

5,2

0 0 0 0 0 0 0,1

1,0

0 0,5

1,5

0,9

1,7

2,6

1,2

2,0

2,8

2,2

3,0

3,3

0 0 0 0 0,2

0 0,8

1,8

0,4

1,2

2,2

1,6

2,5

3,4

2,0

2,8

––

3,0

––

––

(1)

Kon

tzen

tratu

a ja

ten

emat

en e

z za

iene

an, b

azke

n ko

ntsu

moa

k (z

ifrak

azp

imar

ratu

ak)

jate

ko a

halm

enar

i dag

okio

n ba

lioa

hartz

en d

u. K

asu

hone

tan,

nah

i den

haz

kunt

za-a

biad

ura

lortz

eko,

jate

n em

aten

zai

en b

azka

-kop

urua

mug

atu

egin

beh

ar d

a, g

omen

datu

tako

elik

agai

-eka

rpen

en a

rabe

ra.

(2)

1 kg

elik

agai

kon

tzen

tratu

ak (m

ater

ia le

horra

ren

% 8

8) 1

BU

E em

aten

du.

Big

antx

a ga

ztee

k ez

dut

e ka

litat

e es

kase

ko b

azka

rik ja

n be

har,

eta,

geh

iene

z, 3

,5 k

g el

ikag

ai k

ontz

entra

tu ja

n be

har d

ute.

12.3

. tau

la. N

ahi a

dina

jand

a es

ne-b

igan

txek

kon

tsum

ituta

ko b

azka

-kop

urua

(1) e

ta e

nerg

ia-o

saga

rria

k.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 221

1133 EESSNNEE--BBEEHHIIAAKK EELLIIKKAATTZZEEAA

Esne-behiaren edoskitzaroak 10 hilabete irauten du, gutxi gorabehera. Aldi horren ondoren, bi

hilabeteko atsedenaldia (lehortze-aldia) pasatzen dute. Edoskitzaroan, ekoiztutako esne-kopuruaren

gehienezko balioa, erditu eta hilabetera lortzen da; geroago erregularki astiro murriztu egiten da (hilean

% 10), lehortze-aldira arte. Beraz, abeltzainak hiru behi-mota dauzka abere-taldean:

Edoskitzaroaren hasieran dauden behiak.

Edoskitzaroaren bigarren zatian (garai horretan ekoizpena murriztu egiten da) dauden behiak.

Behi lehorrak.

Behi bakoitzak ekoizpenaren, adinaren, tamainaren (pisuaren)... araberako premiak eta jateko gogoa

ditu, baina, oro har, denei bazka-anoa bera eman ohi zaie, “oinarrizko anoa edo bolumen-anoa”

deritzona. Esne-behien taldeari eman beharreko anoak prestatzeko, beraz, behi bakoitzarentzat honako

alderdi hauek zehaztu behar dira:

Oinarrizko anoak daukan bolumen-anoaren edo bazkaren kopurua eta anoak hornitzen dituen

elikadura-elementuen kopurua.

Gainerako premiak asetzeko behar diren osagarriak.

ESNE-KOPURUA

3. edoskitze-aldia

2. edoskitze--aldia

1. edoskitze-aldia

edoskitzaroaren hasiera

ekoizpena murrizten den fasea “edoskitzaroaren bigarren zatia” atsedenaldia

ERDITZEA LEHOR-ALDIA EDOSKITZAROKO HILABETEAK


LANBIDE EKIMENA

222

13.1 Bolumen-anoa

Abere guztiek, edozein taldetakoak izanda ere, bolumen-anoa bera hartzen dute. Anoa hori,

ustiategiaren baldintzen eta ezaugarrien arabera, larrez, bazka berdez edo siloan goretako bazkez, belar

lehorrez, eta abarrez osatuta dago. Bolumen-anoak abereek mantentzeko behar dituzten premiak ase behar ditu eta, horrez gain, abereei zenbait litro esne ekoitzarazi behar die; zenbat eta gehiago hobe. Bolumen-anoak beste baldintza bat ere bete behar du, hots, energiari eta proteinari

dagokionez, ahalik eta orekatuena izatea, zeren, horrela, errazagoa baita kontzentratuak ematea. Oreka

hori lortzeko, abereei, egunero, bazka energetikoak eta proteikoak eman diezazkieke, adibidez, siloan

gordetako artoa eta leguminosoen belar lehorrak.

Kalitate oneko bolumen-anoak, normalean, mantentzeko premiak ase egiten ohi ditu eta, gainera, 5-

-6 litro esne ekoizteko behar diren elikadura-substantziak eman ohi ditu.

13.2 Kontzentratuz osatutako anoa

Bolumen-anoa janda ekoizten duten esnearen litro-kopurua baino kopuru handiagoa ekoizteko

abereek dituzten premiak, elikagai kontzentratuen bidez ase behar dira.

Berriz ere, bolumen-anoak orekatua izan behar duela gogorarazi behar dugu, zeren, orekatuta ez

egoteagatik proteina gehiegi edo gutxiegi hornitzen baditu, kontzentratuak beste ezaugarri batzuk izan

beharko baititu, eta, gainera, zailagoa izango baita abere-taldeek ekoizten duten esne-kopuruaren

arabera hartu behar duten elikagai kontzentratuen kopurua zehaztea.

Materia lehorra irenstea

Esne-behiari eman ohi zaion anoak daukan materia lehorraren kopurua, alderdi garrantzitsua da

aberearen elikadurari dagokionez. Abereak, materia lehor gehiegi jaten badu, ez du goserik izango eta

jateari utzi egingo dio, elikadura-premiak ase gabe dituenean.

Esne-behiaren anoak eduki behar duen materia lehorraren kopurua kilotan adierazten da eta

abereon elikadura-premien taulak kontsultatuta kalkula daiteke. Aberearen bizi-pisuaren arabera, behiak

jan dezakeen materia lehorraren kopurua bizi-pisu horren % 2-3 da.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 223

Jateko ahalmena

Behien jateko ahalmena eta premiak ez dira era berean garatzen edoskitzaroan. Erditu ondoren

bazka-kopuru handiagoa jan ohi dute. Erditu ondoren, materia nitrogenatuen eta mineralen premiak

handiagotu egin ohi dira berehala, eta edoskitzaroaren bigarren astean, energia-premiak handienak

izaten dira.

Jateko ahalmena eta premiak era berean aldatzen badira ere, jateko ahalmena areagotzea ez da

nahikoa esne-behiek, batez ere gehien ekoizten dutenek, edoskitzaroaren lehen asteetan energia-

-premiak ase ditzaten, eta, ondorioz, pisua galdu egin ohi dute.

Lehen asteetatik aurrera, edoskitzaroan, esne-ekoizpena murriztu egiten denez, premiak ere

murriztu egiten dira erregularki, eta jandako bazka-kopurua ez da asko aldatzen. Erditu baino

lehenagoko asteetan, premiak berriro areagotu egin ohi dira eta jateko gogoa murriztu egiten da

nabarmenki. Bazka kalitate onekoa denean, behiek edoskitzaroaren bigarren zatian dituzten premien

arabera, behar dituztenak baino mantenugai gehiago har ditzakete. Horrelako oinarrizko anoak emanez

gero, behiek erreserbak berreskura ditzakete, kontzentraturik jan behar izan gabe.

GOMENDATUTAKO EGUNEROKO PREMIAK ETA EKARPENAK

GOMENDATUTAKO ENERGIA- ETA NITROGENO-EKARPENAK

Kasu bakoitzerako gomendatutako eguneroko mantenugaien ekarpenak hainbat taulatan agertzen

dira, baina, oro har, honako balio eta formula hauen bidez zehatz daitezke.

Mantentzeko premiak:

Energia:

MJ (Megajouleak) 500 kg-ko behiarentzat: 50 MJ

BUE 1,4 + (0,6 x Pisu bizia (kg)/100

Proteina:

60 g HPD/100 kg PG (proteina gordin)

HPD (g) = 100 + 0,5 x PG

MND (g) = 0,6 x PG


LANBIDE EKIMENA

224

Esnea ekoizteko premiak:

% 4ko koipe-kopurua duen esnea ekoizteko.

Energia:

MJ 5,3 MJ/kg esne

BUE 0,43 BUE/kg esne

Proteina:

60 g PD/kg esne

HPD = 50 g/kg esne

MND = 60 g/kg esne

Ernaldiko premiak

Ernaldiko premiak azken hiru hilabeteetan baino ez dira kontuan hartzen.

Energia:

MJ 30 MJ

BUE Ernaldiko hilabetea BUE

7.a 1

8.a 2

9.a 3

Proteina:

350 g

140 g/BUE

Hazkuntzarako premiak

Energia: irabazitako bizi-pisuaren kg bakoitzeko 48 MJ edo 4 BUE behar dira.

Eguneko batez besteko irabaziaren erritmoa honako hau izan ohi da:

250 g/egun 2 urterekin



50 g/egun 5 urterekin.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 225

Lehenbiziko erditzea abereak 2 urte bete baino lehen izaten bada, egunean 0,7 BUE beharko dira.

Lehenbiziko erditzea abereak 3 urte bete eta gero izaten bada, 0,35 BUE beharko dira.

Proteina: 140 g HPD bider 0,085 MJ, hazkuntza-premietarako.

HPD 55 g/egun, 1. erditzea 2 urte baino gutxiagorekin bada.

25 g/egun, 1. erditzea 3 urte baino gehiagorekin bada.

MND 60 g/egun, 1. erditzea 2 urte baino gutxiagorekin bada.

30 g/egun, 1. erditzea 3 urte baino gehiagorekin bada.

GOMENDATUTAKO MINERALEN ETA BITAMINEN EKARPENAK

Mineralen eta bitaminen ekarpenei dagozkien taulak aurreko kapituluan ikusi ditugu.

* Amerikako Estatu Batuetako National research cauncil-en eta Frantziako INRA-ren taulak erabili

ditugu.

KASU PRAKTIKOA

Kalkulatu, egunean % 3,5eko koipe-kopuruko 40 kg esne ekoizten dituen 700 kg-ko behiarentzako

anoa orekatua. Behia edoskitzaroaren erdialdean dago eta pisu biziaren batez besteko irabazia 400

g/egun-ekoa da.

Dietan sartu beharreko osagaiak honako hauek dira: alpapa-belar lehorra

siloan gordetako artoa

arto birrindua

soja-haziak

Zuzentzaile komertziala

(Ca, % 20 eta P, % 20)

1. Lehenbizi, abereak egunean jan dezakeen materia lehorraren kopurua kalkulatuko dugu:

1. taula erabili behar dugu.

1. taula erabili ahal izateko, esne-ekoizpena, % 4ko koipe-kopuruko esne bihurtu behar dugu. Horretarako, honako formula hau erabiliko dugu:

% 4ko koipe-kopuruko esnea = (0,4) (kg esne) + 15 (kg koipe)


LANBIDE EKIMENA

226

Kasu honetan:

% 4ko koipe-kopuruko esnearen ekoizpena = 0,4 x 40 + 15 (40 x 3,5/100) = 37

Abereak jan dezakeen materia lehorraren kopurua honako hau da: 24, 36 kg.

2. Dagokigun aberearen elikadura-premiak kalkulatuko ditugu:

BUE

(Mcal) Proteina

(kg) Ca P

Mantentzeko, 700 kg 10,89 0,449 0,028 0,02

Esnea 40 kg/egun, % 3,5 27,6 3,36 0,119 0,073

PB-aren irabazia, 0,4 k/egun 2,05 0,128

Guztira 40,54 3,937 0,147 0,093

3. Erabili beharko dugun bolumen-anoaren edo bazka-anoaren kopurua kalkulatuko dugu:

Bazka-kopurua mugatzen duen faktorea energia da.

Dietan sartu beharreko materia lehorraren BUE-aren kontzentrazioa = 40,54/24,36 = 1,66

Mcal/kg ML.

Mantenugaiek hornitzen duten energia-kopurua (3. taula):

Mcal/kg ML

Alpapa-belar lehorra 1,35

Siloan gordetako artoa 1,6

Arto birrindua 1,91

Soja-hazia 1,94

Zuzentzailea 0

Bazkak hornitzen duen energia-kopurua = (1,35 + 1,6)/2 = 1,475

Kontzentratuak hornitzen duen energia-kopurua = (1,91 + 1,94)/2 = 1,925 - % 2 = 1,88

Baldin, bazka-kopurua B bada, kontzentratu-kopurua 1 – B izango da.

Beraz:

1,475 + 1,88 (1 – B) = 1,66

Ondorioz: B = 0,54

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 227

Anoak, gehienez, ML-aren % 54ko bazka-kontzentrazioa edukiko du.

Beraz, 54 x 24,36/100 = 13,15 kg ML.

Bakoitzaren erdia erabiliz gero, anoan sartu beharreko alpapa-belar lehorraren eta siloan

gordetako artoaren kopurua honako hau izango da: 13,15/2 = 6,58 kg ML.

4. Bazkak hornitzen duena kalkulatuko dugu. 3. taula.

ML BUE

(Mcal) Proteina

(kg) Ca P

Alpapa-belar lehorra 6,58 8,88 1,148 0,093 0,014

Siloan gordetako artoa 6,58 10,53 0,533 0,115 0,014

Guztira 13,16 19,41 1,717 0,108 0,028

5. Kontzentratuek hornitu behar dutena kalkulatuko dugu. 3. taula.

BUE

(Mcal) Proteina

(kg) Ca P

Eskakizunak 40,54 3,973 0,147 0,093

Bazkak 19,41 1,717 0,108 0,028

Diferentzia 21,3 2,22 0,039 0,065

3. taulan begiratuz gero, artoak hornitzen duen BUE 1,91 Mcal/kg ML dela eta PG-a % 9koa

dela ikusiko dugu. Sojak hornitzen duen BUE 1,94 Mcal ML da eta PG-a % 49,9koa da.

Baldin, X = kg ML (artoarenak),

eta Y = kg ML (sojarenak) izanik.

1,91 X + 1,94 Y = 21,13 BUE

0,09 X + 0,499 Y = 2,22 proteina

Y = 3 kg ML (sojarenak) X = 8,01 kg ML (artoarenak)


LANBIDE EKIMENA

228

ML BUE PG Ca P

Artoa 8,01 15,29 0,72 0,006 0,022

Soja 3 5,82 1,497 0,009 0,020

Guztira 11,01 21,11 2,217 0,015 0,042

Eskakizunak 21,13 2,22 0,039 0,065

Defizita –– –– –– 0,024 0,023

6. Defizitak zuzendu egingo ditugu.

Behar den zuzentzaile-kopurua kalkulatzeko, defizit handiena, kasu honetan Ca, zati

zuzentzaileak daukan Ca-kopurua egingo dugu.

0,024 (kg)/% 20 Ca = 0,12 kg ML (zuzentzailearena)

Ondorioz, Fosforo-ekarpena honako hau izango da: 0,12 x % 20 P = 0,024 kg P.

7. Behin betiko anoa

Elikagaia (kg) ML (kg) BUE (Mcal) PG (kg) Ca (kg) P

Alpapa 6,58 8,88 1,184 0,093 0,014

Siloan gordetako artoa 6,58 10,53 0,533 0,015 0,014

Artoa 8,01 15,29 0,72 0,006 0,022

Soja 3 5,82 1,497 0,009 0,020

Zuzentzailea 0,12 – – 0,024 0,024

Guztira 24,9 40,52 3,934 0,147 0,094

Elikagaia ML-aren % Jandakoa

Alpapa 90 7,31

Siloan gordetako artoa 33 19,94

Artoa 87 9,16

Soja 89 3,37

Zuzentzailea 90 0,13

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 229

1144 OOKKEELLEETTAARRAAKKOO BBEEHHIIAAKK EELLIIKKAATTZZEEAA

Gai honetan jezten ez diren behien neguko elikaduraz arituko gara. Behion txahalei sei eta hamar

hilabete bitartean kentzen zaie titia, eta gizentzeko edo ugalketarako hazten dira.

Okelatarako behien arrazak:

Handiak (570-700 kg erditu ostean):

Txarolesa

Limusina

Akitaniako gorria

Pirenaikoa (herriko behi gorria)

Txikiak (500-600 kg):

Aubrac

Gaskoia

Salers

Esne-behien kopuru mugatua

Okelatarako behien ustiategia dagoen herrialdearen arabera, ukuiluan gordeta egoteko aldia aldatu

egin daiteke eta 41 hilabetekoa (eremu lauetan) edo 6 hilabetekoa (eremu menditsuetan) izan daiteke.

Eremu menditsuetan, normalean, lehenago erditzen dira, titia kentzen zaienean (udaren amaieran) pisu

handiagoko txahalak lortzeko asmoz. Behiek, beraz, luzaroan egon behar dute kontserbatutako bazka

jaten eta neguko edoskitzaroa oso luzea izan ohi da.

Normalean, okelatarako behiek esne gutxi ekoizten dute. Kasu bakanetan baino ez dira egunean 8

kg esne (edoskitzaro osoan) eta 7 kg esne (neguko edoskitzaroan) lortzen.

Ernaldiaren hasieratik edoskitzaroaren hasierara arte egon ohi dira ukuiluan gordeta. Ekoizpena

handia ez denez, ez da beharrezkoa abereon premiak etengabe asetzea.

Beraz, kalitate ertaineko bazkak eman diezazkieke. Bazka horiek ez dira egokiak eskakizun handia-

goak dituzten esne-behientzat edo hazkuntza azkarreko abereentzat. Elikadura pobre horrek, hala ere,

arrazoizkoa izan behar du: ez du fetuaren garapenean eragin kaltegarririk izan behar, ez eta esne-

-ekoizpena kaltetu behar ere, zeren txahalen hazkuntza esne-ekoizpenaren araberakoa izango baita.

Halaber, ugalkortasunari dagokionez ere ez du ondorio kaltegarririk eragin behar; beraz, kontuan

hartu behar da ugalketa-sasoia, normalean, neguaren amaieran hasten dela. Neguko elikadura pobre

hori ezin da erabili, behiak neguaren hasieran “okela-egoera” egokian ez badaude. Elikadura pobreak

eragiten duen pisu-galera, azkar berreskuratu behar da larretan, hurrengo udaberrian.


LANBIDE EKIMENA

230

Oro har, ukuiluan sartzen direnetik berriz ere larrera ateratzen direnera arte galtzen duten guztizko

pisuak ez du hasierako pisuaren % 8-9 baino handiagoa izan behar.

Beraz, garrantzitsua da elikadura-ekarpenak zenbait alderdiren arabera egokitzea. Alderdi horiek

honako hauek dira:

Abereen egoera neguaren hasieran

Ukuiluratzearen iraupena

Neguko edoskitzaroaren iraupena

Larretan pisua berreskuratzeko aukera

14.1 Gomendatutako elikadura-ekarpenak

14.1. eta 14.2. tauletan gomendatzen diren ekarpenak ezartzeko, gehienezko pisu-galera eta

abereen egoera egokia kontuan hartu dira eta, beraz, normalean izaten diren premiak baino txikiagoak

dira, baina, hala ere, txahal jaioberriei, behien esne-ekoizpenari eta ugalkortasunari kalterik ez egiteko

kalkulatuta daude.

Erditu ondoren ezin da bazkatan aurreztu, abereek nahiko gantz-erreserba ez badute, behintzat.

Horregatik honako bereizketa hau egin izan da:

Neguaren hasieran okelaren egoera NORMALA edo ONA izatea. Sasoiak irauten duen denbora

kontuan hartuta, premien araberako 1-1,5 BUE/egun-eko defizita egon daiteke.

Okelaren egoera txarra izatea. Behiek, larreratzeko sasoi txarra izan dutelako, gorputz-

-erreserbak ukuiluratu baino lehen erabili behar izan dituzte.

LEHENERDIAK (14.3. taula)

Gehienezko garapena lortzeko, oraindik hazkuntzarako premiak ase behar dituzte. Ezin dute

behi zarragoen defizita jasan.

Behi hauen okelaren egoera neguaren hasieran, beti ontzat jotzen da.

Bi urterekin erditzen badira, hazkuntzarako premia gehiago dituzte eta, beraz, proposatuta

balioek handiagoak izan behar dute. Jateko ahalmen txikiagoa dute.

TXAHALEN PISUA

Jaio berriak direnean, amaren pisuaren % 7 eduki ohi dute.

Txahalak aldez aurretik ezarritako balioak baino pisu txikiagoa duenean, ernaldiaren

amaierarako proposatutako zuzenketak erabili behar dira.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 231

EGUNEROKO ELIKADURA-DEFIZITA

Berandu erditzen direnak (2 hilabete baino gutxiago neguko edoskitzaroa):

Egoera onean dauden abereek 1-1,5 BUE/egun-eko energia-defizita jasan dezakete.

Goiz erditzen direnak (2 hilabetetik gorako neguko edoskitzaroa):

1. hilabetean, energia-defizit arina jasan dezakete

2. hilabetean, ezin dute defizitik jasan.

Hurrengo fasean, ugalkortasunean kalterik ez eragiteko, premiek eskatzen dutena

baino ekarpen handiagoak erabili behar dira,.

ABEREEN TAMAINA DENA DELAKOA IZANDA, EZARRITAKO NEGUKO ESNE-EKOIZPENA 7 KG/EGUN-EKOA DA.

GOMENDATUTAKO EKARPENAK UKUILUAN BIZI DIREN ABEREENTZAT EZARRI DIRA.

Aske ukuiluratzen direnei eta etengabe kanpoan bizi direnei energia-osagarria eman behar

zaie (hurrenez hurren, 0,5 BUE eta 0,8-1 BUE), jarduera fisikoaren eta kanpoan bizitzearen

ondorioz agortutako energia konpentsatzeko.

NITROGENO-EKARPENAK

Ernaldiaren amaieran eta edoskitzaroko lehen hilabetean, defizit txikia jasan dezakete

(gehienez, 50 g HPD/egun). Gainerako denboran, premia guztiak ase behar dira.

JATEKO AHALMENARI BURUZKO ZENBAIT OHAR

Ezin da jateko ahalmenaren balioa gainditu.

Oinarrizko anoaren guztizko LUB-ak jateko ahalmena baino handiagoak izan daitezke,

kopuru mugatuak ematen direnean (energia-kopuru handiko eta bolumen txikiko bazkak).

Oinarrizko anoa bazka pobreez osatuta dagoenean, edoskitzaroan eman beharreko elikagai

kontzentratuaren kopurua 3-4 kg/egun-erainokoa izan daiteke.

ANOAN ERABILI BEHARREKO NITROGENATUEI BURUZKO ZENBAIT OHAR

1. Proteina-kopuru handia sintetizatzea eta anoaren digerigarritasun egokia lortzeko, mikrobio-

-florak errumenean hartzigarriak diren materia nitrogenatuen gutxieneko kopurua behar du.

Hori ziurtatzeko, honako hau egiaztatu behar da:

(Guztizko anoan) HPDE – HPDI / BUE < 20 g

Erlazioa > 20 bada, anoan nitrogenorik gabeko proteina (urea) edo kakahuete-opila

(nitrogeno hartzigarriaren kopuru handia dauka) sartu behar da.

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

232

Guz

tizko

eka

rpen

ak e

gune

an

BU

E

Bat

ez b

este

ko p

isua

Egoe

ra fi

siol

ogik

oa

Egoe

ra

txar

rean

uk

uilu

ra-

tuta

koak

Egoe

ra

norm

alea

n ed

o on

ean

uk

uilu

ra-

tuta

koak

HPD

(g)

MN

D (g

) P

(g)

Ca

(g)

Jate

ko

ahal

men

a

Erd

itu o

ndor

en

650-

700

kg

ditu

zten

beh

iak

50 k

g-re

kin

jaio

tako

tx

ahal

ak

Ern

aldi

an

Ber

andu

erd

ituta

koak

: Ed

oski

tzar

oan

Goi

z er

ditu

tako

ak:

Edos

kitz

aroa

n

5-6-

7. h

ilean

8.

hile

an

Azke

n hi

lean

1.

hile

an

2. h

ilean

1.

hile

an

2. h

ilean

3-

4. h

ilean

5,7

6,4

7,5

7,9

8,4

8,9

9,4

9,9

5,2

5,9

7,0

6,9

7,4

7,9

8,4

8,9

500

550

630

730

780

730

780

830

490

550

640

760

820

760

820

880

34

37

41 43

43 43

43

43

40

49

61

72 70

70 70

70

70

70

13,4

13

,4

13,1

14,1

15

,2

14

,1

15,2

15

,8

Erd

itu o

ndor

en

600-

650

kg

ditu

zten

beh

iak

45 k

g-re

kin

jaio

tako

tx

ahal

ak

Ern

aldi

an

Ber

andu

erd

ituta

koak

: Ed

oski

tzar

oan

Goi

z er

ditu

tako

ak:

Edos

kitz

aroa

n

5-6-

7. h

ilean

8.

hile

an

Azke

n hi

lean

1.

hile

an

2. h

ilean

1.

hile

an

2. h

ilean

3-

4. h

ilean

5,4

5,9

6,9

7,6

8,1

8,6

9,1

9,6

4,9

5,4

6,4

6,6

7,1

7,6

8,1

8,6

479

500

580

710

760

710

760

810

450

500

590

740

800

740

800

860

31

34

37 40

40 40

40

40

40

45

56

66 67

67 67

67

67

65

12,7

12

,7

12,4

13,5

14

,6

13

,5

14,6

15

,2

14.1

. tau

la. O

kela

tara

ko b

ehi h

andi

entz

at g

omen

datu

tako

elik

adur

a-ek

arpe

nak,

big

arre

n er

ditz

etik

aur

rera

(esn

e-ek

oizp

ena:

7 k

g/eg

un).

M

ante

ntze

a +

edos

kitz

aroa

eta

Man

tent

zea

+ er

nald

ia.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 233

Egin beharrezko zuzenketak

7 kg-ko ekoizpenenean, 1 kg esne gehiago edo

gutxiago dagoenean, hurrenez hurren, erantsi edo

kendu beharrekoa......................................................

Ernaldian, txalak jaiotzean izan behar duen pisua

baino 5 kg gehiago edo gutxiago dituenean, hurrenez

hurren, erantsi edo kendu beharrekoa..........................

Libre ukuiluratuta dauden abereei (ukuiluan lasto

ugari dagoenean salbu) erantsi beharrekoa..............

Kanpoan bizi diren abereei erantsi beharrekoa...

0,43

0,25

0,5

1,0

50

20

60

25

1,7

4,2

0,3

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

234

Guz

tizko

eka

rpen

ak e

gune

an

BU

E B

atez

bes

teko

pi

sua

Egoe

ra fi

siol

ogik

oa

Egoe

ra

txar

rean

uk

uilu

ra-

tuta

koak

Egoe

ra

norm

alea

n ed

o on

ean

uk

uilu

ra-

tuta

koak

HPD

(g)

MN

D (g

) P

(g)

Ca

(g)

Jate

ko

ahal

men

a

Erd

itu o

ndor

en

550-

600

kg

ditu

zten

beh

iak

40 k

g-re

kin

jaio

tako

tx

ahal

ak

Ern

aldi

an

Ber

andu

erd

ituta

koak

: Ed

oski

tzar

oan

Goi

z er

ditu

tako

ak:

Edos

kitz

aroa

n

5-6-

7. h

ilean

8.

hile

an

Azke

n hi

lean

1.

hile

an

2. h

ilean

1.

hile

an

2. h

ilean

3-

4. h

ilean

5,0

5,5

6,5

7,4

7,8

8,2

8,7

9,1

4,5

5,0

6,0

6,4

6,9

7,4

7,8

8,2

440

470

540

680

730

680

730

780

420

450

540

700

760

700

760

820

29

31

34 38

38 38

38

38

35

42

51

60 64

64 64

64

64

60

12,0

12

,0

11,7

12,9

14

,0

12

,9

14,0

14

,5

Erd

itu o

ndor

en

500-

550

kg

ditu

zten

beh

iak

35 k

g-re

kin

jaio

tako

tx

ahal

ak

Ern

aldi

an

Ber

andu

erd

ituta

koak

: Ed

oski

tzar

oan

Goi

z er

ditu

tako

ak:

Edos

kitz

aroa

n

5-6-

7. h

ilean

8.

hile

an

Azke

n hi

lean

1.

hile

an

2. h

ilean

1.

hile

an

2. h

ilean

3-

4. h

ilean

4,6

5,0

5,9

7,1

7,5

7,9

8,4

8,8

4,2

4,6

5,5

6,1

6,6

7,1

7,5

7,9

410

430

490

670

710

670

710

750

380

400

480

690

740

690

740

790

26

29

31 36

36 36

36

36

35

38

46

54 61

61 61

61

62

60

11,3

11

,3

11,0

12,2

13

,3

12

,2

13,3

13

,7

14.2

. tau

la. O

kela

tara

ko b

ehi e

rtai

n ed

o tx

ikie

ntza

t gom

enda

tuta

ko e

likad

ura-

ekar

pena

k, b

igar

ren

erdi

tzet

ik a

urre

ra (e

sne-

ekoi

zpen

a: 7

kg/

egun

).

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 235


7 kg-ko ekoizpenenean, 1 kg esne gehi-

ago edo gutxiago dagoenean, hurrenez

hurren, erantsi edo kendu beharrekoa..........

Ernaldian, txalak jaiotzean izan behar

duen pisua baino 5 kg gehiago edo gutxiago

dituenean, hurrenez hurren, erantsi edo

kendu beharrekoa.........................................

Libre ukuiluratuta dauden abereei (ukui-

luan lasto ugari dagoenean salbu) erantsi

beharrekoa....................................................

Kanpoan bizi diren abereei erantsi

beharrekoa....................................................

0,43

0,25

0,4

0,8

50

20

60

25

1,7

4,2

0,3

––

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

236

Guz

tizko

eka

rpen

ak e

gune

an

BU

E

Bat

ez b

este

ko p

isua

Egoe

ra fi

siol

ogik

oa

Egoe

ra

txar

rean

uk

uilu

ra-

tuta

koak

Egoe

ra

norm

alea

n ed

o on

ean

ukui

lura

-tu

tako

ak

HPD

(g)

MN

D (g

) P

(g)

Ca

(g)

Jate

ko

ahal

men

a

Erd

itu o

ndor

en

525-

575

kg

ditu

zten

big

antx

ak

40 k

g-re

kin

jaio

tako

tx

ahal

ak

Ern

aldi

an

Ber

andu

erd

ituta

koak

: Ed

oski

tzar

oan

Goi

z er

ditu

tako

ak:

Edos

kitz

aroa

n

5-6-

7. h

ilean

8.

hile

an

Azke

n hi

lean

1.

hile

an

2. h

ilean

1.

hile

an

2. h

ilean

3-

4. h

ilean

4,4

5,3

6,2

7,2

7,6

7,6

8,0

8,4

430

460

530

680

720

680

720

760

400

440

520

700

750

700

750

800

27

30

33

37

37 37

37

37

35

40

49

58

62

62

62

62

62

60

10,2

10

,2

9,9

11,0

12

,1

11

,0

12,1

12

,6

Erd

itu o

ndor

en

475-

525

kg

ditu

zten

big

antx

ak

35 k

g-re

kin

jaio

tako

tx

ahal

ak

Ern

aldi

an

Ber

andu

erd

ituta

koak

: Ed

oski

tzar

oan

Goi

z er

ditu

tako

ak:

Edos

kitz

aroa

n

5-6-

7. h

ilean

8.

hile

an

Azke

n hi

lean

1.

hile

an

2. h

ilean

1.

hile

an

2. h

ilean

3-

4. h

ilean

4,1

4,9

5,7

6,9

7,3

7,3

7,7

8,1

400

430

490

650

690

650

690

730

360

400

480

670

720

670

720

770

25

28

30

35

35 35

35

35

35

36

44

52 59

59 59

59

59

60

9,5

9,5

9,2

10,4

11

,5

10

,4

11,5

11

,9

14.3

. tau

la. H

iru u

rter

ekin

erd

itzen

dut

en le

hene

rdie

ntza

t gom

enda

tuta

ko e

likad

ura-

ekar

pena

k, b

igar

ren

erdi

tzet

ik a

urre

ra (e

sne-

ekoi

zpen

a: 7

kg/

egun

).

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 237


Bi urterekin erditzen diren lehenerdiei

erantsi beharrekoa........................................

Ernaldian, txalak jaiotzean izan behar

duen pisua baino 5 kg gehiago edo gutxiago

dituenean, hurrenez hurren, erantsi edo

kendu beharrekoa.........................................

Libre ukuiluratuta dauden abereei

(ukuiluan lasto ugari dagoenean salbu)

erantsi beharrekoa........................................

Kanpoan bizi diren abereei erantsi

beharrekoa....................................................

0,5

0,25

0,4

0,8

40

20

50

25

Kendu

0,5

––


LANBIDE EKIMENA 238

1155 AARRDDII--AAZZIIEENNDDAA EELLIIKKAATTZZEEAA

15.1 Ardiak elikatzea

Ekoizpen-zikloan (ernaldia, edoskitzaroa eta atsedenaldia) premien araberako ekarpenen sobera-

kinak eta defizitak izaten diren faseak egon ohi dira.

Soberakinen fasean: Ardiek gorputz-erreserbak berreskuratu egiten dituzte, gero, ekoizpena ziurta-

tzeko adina elikagai jan ezin dutenean, erabili ahal izateko.

Elikadurari dagozkion soberakinen eta defiziten faseen eraginez, bizi-pisuan aldaketak izan ohi dira

(gizendu edo argaldu egin ohi dira). Aldaketa horiek gorputz-masaren, digestio-hodiaren eta erditzeko

produktuen aldaketak izan ohi dira.

Ernaldiaren amaieran, beti pisua handiagotu egiten da, fetuaren eta eranskinen garapenaren

eraginez. Pisua handiagotzearekin batera, urdaileko edukia txikiagotu egiten da, eta aberea ingurune

gogorrean badago, gantz-erreserbak ere murriztu egiten dira. Ingurune lagungarrian ez da gantz-

-erreserben murrizketarik izaten, zeren ernaldiko premiak anoaren bidez asetzen baitira.

Edoskitzaroan, ardiak gorputz-erreserbak erabili ohi dituenez (batez ere energia), bazka-kopuru

handiagoa jaten du eta, ondorioz, digestio-aparatuaren pisua handiagotu egiten da.

Aldi horretan, gutxiegi elikatutako ardiek, bazka irensgarriak (oso gutiziagarriak, erraz jateko

modukoak) jaten badituzte, pisua konstante mantenduko dute edo pisu gutxi galduko dute.

Akats hori konpontzeko, “Gorputz-egoeraren puntuazioa” deritzon kontzeptua asmatu da.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 239

1. TAULA Ardien gorputz-egoeraren puntuazio-baremoa

0 puntuazioa.- Erabat arraustua, hiltzeko zorian. Larruazalaren eta hezurraren artean ez dago

muskulu- edo gantz-ehunik.

1 puntuazioa.- Ornoen bizkarreko eta alboko apofisiak irtenak eta zorrotzak dira. Apofision

muturren azpitik atzamarrak erraz pasa ditzakegu eta tarteetan sartu egin ditzakegu. Muskuluak

oso meheak dira da eta muskulu-estalduran ez dago gantzik.

2 puntuazioa.- Ornoen apofisiak irtenak dira, baina ez dute zimurdurarik. Apofisi bakoitzak,

ukituz gero, uhinaren antzekoa ematen du. Ornoen alboko apofisiak biribilduak eta zimurdurarik

gabekoak dira; indar-apurra eginez gero, atzamarrak sar ditzakegu apofision muturretan.

Muskuluen lodiera ertaina da eta muskulu-estalduran gantz-geruza mehea dago.

3 puntuazioa.- Ornoen apofisiak uhinen antzekoak eta malguak dira; hezur bakoitza bereizteko

atzamarrekin indarra egin behar da. Ornoen alboko apofisiak estalita daude oso eta apofision

muturrak sentitzeko indar handia egin behar da atzamarrekin. Muskuluak lodiak dira eta

muskulu-estaldura ertaina da.

4 puntuazioa.- Ornoen apofisiak atzamarrekin indarra eginda baino ezin dira detektatu. Gantzez

estalitako bi muskuluen artean, gainazal jarraitua osatzen duen lerro gogorra sentituko dugu.

Ornoen alboko apofisien muturrak ezin dira sentitu. Muskuluak lodiak dira eta muskulu-

-estaldurak ere gantz-geruza lodia du.

5 puntuazioa.- Ornoen apofisiak ezin dira detektatu, ezta atzamarrekin indar handia eginda ere.

Gantzez estalitako bi muskuluak irtenak dira eta bizkarraren erdiko lerroan zehar sakonunea ikus

daiteke. Ornoen alboko apofisiak ere ezin dira detektatu. Muskulua oso lodia da eta gantz-

-geruza oso lodiaz estalita dago. Zerran eta buztanean gantz-masa handiak daude.


LANBIDE EKIMENA 240

Puntuazioa Azalpena

1

Ornoen apofisiak zorrotzak dira,

bizkarreko muskuluak ez dira oso

sakonak eta koiperik ez dute.

2

Ornoen apofisiak zorrotzak dira,

bizkarreko muskuluak beteak

dira eta koiperik ez dute.

Iharra

3

Ornoen apofisiak hauteman

daitezke, bizkarreko muskuluak

beteak dira eta gantz-geruza

txikia dute.

Egoera oneko okelak

4

Ornoen apofisiak ia ez dira

nabaritzen, bizkarreko

muskuluak oso betak dira eta

gantz-geruza lodia dute.

5

Ornoen apofisiak ezin dira

hauteman, muskulu-estalduran

gantz-geruza oso lodia dute eta

buztanean eta zerran gantza

metatuta dago.

Gantzatsua

15.1. irudia. Ardiaren okelaren egoerari dagozkion puntuazioak (Iturria: Speedy, 1980).

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 241

Gomendatutako gorputz-egoeraren puntuazioak, ardiaren ekoizpen-zikloko faseetarako (13.1 eranskina)

Ardiaren egoera fisiologikoa

Gomendatutako batez besteko puntuazioa (0-5) Oharrak

Estaltze-aldian

Ernaldiko 90. egunean

3 - 3,5

3 - 3,5

Flushing eraginkorra puntuazioa

2,5-3,0 bada.

Oso umetsutasun txikiko ardi-talde-

etan, 2,5ekoa izan daiteke.

3,0tik beherako puntuazioetan, ernal-

diaren amaierako gomendioak % 10

handiagotu behar dira.

Erditzean

Edoskitzaroko 42.

egunean

3,5

2,5 – 3,5

Ardi ugalkorrei dagokienez, nahi-

taez lortu beharreko puntuazioa.

Ezin du 2tik beherakoa izan eta 42

egunetan, aldaerak ezin du puntu

1 baino handiagoa izan.

Titia kentzean 2 – 2,5(1) Edoskitzaroko 8. astetik aurrera ezin

da energia gutxiko elikadurarekin

jarraitu.

(1) Elikagai merkeak (belarra) erabiltzen diren sistemetan, komenigarria izan daiteke puntuazio txikiagoak mantentzea, erreserbak berreskuratzeko.

Ardien jateko ahalmena

Materia lehorraren kontsumoa ekoizpen-zikloan

KONPOSIZIO KONSTANTEKO BAZKEN KONTSUMOA (ML)

→ Ernaldiko 1., 2. eta 3. astean → Egonkor mantentzen da.

→ Erditu aurreko asteetan → Mailaka txikiagotu egiten da.

→ Erditu osteko 1. astean → Kontsumoa oso txikia da.

→ Hurrengo asteetan → Kontsumoa handiagotu egiten da oso azkar, 5-6 aste geroago

gehienezkora iritsi arte.

→ Geroago → Esne-ekoizpena txikiagotu ahala, kontsumoa murriztu egiten da.

→ Titia kentzean → Jandako kopurua izugarri murrizten da.


LANBIDE EKIMENA 242

Esandako guztia zenbait alderdiren araberakoa izango da. Alderdi horiek honako hauek dira:

Elikagaien gutiziagarritasuna.

Bazkaren elikadura-balioa.

Emandako kontzentratu-kopurua.

Izan ere, kontzentratu-kopuru (Kk) txikiagoa emanez gero, abereek bazka-kopuru (Bk) txikiagoa jan

ohi dute; beraz, bazkaren parte baten ordez kontzentratua eman ohi zaie.

BkKk erlazioari ORDEZKAPEN-TASA deitu ohi zaio.

Animalien arteko aldaketak

KONTSUMOA HANDIAGOTU EGITEN DA:

→ Abereen pisua eta ekoizpena handiagotu ahala.

→ Sabelean hazten den fetuaren pisua handiagotu ahala.

→ Ekoizpena handiagotu ahala.

PISU BERAREKIN:

→ Ardi meheek (2 – 2,5eko puntuazioa dutenek) ardi gantzatsuek (3,5 – 4,5eko puntuazioa

dutenek) baino % 20 gehiago kontsumitzen dute.

→ Arkazteek ardi helduek baino % 15 gehiago kontsumitzen dute.

→ Ardi zaharrek ardi helduek baino % 10 gutxiago kontsumitzen dute.

Lasta-unitateen sistema erabiltzea

Ardientzako lasta-unitateen sistema (LUA) nahi adina jaten emateko eta elikagai kontzentratuekin

osatutako anoetarako eginda dago.

Ondorioz:

1) LUA jateko ahalmena aberearen ezaugarrien (egoera fisiologikoaren eta errendimenduen)

araberakoa baino ez da eta ez du zerikusirik anoaren konposizioarekin.

2) Bazkaren lasta-balioa (BLUA) bazkaren ezaugarrien araberakoa baino ez da.

3) Kontzentratuaren lasta-balioa (KLUA) bazkaren eta bazkan sartzen den kontzentratuaren

ordezkapen-tasaren (O) arabera aldatzen da: KLUA = O x BLUA.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 243

15.2 Ardien anoak egitea

Ardien anoak egiteko, ustiategiaren baldintzak kontuan hartuta elikadura-gomendioen araberako

anoak kalkulatzea da, abereek ahalik eta bazka-kopururik handiena jan dezaten eta eman beharreko

kontzentratu-kopuruak ahalik eta mugatuena izan dadin.

Eman beharreko bazkaren (B) eta kontzentratuaren (K) materia lehorraren (ML) kopurua kalku-

latzeko, honako sistema hau erabili ohi da:

1) Jateko ahalmena (JA) bazkaren eta kontzentratuaren bidez ase behar dira (bazka- eta

kontzentratu-kopuruak lasta-balioak, hau da, BLUA eta KLUA, ardientzako lasta-unitateetan, hau

da, LUA-tan adierazten dira).

2) Gomendatutako energia-ekarpenak (GE) bazkak daukan energiarekin (BUEB) eta kontzen-

tratuak daukan energiarekin (BUEK ) betetzen da.

Beraz:

JA = B x BLUA + K x KLUA (KLUA = O x BLUA izanik)

GE = B x BUEB + K + BUEK

Sistema horren bidez, “tarteko ardiaren” premiak asetzeko behar diren bazka-kopurua eta kontzentratu-

-kopurua zehatz daitezke.

Elikadura-premiak eta elikadura-gomendioak

Estaltze-aldian eta ernaldiaren hasieran dauden ardi lehorrak

Ekoizpen-zikloko egoera honetan, ardiaren premiak zenbait alderdiren araberakoak dira. Alderdiok

honako hauek dira:

Bizi-pisua (15.1. taula).

Ernaldiaren amaieran, eta, batez ere, edoskitzaroaren hasieran, abereak beharko dituen

gorputz-erreserbak berreskuratu behar izatea (ala ez).

Erreserbak lehenbailehen berreskuratu behar dira, estali baino 4-6 aste lehenago, zeren hurrengo

estalketaren arrakasta (ugalkortasuna, obulazio-tasa eta enbrioien heriotza-tasa; hortaz, umetsutasuna),

ardiaren gorputz-egoeraren eta –pisuaren araberakoak izango da.


LANBIDE EKIMENA 244

Ardiaren egoera fisiologikoa

Gomendatutako batez besteko

puntuazioa Egiazko

puntuazioa ARRAZOIA OHARRAK

ESTALTZE-ALDIAN 3 – 3,5 2,5 - 3 Elikadura-baliabide

gutxiegi.

Lehor-aldiaren eta

estaltzearen arteko

denbora-tartea

laburregia.

Estaltzearen emaitzak

hobetzeko, FLUSHING-a

egitea gomendatzen da.

ESTALKETARAKO

PRESTAKETAN,

ESTALKETAN ETA

ERNALDIKO 1.

HILABETEAN

Bat-bateko

elikadura-aldaketak

saihestea.

Araldiak ez aldatzeko eta

enbrioien heriotza-tasa

handiagotzeko arriskurik

egon ez dadin.

FLUSHING. Aldi batean energia-kopuru handiagoa ematea da. Estalketa baino 2-3 aste lehenago

hasi behar da. Gehikuntza hori honelaxe egin daiteke:

→ Abereei ematen zaizkien bazken kalitatea hobetuz (lasta-balio txikiagoko bazkak).

→ Abereei ematen zaizkien kopuruak handiagotuz (Abere-zama murriztuz edo lursaila ustiatzeko

denbora murriztuz).

→ Ukuiluan gordeta badaude, elikagai kontzentratuak emanez.

-- Tarteko gorputz-egoera ______puntuazioa: 2,5 – 3 – Flushing-aren gehienezko eraginkortasuna.

_Gorputz-egoera gantzatsua__ puntuazioa: > 4 – Flushing-ak ez da eraginkorra.

Gorputz-egoera mehea _____ puntuazioa: < 2,5 – Flushing-ak ez da eraginkorra.

OHARRA: 2ko puntuazioa duten ardi helduek 0,5 puntu irabaz dezakete 12

atetan; horretarako, emandako energia-ekarpenek, mantentzeko premiak (MP)

asetzeko behar direnak baino 0,4 aldiz handiagoak izan behar dute.

Arkazteek 10 astetan lor dezakete irabazi hori, emandako energia-ekarpenak, mantentzeko

premiak (MP) asetzeko behar direnak baino 0,5 aldiz handiagoak badira.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 245

Mantentzeko premiak

Eguneroko premiak Jateko ahalmena (LUA)

Gorputz-egoerari dagokion puntuazioa Adina Bizi-pisua

(kg) BUE egunean

HPD (g/egun)

Ca (g/egun)

P (g/egun)

2-2,5 3-3,5 3,5-4,5

Ardi helduak

Arkazteak (1)

40

50

60

70

80

30

40

0,52

0,62

0,71

0,80

0,88

0,44

0,54

42

50

57

64

71

34

42

3,0

3,5

4,0

4,5

5,0

2,5

3,0

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

2,0

2,5

1,4

1,7

1,9

2,2

2,4

—

—

1,3

1,5

1,7

2,0

2,2

1,2

1,4

1,6

1,8

2,0

1,2

1,4

Erreserbak berreskuratzeko (abere helduak) edo hazteko (arkazteak) premiak

Ardi helduak Arkazteak Pisu--aldaketa (2)

(g/egun) BUE egunean

HPD (g/egun)

Ca (g/egun)

P (g/egun)

BUE egunean

HPD (g/egun)

Ca (g/egun)

P (g/egun)

+ 50

+ 100

+ 150

0,28

0,56

0,84

11

22

33

—

—

—

—

—

—

0,13

0,26

0,39

11

22

33

0,7

1,4

2,1

0,2

0,4

0,6

(1) 30 kg-tik beherako arkazteei, gizentzeko bildotsei eman ohi zaien elikadura bera eman behar zaie. (2) Gorputz-egoerari dagokion puntuazioa puntu 1 handiagotzen bada, ardien bizi-pisuaren % 13 handiagotzen da (urdailaren edukia konstantea izanik). Oharra: – Pisua handiagoa bada, premiak handiagotu egin behar dira: pisua 10 kg handiagotzen den bakoitzean, BUE + 0,08 eta

HPD + 7 g izango dira. – Aharien mantentzeko premiak, pisu bereko ardienak baino % 10 handiagoak dira.

15.2. taula. Lehor-aldian edo edoskitzaroaren hasieran dagoen ardiaren elikadura-premiak eta jateko ahalmena.

Nek

azar

itzak

o et

a A

beltz

aint

zako

Enp

resa

Kud

eake

ta e

ta A

ntol

amen

dua

LAN

BID

E EK

IMEN

A

246

Ald

iak

(erd

itu a

urre

tiko

aste

ak)

6-5

aste

lehe

nago

4-

3 as

te le

hena

go

2-1

aste

lehe

nago

6-

1 as

te

lehe

nago

A

rdia

ren

pisu

a (1

) (k

g)

Sabe

lald

iare

n pi

sua

(kg)

(eta

ku

me-

kopu

rua)

BU

E eg

unea

n H

PD

(g/e

gun)

Ca

(g/e

gun)

P (g

/egu

n)BU

E eg

unea

nH

PD

(g/e

gun)

Ca

(g/e

gun)

P (g

/egu

n)BU

E eg

unea

nH

PD

(g/e

gun)

Ca

(g/e

gun)

P (g

/egu

n)

Jate

ko

ahal

men

a LU

A-ta

n (2

)

55

4 (1

)

5 (2

)

7 (2

)

0,74

0,75

0,77

74

79

89

5,7

6,2

7,2

3,2

3,3

3,6

0,84

0,89

0,97

93

103

113

6,9

7,7

9,1

3,5

3,7

4,1

0,99

1,09

1,24

107

118

139

9,0

10,3

13,0

9,0

10,3

13,0

1,29

1,16

1,29

60

5 (2

)

6 (2

)

7 (2

)

8 (2

)

0,80

0,81

0,82

0,83

83

88

93

98

6,4

6,9

7,4

7,9

3,6

3,7

3,8

3,9

0,93

0,97

1,02

1,07

107

112

117

122

7,9

8,6

9,3

10,0

4,0

4,2

4,4

4,6

1,13

1,21

1,30

1,38

121

132

143

154

10,5

11,8

13,2

14,5

10,5

11,8

13,2

14,5

1,26

1,32

1,40

1,45

70

5 (1

)

7 (2

)

9 (2

)

11 (3

)

0,88

0,90

0,93

0,96

90

100

111

121

7,0

8,0

9,0

10,0

4,1

4,4

4,7

4,9

1,02

1,09

1,14

1,24

114

133

146

169

8,5

10,1

11,7

13,3

4,5

4,9

5,3

5,7

1,22

1,37

1,50

1,63

129

150

172

188

11,1

13,8

16,5

19,1

11,1

13,8

16,5

19,1

1,64

1,58

1,71

1,65

(1)

Adi

eraz

itako

pis

ua b

aino

han

diag

oa e

do tx

ikia

goa

dute

n ar

diei

dag

okie

nez,

hon

ako

alda

keta

hau

ek o

nartz

en d

ira (+

edo

-) =

0,0

4 B

UE

; 3 g

HP

D; 0

,3 g

Ca;

0,2

g P

eta

0,1

LU

A.

(2)

Ikus

dai

teke

enez

, ja

teko

aha

lmen

a ha

ndia

gotu

egi

ten

da s

abel

aldi

aren

guz

tizko

pis

ua h

andi

agot

zen

den

hein

ean,

bai

na s

abel

aldi

ak p

isu

bera

due

nean

, ja

teko

aha

lmen

a tx

ikia

gotu

egi

ten

da

sabe

lald

iko

arku

me-

kopu

rua

hand

iago

a de

n he

inea

n.

15.3

. tau

la. E

rnal

diar

en a

mai

erak

o el

ikad

ura-

gom

endi

oak,

ard

iare

n et

a sa

bela

ldia

ren

pisu

aren

ara

bera

: jat

eko

ahal

men

ean

dute

n er

agin

a.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 247

Irabazia 10-30 (g/egun) 150 250 350 450 550

0-3 aste

Arkumeek kontsumitutako esne-kopurua BUE HPD Kaltzioa Fosforoa

(kg) egunean (g/egun) (g/egun) (g/egun)

0,90 0,60 65 5,4 2,3

1,40 0,90 100 8,4 3,5

1,90 1,20 130 11,4 4,8

2,60 1,65 180 15,6 6,5

3,00 1,95 210 18,0 7,5

4-6 aste



0,75 0,50 52 4,5 1,9

1,15 0,70 80 6,9 2,9

1,60 1,00 110 9,6 4,0

2,25 1,40 155 13,5 5,6

2,60 1,60 180 15,6 6,5

7-10 aste



0,50 0,35 40 3,0 1,3

0,80 0,55 60 4,8 2,0

1,05 0,75 80 6,3 2,6

1,45 1,00 110 8,7 3,6

1,65 1,15 130 9,9 4,1

11-14 aste



0,30 0,20 25 1,8 0,8

0,40 0,30 35 2,4 1,0

0,60 0,45 50 3,6 1,5

0,80 0,60 65 4,8 2,0

0,90 0,70 75 4,8 2,3

15.4. taula. Okelarako ardien edoskitzaroko premiak, erditu osteko 10-30 egunetan arkumeen eguneroko hazkuntzaren arabera (premia hauek 13.2 taulako mantentzeko premiei erantsi behar zaizkie).

Egunean gehienez onar daitekeen defizita edoskitzaroko zenbait alditan

Adina eta ustiatzeko sistema

Gorputz--egoeraren gutxieneko puntuazioa

Gorputz--egoeraren

puntuazioaren gehienezko aldaketa 6

astetan 1-3 aste 4-6 aste

Batez bestekoa 0-

-6 aste

Ardi heldua, edoskitzaro laburra Ardi heldua, edoskitzaro laburra Ardi zaharrak Arkazteak, jezteko sasoian dauden ardiak

3,5-4

2,5-3 3,5-4

3,5-4

– 0,1

– 0,6 – 0,6

– 0,5

1,13 x MP

0,68 x MP 0,68 x MP

0,57 x MP

0,57 x MP

0,36 x MP 0,36 x MP

0,28 x MP

0,85 x MP

0,51 x MP 0,51 x MP

0,42 x MP

(1) Adibidez, 0,80 BUE-ko mantentzeko premiak (13.2 taula) dituen 70 kg-ko bizi-pisuko ardiak, edoskitzaro laburrekoa bada, batez beste, 0,85 x MP = 0,68 BUEko defizita izan dezake.

15.5 taula. Ardiek erabiltzen dituzten gorputz-erreserbak edoskitzaroan: energia-defizit onargarria mantentzeko premien (MP) zatiki gisa adierazten da (1).


LANBIDE EKIMENA 248

Litro bat esne ekoizteko premiak (1)

Esnearen konposizioa Litro bat esne ekoizteko premiak Jezteko hilabetea

(titia kendu ostean) Tasa butirikoa (g/l)

Proteina--tasa BUE HPD (g) Ca (g) P (g)

1. eta 2.a

3. eta 4.a

5. eta 6.a

58 62 65 75 80 90

49 53 55 60 62 62

0,59 0,62 0,64 0,72 0,75 0,80

84 91 95

103 107 107

6,4

6,4

7,0

2,5

2,5

2,8

Guztizko premiak, ardien bizi-pisuaren, edoskitzaroko aldiaren eta esne-ekoizpenaren arabera

Esne-ekoizpena, edoskitzaroko aldiaren arabera

Guztizko premiak egunean Bizi-pisua (kg)

Hasieran (l/egun)

Erdi-aldian (l/egun)

Amaieran (l/egun)

BUE egunean

HPD (g/egun)

Ca (g/egun)

P (g/egun)

Anoaren lasta-

-kopurua (LUA)

50

2,5 2,0 1,6

1,5 1,0

0,9 0,5 0,1

2,08 1,86 1,58 1,34 0,98 0,71

257 229 189 142 100 58

18,5 15,3 12,9 8,8 6,0 3,2

7,8 6,5 5,6 4,0 3,0 2,8

2,7 2,6 2,5 2,3 2,2 2,1

70

3,0 2,5 2,0 1,6

1,5 1,0

0,9 0,5 0,1

2,57 2,26 2,03 1,75 1,51 1,16 0,87

312 278 242 203 157 114 71

22,7 19,5 16,3 13,9 9,8 7,0 4,2

10,0 8,8 7,5 6,6 5,0 4,0 3,8

3,3 3,1 3,0 2,8 2,7 2,6 2,4

(1) Ardiaren premiak kalkulatzeko, esne-ekoizpenari dagozkion premiei 13.2 taulako mantentzeko premiak erantsi behar zaizkie. 15.6. taula. Jezten diren ardiei dagozkien premiak eta jateko ahalmena.

Arkumeen hazkuntza (10-30 D) (g/d)

150 250 350 450 550

Ardien gorputz--egoerari dagokion

puntuazioa (2) 3 (2) 3 (2) 3 (2) 3 (2) 3

1-3 aste 1,48 1,72 1,96 2,20 2,44

4-6 aste (2,00) 1,85 (2,30) 2,15 (2,65) 2,45 (2,95) 2,75 (3,20) 3,05

7-10 aste (1,85) 1,70 (2,10) 1,90 (2,20) 2,05 (2,40) 2,25 (2,60) 2,35

11-14 aste (1,85) 1,60 (2,00) 1,65 (2,00) 1,75 (2,05) 1,85 (2,10) 1,95

Ardia lehorra (1,85) 1,60 (1,90) 1,60 (1,90) 1,60 (1,90) 1,60 (1,90) 1,60

(1) 60 kg baino gehiago edo gutxiago duten ardien jateko ahalmena zuzentzeko, ± 0,1 ULO/5 kg bizi-pisu. Erreferentziako pisua erditze osteko pisua da.

15.7. taula. Ardi helduari dagozkion jateko ahalmenaren (LUA-ren) bilakaera edoskitzaroan, arkumeen hazkuntzaren eta gorputz-egoeraren arabera.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 249

Egoera fisiologikoa Bazkaren lasta-balioa: LUA/kg ML

0,90 1,00 1,10 1,20 1,30 1,40 1,50

Lehorra 0,76 0,78 0,78 0,78 0,76 0,73 0,68

Edoskitzaroa (5-6 aste lehenago) Edoskitzaroa (4-3 aste lehenago) Edoskitzaroa (2-1 aste lehenago)

0,58 0,61 0,64

0,54 0,57 0,59

0,48 0,50 0,53

0,40 0,42 0,44

0,30 0,32 0,33

0,18 0,19 0,20

0,00 0,00 0,00

Edoskitzaroa: 4-6 aste Edoskitzaroa: 7-14 aste

1,31 0,78

1,30 0,79

1,25 0,78

1,16 0,76

1,05 0,72

0,92 0,66

— 0,59

Jezteko sasoia: 1. eta 2. hilabetea Jezteko sasoia: 3. hilabetea

0,53 1,04

0,51 1,01

0,45 1,00

0,39 0,94

0,34 0,88

— —

— —

15.8. taula. Kontzentratuaren lasta-balioa (KLB), ardien egoera fisiologikoaren eta bazken lasta-balioaren (BLB-aren) arabera.

Bazkaren lasta-balioa LUA/kg ML

Ordezkapen-tasa 0,90 1,00 1,10 1,20 1,30 1,40 1,50 1,60

O (4-6) 0,8 x O (4-6)

1,46 1,17

1,30 1,04

1,14 0,91

0,97 0,78

0,81 0,65

0,66 0,53

0,50 0,40

0,34 0,27

4-6 asteetan emandako kontzentratu-kopurua: ZK (4-6) JMLG (4-6)

(1) 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2

1,60 1,70 1,80 1,90 2,00 2,10 2,20 2,30 2,40 2,50

-1,51 -1,34 -1,16 -0,99 -0,81 -0,63 -0,46 -0,29 -0,11 0,07

-0,94 -0,82 -0,71 -0,59 -0,47 -0,36 -0,24 -0,12 -0,01 0,11

-0,66 -0,57 -0,48 -0,39 -0,31 -0,22 -0,13 -0,04 0,05 0,13

-0,48 -041 -0,34 -0,27 -0,20 -0,13 -0,06 0,01 0,08 0,15

-0,37 -0,31 -0,25 -0,20 -0,14 -0,08 -0,02 0,04 0,10 0,16

-0,29 -0,24 -0,19 -0,14 -0,09 -0,04 0,01 0,06 0,11 0,16

-0,23 -0,18 -0,14 -0,10 -0,05 -0,01 0,04 0,08 0,12 0,17

-0,18 -0,14 -0,10 -0,06 -0,02 0,01 0,05 0,09 0,13 0,17

-0,14 -0,11 -0,07 -0,04 0,00 0,03 0,07 0,10 0,14 0,17

-0,11 -0,08 -0,05 -0,02 0,02 0,05 0,08 0,11 0,14 0,18

-0,09 -0,06 -0,03 0,00 0,03 0,06 0,09 0,12 0,15 0,18

(1) JMLG (4-6): Jandako materia lehorra guztira (kg/egun), 4.-6. asteetan. JMLG (4-6) eta ZK (4-6) edoskitzaroko 4.-6. asteetako anoa kalkulatzen denean lortzen dira.

15.9. taula. Bazkaren ordez kontzentratua erabiltzeko ordezkapen-tasaren (O-ren) aldaketa 4.–6. asteetan. Edoskitzaroko 1.-3. asteetako O-a kalkulatzeko erabili behar den zuzenketa-koefizientea (ZK)

[O (1-3) = 0,8 x O (4-6) + ZK]


LANBIDE EKIMENA 250

15.3 Lehor-aldian dauden ardientzako anoa kalkulatzea

Kalkulatu 56 kg-ko batez besteko bizi-pisua eta 2,5eko gorputz-egoera dituen ardi-taldearentzako

anoa. Helburua 60 kg-ko batez besteko bizi-pisua eta 3ko gorputz-egoera lortzea da, hiru hilabete barru

estalketa egiteko.

Honako elikagai hauek ditugu:

Eremu lauko (Mediterraneo aldeko) larre naturaleko belar lehorra, landan lehortutakoa, eguraldi

txarreko 10 egun baino gehiagotan.

Garagarra, % 5etik beherako zuntz gordinarekin.

1. ELIKAGAIEN ELIKADURA-BALIOA

Elikagaia % ML BUE HPDN HPDE P Ca LUA

Belar lehorra (473)

Garagarra (616)

85

—

0,69

1,16

64

79

75

102

2,5

4

8,5

0,7

1,59

—

2. EGOERA

Irabazi beharreko pisua_____________________________ 60 kg – 56 kg = 4 kg

Denbora ________________________________________ Hiru hilabete (90 egun)

Irabazia gorputz-egoeraren puntuazioari dagokionez ______ 3-2,5 = + 0,5

egungegunKg /44044,0

904

==

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 251

3. PREMIAK (15.2 taula)

kg BUE HPDN HPDE P Ca JA

Mantentzeko

Erreserbak berreskuratzeko

50

60

56

44

44

0,62

0,71

0,66

0,24

0,24

50

57

53,5

9,6

9,6

50

57

53,5

9,6

9,6

2,5

3

2,75

—

—

3,5

4

3,75

—

—

1,7

1,9

1,8

—

—

GUZTIRA ................................................... 0,90 63,1 63,1 2,75 3,75 1,8

* 50 g ––––––––– 0,28

44 g ––––––––– x = 0,24

* 50 g ––––––––– 11

44 g ––––––––– x = 9,6

4. EKUAZIOAK

JA = B x BLUA + K x KLUA → 1,8 = B x 1,59 + K x 0,68 (13.8 taula)

GE = B x BUEB + K x BUEK → 0,90 = B x 0,69 + K x 1,16

1,8 = 1,59 B + 0,68 K

0,9 = 0,69 B + 1,16 K

B = 1,06 kg ML (belar lehorra)

K = 0,176 kg (garagarra)

5. EGIAZTAPENA

Elikagaia kg BUE HPDN HPDE P Ca

Belar lehorra

Garagarra

1,06

0,175

0,73

0,20

0,93

67,84

13,82

81,66

79,50

17,85

97,35

2,65

0,07

3,35

9,01

0,12

9,13

PREMIAK .................................................. 0,90 63,1 63,1 2,75 3,75

+0,03 Aseta

+18,56 Aseta

+34,35 Aseta

+0,6 Aseta

+5,38 Aseta


LANBIDE EKIMENA 252

Ernaldian dauden ardiak

Ernaldiko bost hilabeteak, normalean, hiru partetan zatitu ohi dira. Parte horiek fenomeno fisiolo-

gikoen eta elikadura-premien araberakoak dira:

LEHEN HILABETEA: enbrioia aske garatzen da umetokian eta paretetan finkatzen da 16. egunera

arte. Aldi horretan ez da ingurunean inolako aldaketarik egin behar, zeren aldaketen eraginez

enbrioia hil egin baitaiteke. Hilabete honetan, aurreko aldiko elikadura (15.2. taula) mantentzea

gomendatzen da.

BIGARREN ETA HIRUGARREN HILABETEAK: fetua oso gutxi hazten da egunean, eta, horregatik,

premiak ere oso txikiak dira. Bi hilabete hauetan, plazenta eratu eta guztiz garatzen da eta

fetuaren nerbio- eta hezur-ehunek gehienezko hazkuntza erlatiboa lortzen dute. Ardiari

mantentzeko premiak asetzeko behar duena baino apur bat gehiago elikatzea gomendatzen da.

Jateko ahalmena (JA) oraindik handia denez, elikadura areagotzea lortzeko kalitate oneko

bazkak erabil daitezke (15.2. taula).

LAUGARREN ETA BOSGARREN HILABETEAK: ardiaren ekoizpen-zikloko aldirik ahulena da, zeren

premiak azkar handiagotu eta jateko ahalmena txikiagotu egiten baitira. Beraz, ardiak energia-

-erreserbak erabili behar ditu, neurriz bada ere, zeren denbora luzean gutxiegi elikatuz gero,

arkumeen pisua jaiotzean murriztu egin baitaiteke edota abortuak eta amen heriotza eragiten

duen ernaldiko toxemia sor baitaiteke (15.3. taula).

OHARRA: balio horiek egoera onean dauden ardiengan erabil daitezke (gutxienez

3ko puntuazioa dutenekin), eta gutxieneko puntuazio horretara iristen ez badira eta

ardiak lehenerdiak badira, balioek % 10 handiagoak izan behar dute.

Ernaldian dauden ardientzako anoa kalkulatzea

Kalkulatu ernaldiko azken aldian dauden latxa ardien taldearentzako anoa. Ardien batez besteko

pisua 60 kg-koa da, gorputz-egoeraren puntuazioa 3 da eta umetsutasun-indizea 1,8koa da. Helburua

arkumeek jaiotzean 4 kg (erditze sinplean) eta 3,2 kg (erditze bikoitzean) izatea da.

Erabil daitezkeen elikagaiak:

Altuera ertaineko eremu menditsuko larre iraunkorreko lehen zikloko belar lehorra, galburutua

eta lurrean lehortutakoa 8 egunetan denbora euritsuarekin.

Garagarra, % 4,75 zuntz gordin duena.

Soja-opila 50.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 253

ERDITU AURRETIKO 6. ETA 5. ASTEETARAKO ANOA

1. PREMIAK

BUE HPDN HPDE P Ca JA KLUA

0,81 88 88 3,7 6,9 1,32 0,18

2. ELIKAGAIEN ELIKADURA-BALIOA

Elikagaia BUE HPDN HPDE P Ca LUA

Belar lehorra (483)

Garagarra (616)

Soja (677)

0,70

1,16

1,18

63

79

388

76

102

263

2,5

4

7,8

6,5

0,7

3

1,44

3. ANOA KALKULATZEA

JA = B x BLUA + K x KLUA → 1,32 = B x 1,44 + K x 0,18


KB=

−18,0

44,132,1

−+=

18,044,132,116,170,081,0 BB

B = 0,89 kg ML (belar lehorra)

K = 0,22 kg ML (garagarra)


LANBIDE EKIMENA 254

4. EGIAZTAPENA


Belar lehorra

Garagarra

0,89

0,22

0,62

0,25

0,87

56,07

17,38

73,45

67,64

22,44

90,08

2,22

0,88

3,10

5,78

0,15

5,93

PREMIAK .................................................. 0,81 88 88 3,7 6,9

+0,06 Aseta

–14,55 Aseta

+2,08 Aseta

–0,6

–0,97

Defizita

5. DEFIZITA ZUZENTZAILEAREN BIDEZ ASETZEA

2:1 motako zuzentzailea

di/egunmotakoa/ar 1:2 ezuzentzail g 302

100 x 0,6eanzuzentzail P %

100 x P Defizita==



BUE HPDN HPDE P Ca JA KLUA (15.8. taula)

0,97 11,2 11,2 4,2 8,6 1,32 0,19

2. ANOA KALKULATZEA



K=0,19

1,44B 1,32

−+=

19,044,132,116,170,097,0 BB

B = 0,87 kg belar lehor

K = 0,22 kg garagar

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 255

3. EGIAZTAPENA


Belar lehorra

Garagarra

0,87

0,36

0,60

0,41

1,01

54,81

28,44

83,25

66,12

36,72

102,84

2,17

1,44

3,61

5,65

0,25

5,90

PREMIAK .................................................. 0,97 112 112 4,2 8,6

+0,04 –28,75 –9,16 –0,59 –2,7

4. ZUZENTZAILEA

2:1 motakoa. Ca/P = 2,7/0,59 = 4,75 2:1 mota

geanzuzentzailP

PDefizita 5,292

592

10059,0%

100==

×=

×

7:21 motakoa hautatuz gero → g107

59±=



BUE HPDN HPDE P Ca JA KLUA (15.8. taula)

1,21 132 132 11,8 4,9 1,32 0,20


LANBIDE EKIMENA 256

2. ANOA KALKULATZEA



KB=

−20,0

44,132,1

−+=

2,044,132,116,170,021,0 BB

0,24 – 0,14 B = 1,53 – 1,67 B

1,53 B = 1,29

)(84,053,129,1 lehorrabelarMLKgB ==

( )

55,02,011,0

2,084,044,132,1

==×−

=BK

K = 0,55 kg ML (garagarra)

3. EGIAZTAPENA


Belar lehorra

Garagarra

0,84

0,55

0,58

0,63

1,21

52,92

43,45

83,25

63,84

56,10

102,84

2,1

2,2

3,61

5,46

0,38

5,90

PREMIAK .................................................. 1,21 132 132 11,8 4,9

0 Aseta

–35,63 Aseta

–12,06 Aseta

–7,5 Defizita

+1,04 Gehiegi

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 257

4. MINERAL-DEFIZITA ZUZENTZEA

7:21 mota

ne/ardi/eguzuzentzail g 107,17

1005,7eanzuzentzail P %

100 x P Defizita=

×=

5. ANOA

Belar lehorra = 0,84 kg ML fresko materia kg 0,9885

10084,0=

×

Garagarra = 550 g/ardi/egun

Zuzentzailea = 107 g/ardi/egun

Edoskitzaroan dauden ardiak

EDOSKITZAROA ardiak premiarik handienak dituen ekoizpen-zikloko aldia da. Beraz, gehienetan,

jateko ahalmena areagotu egiten bada ere, ardiak ezin izaten du lehen asteetan premiak asetzeko adina

elikagai-kopurua jan, eta gorputz-erreserbak erabili behar izaten ditu. Hala ere, ERNALDIAN ez bezala,

aldi honetan aldaketa horiek ez dituzte arrisku patologiko larriak eragiten, ez amarengan ez eta arkume-

arengan, zeren energia- edo proteina-gabeziak eragindako esne-ekoizpenaren murrizketa, arkumeek, 4.

astetik aurrera elikagai-kopuru handiak jan ditzaketenez, konpentsatu egiten baitute, kontzentratu-kopuru

handiagoa janda.

Ardiaren premietan eragiten duten alderdiak honako hauek dira:

Ekoizpen-maila: 0,9 – 3 litro.

Esnearen konposizioa: 70 g koipe/litro eta 48 g proteina/litro

Bi parametro horiek zehazten zailak direnez, kalkulatzeko honako bi alderdi hauek erabili behar dira:

Arkumeen hazkuntza, lehen astean.

Arkumeen hazkuntza, lehen 10-30 egunetan.

Zeren aldi honetan jaten duten ia elikagai bakarra esnea baita.

Edoskitzaroko esne-ekoizpena handiagotu egiten da, lehen aste horietako batez besteko ekoiz-

penaren arabera.


LANBIDE EKIMENA 258

Energiari dagokionez, gomendioak premien arabera behar dena baino askoz ere txikiagoak izan

daitezke, eta, ondorioz, defizita mantentzeko premiak baino 0,85 aldiz handiagoa izan daiteke lehen 6

asteetan. Defizit hori gorputz-erreserben bidez konpentsatzen da. Erreserba horiek ardiek erditu ostean

duten gorputz-egoeraren, adinaren eta ekoizpen-motaren araberakoak izango dira.

Artilea haz dadin, ardiek sufre-aminoazido ugari behar dituztenez, komenigarria da sufre-aminoazido

asko dauzkaten proteina-iturriak erabiltzea (adibidez, animalia-irinak edo koltza-opila), beste proteina-

-iturrien osagai gisa.

Jezteko ardiak

Edoskitzaroan, jezteko ardien premiak eta arkumeei titia ematen dieten ardien premiak ez dira

berdinak, esne-ekoizpen bererako.

Jeztea arkumeei titia kendu baino lehen hasten denean (Lacaune Sistema)

Premiak oso handiak dira, jetzitako esne-kopuruaren eta arkumeak kontsumitutako esne-

-kopuruaren araberakoak.

Ardiak egunean 4 litro ekoiztera irits daitezkeenez, beharrezkoa izan daiteke gorputz-erreserben

erabilera mugatzea, zeren edoskitzaroak 6-7 hilabete irauten baitu.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 259

Jeztea titia kendu ostean hasten denean:

Artaldearen eguneroko batez besteko esne-ekoizpena zein den jakin dezakegu; beraz, batez

besteko premiak zuzenean kalkula ditzakegu, eta ez dugu kurba-eredua erabili beharrik, kumedun

ardiekin gertatzen den bezala.

Esnearen konposizioa aldatu egin ohi da jezte-aldian zehar:

Gantz-materien edukia handiagotu egiten da erregularki edoskitzaro osoan zehar (58 g/l-tik

90 g/l-ra).

Proteina-kopurua egonkortu egiten da jezte-aldiaren 4. hilabetearen ostean (60 g/l), eta, ondo-

rioz, ekoiztutako esnearen litro bakoitzeko premiak handiagotu egiten dira.

Kasu honetan, (jezteko ardien kasuan), elikadura-gomendioak eta premiak berdinak dira, gero,

anoetan gomendatutakoak baino ekarpen handiagoak sartu beharko badira ere.

KALKULATU HONAKO EZAUGARRI HAUEK DITUEN EDOSKITZAROAREN

HASIERAKO ARDI-TALDEARENTZAKO ANOA: ARDIEK 60 kg-KO PISUA DUTE

ERDITU OSTEAN, BI ARKUMERI EMATEN DIETE TITIA ETA 3,5EKO GORPUTZ-

-PUNTUAZIOA DUTE.

Helburua, sei astetan arkumeak 450/egun haztea eta gorputz-egoera puntu 1 besterik ez

txikiagotzea da.

ERABIL DAITEZKEEN ELIKAGAIAK

Siloan gordetako arrauka (371)

Garagarra < % 5 ZG.

Opila

Edoskitzaroko 4-6. astera arte

1. PREMIAK

BUE HPDN HPDE P Ca JA

Mantentzeko (15.2. taula)

Edoskitzaroan (15.4. taula)

0,71

1,40

57

155

57

155

4

5,6

3

13,5

GUZTIRA.................................... 2,11 212 212 9,6 16,5


LANBIDE EKIMENA 260

2. GORPUTZ-ERRESERBAK ERABILTZEAGATIK ONARTZEN DEN ENERGIA-DEFIZITA (13.4 taula)

Edoskitzaro laburreko ardi helduek, gehienez, honako defizit hau onar dezakete 4-6. asteetan:

0,57 x MP (Mantentzeko premiak)

0,57 x 0,71 = 0,40 BUEK

3. EGIAZKO PREMIAK

BUE HPDN HPDE P Ca

2,11

-0,40

212

212

9,6

16,5

1,71 212 212 9,6 16,5

4. JATEKO AHALMENA

Hasierako gorputz-puntuazioa ........ 3,5 5. astean galdutako puntuazioa ....... 1 Puntuazioa 5. astean: 3,5 – 1 = 2,5

JA (15.7 taula) 4-6. asteak Arkumeen hazkuntza: 450 g Ardien egoera: 2,5

LUAJA 85,2270,5

275,295,2

==+

=

5. ANOA KALKULATZEA

A = B x BLUA + K x KLUA (15.8 taula) = 0,92

E = B x BUEB + K x BUEK

2,85 = B x 1,44 + K x 0,92

1,71 = B x 0,70 + K x 1,16

KB=

−92,0

44,185,2

−+=

92,044,185,216,170,071,1 BB

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 261

(1,71 – 0,70 B) 0,92 = 3,30 – 1,67 B

1,57 – 0,64 B = 3,30 – 1,67 B

1,03 B = 1,73

lehorra) (belar ML kg 1,6703,173,1

==B

atua(kontzentr ML kg 0,47892,044,0

0,921,67) - (1,4485,2

==−

=K

6. EGIAZTAPENA


Belar lehorra

Garagarra

1,67

0,47

1,16

0,54

1,70

105,21

37,13

142,34

126,92

47,94

174,86

4,17

1,88

2,40

0,32

ASETA ...................................................................... 212 212

Defizita(69,66) Gehiegi

Defizita

ERABAKIA: OPILA SARTZEA

7. SARTU BEHARREKO KONTZETRATU-KOPURUA KALKULATZEA


Belar lehorra 1,67 1,16 105,21 126,92 4,17 2,40

PREMIAK .................................................. 1,71 212 212 9,6 16,5

-0,55 -106,79 -85,08 -5,43 14,1

BUE → 0,55 = 1,16 K (kontzentratua) + 1,18 O (opila)

HPDN → 106,79 = 79 K + 388 O

KO=

−16,1

18,155,0


LANBIDE EKIMENA 262

OO 38816,1

18,155,07979,106 +

−=

(106,79 – 388 O) 1,16 = 43,45 – 93,22 O

123,87 – 450,08 O = 43,45 – 93,22 O

80,42 = 356,86 O

O=86,35642,80

O = 0,225 kg ML (Opila)

( ) )(Garagarra ML kg 0,24516,1

225,018,155,20Garagarra =×−

=

8. EGIAZTAPENA


Garagarra

Opila

0,245

0,225

0,28

0,26

0,54

19,33

76,05

95,38

24,99

59,17

84,16

0,98

1,75

2,73

0,17

0,67

0,84

PREMIAK .................................................. 0,55 -106,79 -85,08 -5,43 -14,1

Aseta Aseta Aseta 2,7 13,2

9. MINERAL-DEFIZITA ASETZEA

Ca/P = 13,2 / 2,7 = 4,9

5:20 motako zuzentzailea erabiliz gero:

ne/ardi/eguzuzentzail g 5451007,2

eanzuzentzail P %100 x P Defizita

=×

=

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 263

Edoskitzaroko 1-3. astera arte

1. PREMIAK

BUE HPDN HPDE P Ca JA

Mantentzeko (15.2. taula)

Edoskitzaroan (15.4. taula)

0,71

1,65

57

180

57

180

4

15,6

3

6,5

GUZTIRA.................................... 2,36 237 237 19,6 9,5

2. GORPUTZ-ERRESERBAK ERABILTZEAGATIK ONARTZEN DEN ENERGIA-DEFIZITA (15.5. taula)

Edoskitzaro laburreko ardi helduak

Gehienez onar dezaketen defizita

1-3. astean → 1,13 x MP

1,13 x MP (mantentzeko premiak) 1,13 x 0,71 = 0,80 BUEK

3. EGIAZKO PREMIAK

BUEK HPDN HPDE P Ca

2,36

-0,80

237

237

19,6

9,5

1,56 237 237 19,6 9,5

4. JATEKO AHALMENA (15.7. taula)

Hasierako gorputz-puntuazioa: 3,5

1-3. asteetan

Arkumeen hazkuntza: 450

JA = 2,20 LUA


LANBIDE EKIMENA 264

5. KONTZENTRATUAREN LASTA-BALIOA (KLUA)

(Edoskitzaroko 1-3. asteetako KLUA)

4-6. asteetako JMLG-aren balioa

(Jandako Materia Lehorra Guztira): K + B = 0,478 + 1,67 = 2,14 JMLG

4-6. asteetarako kontzentratua = 0,478 kg

JMLG = 2,14

K = 0,478

15.9. taula → ZK = –0,13

ZK = 4-6. asteetan, bazkaren ordez erabiliko den kontzentratuaren ordezkapen-tasaren (O-ren)

aldaketa kalkulatzeko zuzenketa-koefizientea

BLUA = 1,44 LUA

1,44 LUA-ko BLUA-rako ordezkapen-tasa:

( ) taula) (13.9 0,462

40,053,06458,0 =+

=−×

5(1-3) = 0,46 – 0,13 = 0,33

Beraz:

KLUA (1-3) = 0,33 x 1,44 = 0,47 LUA

KLUA (1-3) = 0,47 LUA

6. ANOA KALKULATZEA

JA = B x BLUA + K x KLUA GE = B x BUEB + K x BUEK

2,2 = B x 1,44 + K x 0,47

1,56 = B x 0,70 + K x 1,16

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 265

2,2 = 1,44 B + 0,47 K → K 47,01,44B 2,2

=

1,56 = 0,70 B + 1,16 K

1,56 = 0,70 B + 1,16

47,01,44B 2,2

(1,56 – 0,70 B) 0,47 = (1,16 – 2,2) – (1,16 – 1,44 B)

0,73 – 0,32 B = 2,25 – 1,67 B

1,35 B = 1,82

(bazka) ML kg 1,34 35,182,1 B ==

)(garagarra ML kg 0,595 47,0

92,12,247,0

1,34) (1,44 2,2 K =−

==

7. EGIAZTAPENA


Belar lehorra

Garagarra

1,34

0,6

0,93

0,69

1,62

84,42

47,4

131,82

101,84

61,2

163,04

3,35

2,4

5,75

8,71

0,42

9,13

PREMIAK .................................................. 1,56 237 237

-105,2 -73,96

Gehiegizko defizita

8.


Belar lehorra 1,34 0,93 84,42 101,84 3,35 8,71

PREMIAK .................................................. 1,56 237 237 19,6 9,6

DEFIZITA ................................................... –0,63 -152,58 -135,16 -16,25 -0,79


LANBIDE EKIMENA 266

9. DEFIZITA KONTZENTRATUAREN BIDEZ ASETZEA

G = Garagarra

S = Soja-opila

BUE → 0,63 = –1,16 G + –1,18 S

HPDN → 152,58 = –79 G + –388 O

0,63 = 1,16 G + 1,18 S → S 18,1

G 1,16 0,63=

152,58 = 79 G + 388

152,58 = 79 G + 388 18,1

G 1,16 0,63

(152,58 – 79 G) 1,18 = 388 x 0,63 – 338 x 1,16 G

180,04 – 93,22 G = 244,43 – 450,08 G

356,86 G = 64,39

)(Garagarra ML kg 0,18 86,35639,64 O ==

opila)-(Soja ML kg 0,361,18

0,20-0,63 18,1

1,18) x (1,16 0,63 S ===

10. EGIAZTAPENA


Belar lehorra

Soja-opila

0,18

0,36

0,20

0,42

0,62

14,22

139,68

153,90

18,36

94,68

113,04

0,72

2,80

3,52

0,12

1,08

1,20

PREMIAK .................................................. 0,63 152,58 135,16 16,25 0,79

Aseta Aseta -22,12 -12,73 +0,41

Aseta

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 267

11. MINERALAK

Kaltzio-defizitik ez dagoenez, fosfato merkeren bat baino ez dugu sartuko. Kontuz! Mineral- eta

bitamina-zuzentzailerik sartu ez dugunez, oligoelementuen gabezia sor daiteke.

15.4 Arkumeak elikatzea

Bizitzan zehar, arkumea, elikatzeko ia esnea besterik ez hartzetik ardi helduaren elikadura hartzera,

hau da, belarra eta bazka kontserbatuak (kontzentratuekin osatuta ala ez) jatera pasatzen da.

Aipatutako bi aldi horietako pisu erlatiboa, ustiatze-denboraren eta hiltzean duen pisuaren araberakoa

izango da. Gure eremuan, esne-ardien arkumeak oso gazte hiltzen dira (45-60 egunekin), eta arkumeon

kanalek 10 kg edo gutxiago pisatu ohi dute. Larreratzean oinarritzen diren sistemetan askoz ere beran-

duago hiltzen dira (5-8 hilabeterekin), eta kanalek 15-22 kg pisatu ohi dute.

Gizentzeko arkumeak tarteko adinarekin hiltzen dira, hau da, 90-120 egunekin, eta kanalek antzera

pisatu ohi dute. Arkumeek amaren titia har dezakete hiltzen diren arte edo titia ken dakieke gizentzeko.

Titia kentzeko unea, erabil daitekeen larreko belar-kopuruaren edo artaldearen ekoizpen-erritmoaren

araberakoa izango da.

Gorputz-osaeraren bilakaera ustiatze-aldian

Gorputz-osaera eta kanala aldatu egiten dira:

* Animaliaren pisua handiagotzen denean:

Hezur-ehunen eta muskuluen proportzioa txikiagotu egiten da.

Gantz-ehunen proportzioa asko handiagotzen da.

* Sexuaren, arrazaren eta jaiotzean duten pisuaren arabera:

Bizi-pisu berarekin:

Emeek arrek baino gantz-kopuru handiagoa dute.

Arraza txikietako arkumeek arraza handietakoek baino gantz-kopuru handiago dute.

Arraza bereko artaldean ere desberdintasun handiak ikus daitezke, gorputz-osaerari

dagokionez, pisu bereko animalien artean. Sabelaldia handia izateagatik, jaiotzean pisua

murriztu egiten da, eta, ondorioz, animalia heldua denean ere txikiagoa izango da;

beraz, osaera bereko kanalak ekoizteko, hiltzen direnean pisu txikiagoa izango dute.


LANBIDE EKIMENA 268

Arkumearen elikadura-premiak

Artalde bereko erditze sinplez jaiotako arkumeei dagozkien datuak taulako eskuineko aldekoak dira

eta erditze hirukoitzez edo laukoitzez jaiotakoen datuak ezkerreko aldean adierazi dira.

Hazteko ahalmena NEURRIZKOA HANDIA BIAK

Arrak Emeak Arrak Emeak Biak Bizi--pisua

(kg)

Irabazitako bizi-pisua (g/egun) BUO

(/egun) HPD

(g/egun) BUO

(/egun)HPD

(g/egun)BUO

(/egun)HPD

(g/egun)BUO

(/egun)HPD

(g/egun) Ca

(g/egun)P

(g/egun)

15

150 200 250 300

0,57 0,58 0,59 0,60

65 78 92 108

0,68 0,69 0,71 —

62 75 87 —

— — — —

— — — —

— — — —

— — — —

4,2 5,3 6,4 7,5

1,7 2,1 2,5 2,9

20

150 200 250 300

0,72 0,75 0,79 0,80

69 82 96 110

0,80 0,84 0,89 0,91

65 78 90 103

0,63 0,67 0,71 0,75

71 85 99 113

0,73 0,77 0,80 0,82

67 80 93 106

4,6 5,7 6,8 8,0

1,9 2,3 2,7 3,0

25

150 200 250 300 350

0,87 0,93 1,00 1,03 1,05

71 84 97 110 123

0,92 0,98 1,06 1,10 —

68 80 91 103 —

0,75 0,77 0,80 0,82 0,85

73 86 100 114 127

0,83 0,85 0,89 0,92 0,95

69 82 94 107 119

5,2 6,4 7,6 8,9 10,3

2,2 2,6 3,0 3,3 3,7

30

150 200 250 300 350 400

1,01 1,09 1,19 1,25 1,29 1,33

73 86 98 111 123 136

1,04 1,13 1,23 1,25 — —

70 81 93 104 — —

0,87 0,91 0,96 0,98 1,00 1,03

75 88 101 114 127 142

0,91 0,96 1,01 1,04 1,07 —

72 84 95 107 119 —

5,8 7,1 8,5 9,7 11,1 12,6

2,4 2,8 3,2 3,6 4,0 4,4

35

150 200 250 300 350 400 450

— 1,27 1,38 1,47 1,57 1,60 —

— 87 99 110 122 134 —

— — — — — — —

— — — — — — —

0,99 1,05 1,11 1,14 1,16 1,18 1,20

76 89 101 114 126 139 150

1,01 1,07 1,15 1,18 1,21 1,23 —

73 84 96 107 118 130 —

6,5 8,0 9,5 10,9 12,4 13,9 15,4

2,8 3,2 3,6 4,0 4,4 4,8 5,2

40

200 250 300 350 400 450

— — — — — —

— — — — — —

— — — — — —

— — — — — —

1,18 1,27 1,32 1,37 1,39 1,42

90 102 115 127 140 153

1,21 1,31 1,36 1,40 1,43 —

76 87 99 100 121 —

9,0 10,5 12,0 13,6 15,3 16,8

3,5 3,9 4,4 4,8 5,2 5,6

15.10. taula. Hazten eta gizentzen ari diren arkume arrak eta emeak elikatzeko gomendioak, hazteko gaitasunaren arabera.

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 269

Gizentzeko arkumeak haztea eta arkumeontzat anoak egitea

Gastu handirik gabe kalitate oneko arkumea ekoizteko:

Arkumeak hazkuntza azkarrekoa izan behar du.

Beraz, konbertsio-indize txikikoa izango da (kg pentsu asko jango du eta kg okela gutxi

ekoiztuko du).

Kanalak: gantz-kopuru handirik ez dute eduki behar eta daukaten gantzak zuria eta trinkoa izan

behar du.

Nahitaezkoa da honako arau hauek betetzea:

1) Esne-fasea

Ardia ernaldian ondo elikatuz gero, arkume indartsuak eta pisu handikoak lortuko ditugu.

Arkume horiek amarengandik esne-kopuru handiagoa hartuko dute eta esne artifizial

gehiago hartuko dute.

Amarengandik esne gehiago hartzen dutenez, amaren premiak ere handiagoak izango dira (batez ere nitrogenoa); beraz, alderdi hau kontuan hartu beharko dugu.

Ardiak erditu osteko 2-3. astean ekoizten du gehien. Gero, erregularki, ekoizpena txikia-

gotu egingo da, baina arkumearen premiak gero eta handiagoak izango dira.

Horregatik, 2. astetik aurrera, arkumeei honako hau jaten emango diogu:

Belar lehorra eta kontzentratua

Oso gutiziagarria izan behar du eta nahi adina eman behar zaio

(arkumeak besterik iristen ez diren lekuetan ipinita).

Artifizialki edoskitzen diren arkumeentzat ere osagarri horiek erabili egin behar dira, zeren,

adinarekin gero eta esne gehiago hartzen badute ere, azkar hasi behar baitute beste elikagai batzuk

jaten, titia behar baino lehen kenduko zaie-eta.

Naturalki edoskitzea Artifizialki edoskitzea

5-6 aste dutenean titia ken dakieke, honako baldintza hauek

betez gero:

Arkumeak jaio zenean baino bi aldiz pisu handiagoa izan behar du.

Arkumek 200-250 g/arkume/egun elikagai solido jan behar ditu.


LANBIDE EKIMENA 270

Baldintza horiek betez gero, titia kentzeak (bat-batean edo mailaka) ez du eragin handirik

hazkuntza-abiaduran, baina...

Titia kendu eta 5-6 egunetara arkumeak elikadura-defizita izango du.

500 g gantz gal dezake.

Gero eta elikagai solido gehiago jaten ditu.

Digestio-hodiko edukiaren pisua gero eta handiagoa da.

Itxuraz, horrek gorputz-garapena gelditzea konpentsatzen du.

Hil arte amarekin gelditzen diren arkumeak gero eta elikagai solido gehiago jan ohi dute, eta,

ondorioz, nitrogeno-premia gehienak aseta dituzte. Esnearen proteinen kalitatea ezin hobea

denez, eta, hestegorriko tanta-jarioa ixteko erreflexuari esker, proteinak zuzenean abomasora

pasatzen jarraitzen dutenez, elikagai osagarrien (kontzentratua + belar lehorra) nitrogeno-

-kopurua titia kendu zaien arkumeena baino txikiagoa izan daiteke.

Arkumeon premiak honelaxe ase daitezke:

Proteina-kopuru handia daukaten zerealak (garia biguna edo gogorra) erabilita.

Ureaz aberastutako zerealak erabilita (Aberasteko, zerealak urearen eta ur beroaren kopuru

berdinak dituen nahastearekin busti behar dira).

Zerealak edo bestelako garauak osorik eman dakizkieke oso txikitatik. Arkumeentzat garau

osoek, birrinduek eta ehoek balio energetiko bera dute, zeren garauak ezin baitira errumenetik

atera mastekatu edo degradatu gabe.

2) Titia kendu osteko fasea

Titia kendu zaion arkumeari nahi adina kontzentratu jaten ematen badiogu, bazkaren kontsumoa

handiagotu egingo da bizi-pisua handiagotzen den heinean.

Energia-kopuru txikia daukaten kontzentratuak ematen badizkiogu (< 0,8 BUE/kg ML),

Arkumeak ≤ 25 kg-ko bizi-pisua badu, mota honetako kontzentratu gutxi jango dute, eta,

beraz, hazkuntza-abiadura murriztu egingo da.

Arkumea amaieran badago, energia-kopuru handia daukaten elikagaiak baino energia

gutxiko kontzentratu gehiago jango du, eta, beraz, mota honetako kontzentratuak mugatu

egin behar ditugu (1 kg).

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 271

OHARRA: Aldi honetan (amaieran) hazkuntza-abiadura mugatu nahi

badugu, diru aldetik, komenigarriagoa da energia askoko elikagaiak erabiltzea

(gehienez, 600-800 g/egun).

Askaren luzerak artaldeko arkume guztiek jan ahal izateko modukoa izan behar du, zeren,

neurri hori errespetatzen ez bada, abere dominatzaileek (pisu handiena dutenak izan ohi dira)

nahi adina jango baitute, eta besteek ezin izango baitute hazteko gaitasunaren arabera behar

duten kontzentratu-kopurua jan. Nahi adina jaten emanez gero, ezinbestekoa da askak beti

beteta edukitzea, jaten ematen zaien unean izaten diren gehiegizko kontsumoak saihesteko;

neurri hau are beharrezkoagoa da urea daukaten elikagaiak erabiltzen ditugunean.

Adin eta pisu desberdinak (eta, beraz, hazteko gaitasun eta jateko ahalmen desberdinak) dituzten taldeak elikatu behar baditugu, ezinezkoa da abere-mota bakoitzarentzat sartu

beharreko energia-, nitrogeno- eta mineral-kopurua kalkulatzea. Beraz, proteinen eta mineralen

ekarpenak orekatzeko behar den kontzentratuaren konposizioa, ematen dizkiegun bazka-moten

eta bazka horiek anoan duten proportzioaren arabera zehaztuko dugu.

Arkumeentzako anoek, normalean, fosforo gehiegi (% 75tik gora kontzentratua delako) eta

kaltzio gutxiegi eduki ohi dute; beraz, gernu-bideetako kalkuluak (urolitiasia) izateko arrisku

handia dago. Arazo horiek abereen hazkuntza-abiadura murriztu edota heriotza eragin dezakete.

Arazo horiek saihesteko, elikagai kontzentratuan kaltzioa sartuko dugu edo belar lehor

leguminosoak erabiliko ditugu.

Arkazteak elikatzea

Hazkuntzaren helburuak

Arkazteak aurrerako arkume emeak dira, 8-18 hilabete bitartean edozein adinekin estreinako

estaltzen direnak. Arkazteak lehenbiziko edo bigarren udazkenean iristen dira pubertarora (jaiotza-

-dataren eta arrazaren arabera). Arkazteek, gehienetan, 7-8 hilabete izaten dituzte, baina berandu

(apirilean edo maiatzean) jaiotzen direnen kasuan, 12-15 hilabete izan ditzakete, zeren urte horretako

sexu-sasoia amaitzen denean, oraindik gazteegiak baitira. Goizegi estaltzeagatik, ez da arkazteen

geroko ekoizteko ahalmena kaltetu behar. Ekoizpen egokia lortzeko, arkazteak, gutxienez, 7-9 hilabete

izan behar ditu eta lehenbiziko estalketa egiten denean heldua izaten denean izango duen pisuaren bi

heren pisatu behar ditu.

Lehenbiziko ekoizpen-zikloan eta hurrengo ekoizpen-zikloetan lortzen diren ugalkortasuna, umetsuta-

suna eta esne-ekoizpena, gaitasun genetikoaren araberakoa izateaz gain, hazkuntza-sasoiko elikadura-

-mailaren (eta, hortaz, hazkuntza-mailaren) araberakoa ere badira.


LANBIDE EKIMENA 272

Beraz, lehenbiziko bi hilabeteetan hazkuntza-abiadura txikiagoa izan duten arkazteak, gerora,

hasierako fase horretan ondo elikatu direnak baino ugalkortasun eta umetsutasun txikiagoa izango dute.

Aitzitik, pubertaroaren aurretiko aldian azkarregi haziz gero, hau da, 3 hilabeterekin (ugatz-ehunak

bereizten direnean), geroko esne-ekoizpena txikiagoa izango da. Horren guztiorren ondorioz, hazkuntza-

-garaian eta aurrerako hazkuntza-garaian elikadura moldatzea gomendatzen da, hasieran, 3 hilabetera

arte, azkar hazteko (arrazaren arabera 22-28 kg lortzeko), eta gero, kontzentratuak mugatuta ematea

(edo inolako kontzentraturik ez ematea, larrean hazitakoen kasuan) estali arte, 100-150 g/egun-eko

hazkuntza erregularra lortu ahal izateko.

Elikadurari buruzko gomendioak

Elikadurari buruzko gomendioak, 3 hilabetera arte edo 22-28 kg-ko pisua izan arte, berdinak dira

arkazteentzat eta gizentzeko abereentzat (13.10 taula). Gero desberdinak dira, zeren arkaztea ezin da,

gizentzeko arkumea bezala, nahi adina bazka eta kontzentratu jaten emanda hazi. Lehenbiziko estalketa

egin arte arkazteak hazkuntza-abiadura erregularra izan behar du eta, horretarako, ekarpenak

irabazitako kilo bakoitzeko premien arabera (13.2 taula) egokitu behar dira.

Arkazteak hazten jarraitu behar du ernaldi/edoskitzaroko lehen zikloan. Ziklo horretan ezin dituzte

ardi helduek adina gorputz-erreserba erabili. Horregatik, ernaldirako gomendatutako ekarpenak (13.3.

taula) % 10 handiagotu behar dira, gorputz-egoera txarrean dauden ardiekin egin ohi den bezala.

Era berean, lehen aldiz erditzen den ardiak arkume bakarrari eman behar dio titia, onar dezakeen

defizitak mantentzeko premien % 40 gaindi ez dezan, eta edoskitzaroa ardi helduena baino laburragoa

izan dadin. Babes-neurri horren helburua ardia lehen edoskitzaroan ez nekatzea da, zeren, bestela,

bigarren estalketan, ardiaren ugalkortasuna eta umetsutasuna murriztu egingo bailirateke, eta ohikoak

baino pisu eta hazkuntza txikiagoko arkumeak jaioko balirateke. Horrez gain, arkazteek ez dute gorputz-

-garapen egokia lortuko.

Gorputz-hazkuntzak bi urte baino gehiago irauten du; beraz, ardiek. 2. edoskitzaroan, bi arkumeri

eman badiezaieke ere, ezinbestekoa da, hala ere, energia-premiak asetzeko erabiltzen dituzten gorputz-

-erreserbak mugatzea (gehienez, mantentzeko premien % 60).

Abere Hazkuntza

LANBIDE EKIMENA 273

Ardi-aziendari larrea jaten ematea

Larrea abereen elikaduraren parte garrantzitsua izan ohi da, erabili ohi diren ekoizpen-sistema

gehienetan.

Jandako belar-kopurua

Abereak larrearekin elikatuz gero, gastuak areagotu egin ohi dira (% 20 kalitate oneko larrediak

zaintzeagatik eta % 50 bazterretako larreak zaintzeagatik).

Abereen banakako errendimenduak, neurri handi batean, jaten duten elikadura-elementuen

araberakoak eta parasitoen bidezko kutsadura-mailaren araberakoak izan ohi dira. Jandako kopurua bi

alderdiren araberakoa izango da, hots: animaliari dagozkion alderdien araberakoa (jateko ahalmena) eta

emandako belarrari dagozkion alderdiena (kopurua eta kalitatea).

Animaliari dagozkion alderdiak

Belarraren kontsumoa, abere helduari dagokionez, jateko ahalmenaren araberakoa izango da.

Jateko ahalmen hori aldatu egingo da (ukuiluetan dauden abereengan gertatzen den bezala)

pisuaren, egoera fisiologikoaren, ekoizpen-mailaren, adinaren, eta abarren arabera. Horrez gain,

arkumeak jango duen belar-kopurua, hartzen duen esne-kopuruaren araberakoa ere izango da,

batez ere, epe laburrean, baina epe luzean ere bai.

Arkumeak, bere bizitzako lehenbiziko 3-4 asteetan, amaren esnea baino ez du hartzen. 3

asterekin hasten da belarra jaten. Gero, mailaka, gero eta belar gehiago jango du, amaren esne-

-ekoizpena txikiagotu ahala.

Esne gutxi hartzen duten arkumeek belar gehiago jaten dute, beti ere, belar gutxiegi ez badago,

edo belarra kalitate txarrekoa ez bada. Hala ere, belar gehiago jan arren, ez da nahikoa izaten,

hartutako esne-kopuru txikia konpentsatzeko.

Horrez gain, 2 hilabetetik aurrera, arkume pisutsuenak izan ohi dira belar-kopuru handiena jaten dutenak.

Larrean hazitako arkumeen hazkuntza-abiadura, beraz, har dezakeen esne-kopuruaren arabe-

rakoa da batez ere. Gizentzeko arkumeekin ez da gauza bera gertatzen, zeren esne gutxiago

hartu arren, hazkuntza-abiadura handia lortzeko, urritasun hori elikagai kontzentratuak janda

konpentsatzen baitute.


LANBIDE EKIMENA 274

Belarrari dagozkion alderdiak

Larrean jandako belar-kopurua, abereak egunean eskainitako kopuruaren araberakoa eta azalera-

-unitate bakoitzean dagoen belar-masaren araberakoa da. Larre heterogeneoetan, hektarea bakoi-

tzeko belar-masa, batez ere, ernamuinen kopuruaren araberakoa izango da, eta larre homoge-

neoetan belarraren altueraren araberakoa izango da.

Belarraren altuera, etengabeko larreratzean, edo txandakako larreratzean lursaila aprobetxatzen

hastean, irizpide erabilgarria da abereei eskaini behar zaien belar-kopurua egokitzeko. Gomen-

datutako balioak etengabeko larreratzean baino handixeagoak dira txandakako larreratzean,

gobernatzeko bi sistemetan eragina duten landareen dentsitatea dela eta.

Jandako kopurua, halaber, belarraren energia-kopuruaren eta nitrogeno-kopuruaren araberakoa ere

bada. Kopuru horiek azkar eta asko alda daitezke, egoera begetatiboaren arabera.

Larreratzea ondo gobernatuz gero, belarra hostotsu mantentzen da eta, beraz, jandako belarraren

digerigarritasuna handia da (> % 70), eta, ondorioz, jandako kopurua gutxi murrizten da.

Belarra zaharragoa eta altuagoa denean, elikadura-balioa txikiagoa da eta, horrez gain, abereak

motelago jateko joera du; ez eskaintzen zaizkien kopuruengatik, abereek hostoak hautatzen dituztelako

baizik. Eragin hori handiagoa da bazterretako larreak aprobetxatzeari dagokionez, zeren abereak mugitu

egin behar izaten baitira landare jangarriak bilatzeko. Abere-zama handiaren eraginez, hautatzeko

aukera murriztu egiten da eta elikadura-elementu gutxiago jaten dituzte.

Bi alderdi horiengatik (kopuru eta kalitateagatik), arreta berezia jarri behar da larreetan dauden

leguminosoei dagokienez, zeren leguminosoek, normalean, gramineoek baino elikadura-balioa eta

gutiziagarritasun handiagoa izaten baitute eta udan gehiago hazten baitira.

��

Date post:	13-Jul-2016
Category:	Documents
Upload:	profedemecanizadofp
View:	194 times
Download:	0 times

PDF Errazionamendua

Documents